Читать книгу Historia Najnowsza Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej - Jerzy Zdanowski - Страница 6

Wstęp

Termin „Bliski Wschód” budzi od wielu lat kontrowersje w literaturze historyczno-politologicznej. Można stwierdzić, że nie ma jednej uznanej definicji tego obszaru. Pojęcie Middle East narodziło się w latach 50. XIX w. wśród pracowników brytyjskiego Ministerstwa ds. Indii jako termin użyteczny dla określenia tych terytoriów, które nie były Dalekim Wschodem (Far East). Tak więc wszystko to, co nie było Dalekim Wschodem, było albo Bliskim Wschodem, albo Środkowym. Bliski Wschód nie był więc z gruntu terminem precyzyjnym. Odnoszono go do różnych terenów w zależności od potrzeb i okoliczności. Najczęściej określano tak kraje tzw. Lewantu, a więc te, które leżały na Wyżynie Palestyńsko-Syryjskiej i Mezopotamii – terenach tworzących łącznie tzw. Żyzny Półksiężyc. Znajdowały się tu dzisiejsze: Syria, Jordania, Liban, Izrael z Autonomią Palestyńską i Irak. W innych przypadkach do Bliskiego Wschodu zaliczano także kraje Półwyspu Arabskiego. Z czasem przyjął się też termin Wielki Bliski Wschód, któremu przyporządkowano kraje Żyznego Półksiężyca, Półwyspu Arabskiego, Afryki Północnej, Azji Środkowej, Kaukazu oraz Iran. To ostatnie państwo mieściło się też w pojęciu Środkowy Wschód, które tradycyjnie odnoszono do obszarów starożytnych cywilizacji.

Bardziej jednoznaczny jest termin Afryka Północna, obejmujący terytoria kontynentu afrykańskiego zamieszkałe przez ludność arabską i Berberów. Tradycyjnie obszar ten dzieli się na Maghreb (arab. maghrib, czyli zachód) i Maszrek (arab. maszrik, czyli wschód). Pierwszy odnosi się do Maroka, Algierii i Tunezji, a więc terytoriów będących w czasach kolonialnych w orbicie interesów Francji. Drugi termin obejmuje Egipt oraz kraje Żyznego Półksiężyca, które leżą już na kontynencie azjatyckim. Libia częściej włączana jest do Maghrebu.

W prezentowanej tu pracy Bliski Wschód obejmuje kraje Żyznego Półksiężyca, Półwyspu Arabskiego, Afryki Północnej, Turcję i Iran. Jest to usprawiedliwione samą dynamiką formowania się państw i systemu międzynarodowego. Do końca I wojny światowej centrum regionu znajdowało się w Stambule i trudno zrozumieć wydarzenia w Tunezji, Libii czy na Półwyspie Arabskim, nie mówiąc już o Syrii, bez odniesienia się do polityki Stambułu wobec tych krajów oraz polityki mocarstw europejskich wobec Stambułu w aspekcie tych krajów. Po I wojnie region ten stał się policentryczny, ale żaden z krajów tego obszaru nie izolował się od innego. Wręcz przeciwnie – wydarzenia w jednym z nich oddziaływały na pozostałe. Przewrót w Egipcie w 1952 r. miał ogromny wpływ na stosunki w całym regionie i na stosunki regionu ze światem zewnętrznych. Podobnie było w przypadku Turcji. Wprawdzie od 1918 r. państwo to nie było już instytucjonalnie połączone z krajami arabskimi, ale władze tureckie, określając swoje stosunki z krajami spoza regionu, brały zawsze pod uwagę możliwą reakcję państw arabskich i Izraela. Nowszym przykładem może być tzw. Arabska Wiosna z 2011 r., która rozpoczęła się w Tunezji, ale wkrótce wydarzenia o podobnym charakterze miały miejsce w prawie wszystkich państwach regionu. Jeśli chodzi o Iran, to jego związek ze światem arabskim i tureckim jest wielowiekowy i wielostronny. W grę wchodzą więzi religijne, kulturowe, gospodarcze i polityczne. Są to stosunki współpracy, ale i rywalizacji. Były one następstwem dążenia Iranu do naśladowania wzorców rozwoju sąsiadów, ale także z próbami narzucenia im swojej wizji przyszłości. Powiązania świata arabskiego, tureckiego i irańskiego są więc wielostronne.

Książka ta poświęcona jest historii Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej od wyprawy Napoleona Bonaparte do Egiptu w 1798 r. po wydarzenia 2019 roku. Próba Napoleona podbicia Egiptu była nieudana, ale zapoczątkowała szerokie otwarcie Bliskiego Wschodu na penetrację europejską. Przyjęcie tej cezury jako początku nowej ery nie świadczy o tym, że autor danej książki podziela opinię klasycznej orientalistyki, że przed Napoleonem Bliski Wschód był statyczny i niezmienny. Takie stanowisko skrytykował już w latach 60. XX w. Albert Hourani (1915–1973), brytyjski historyk urodzony w Manchesterze w rodzinie prawosławnych emigrantów libańskich. Hourani był wykładowcą na uniwersytetach w Bejrucie, Chicago, Filadelfii i Harvardzie, ale najważniejsze książki i artykuły napisał w Oksfordzie jako pracownik St Antony’ s College. Wśród jego prac za najważniejszą uważana jest Historia Arabów z 1991 r., przełożona na język polski w 1995 roku. Hourani wskazał na specyficzne podejście do historii Bliskiego Wschodu, charakterystyczne dla tych autorów zachodnich, którzy byli pod wpływem teorii modernizacji. Autorzy ci przyjęli określoną wizję przemian na Bliskim Wschodzie i powtarzali jedną i tę samą sekwencję wydarzeń jako główny nurt narracji. Uważali mianowicie, że historia Imperium Osmańskiego była procesem stałego upadku i degradacji, który trwał do wyprawy Napoleona do Egiptu w 1798 r., po czym nastąpił etap modernizacji państwa według zapożyczonych wzorców zachodnich. W ten sposób czasy przed modernizacją, a właściwie westernizacją, były „ciemnymi wiekami”, które nie przyniosły niczego dobrego i nie zasługiwały na głębszą analizę. Dominacja islamu w życiu społecznym była wystarczającym wyjaśnieniem przyczyn upadku. Jednocześnie w badaniach tych dominowało podejście osmanocentryczne, naświetlające historię imperium z punktu widzenia jego stolicy i tamtejszej elity władzy. Hourani zachęcił badaczy, aby zainteresowali się wiekiem osiemnastym jako ważnym dla historii Bliskiego Wschodu, oraz warstwą notabli, którzy przewodzili społecznościom w prowincjonalnych miastach Imperium Osmańskiego. Zapoczątkowało to szeroko zakrojone badania nad krajami arabskimi i ich społeczeństwami.

Przykładem takiego badania może być praca Philipa S. Khouriego Arab notables and Arab nationalism. The politics of Damascus 1860–1920, opublikowana w 1983 roku. Autor, profesor historii w Massachusets Institute of Technology, podjął w niej analizę procesów społecznych i gospodarczych w Syrii pod koniec panowania osmańskiego. W centrum uwagi znalazły się rodziny wpływowych notabli Damaszku, których losy zostały powiązane przez autora z procesami europejskiej ekspansji gospodarczej na Bliskim Wschodzie, reformami w Imperium Osmańskim, komercjalizacją produkcji rolnej, co pociągnęło za sobą społeczne rozwarstwienie i konsolidację rodzin notabli w odrębną warstwę społeczeństwa syryjskiego. Ci wielcy posiadacze ziemscy mieszkali w Damaszku i innych miastach Syrii, współpracowali z władzami osmańskimi i mieli swoje lobby w Stambule, a ścisłe związki z urzędnikami sułtańskimi uczyniły z nich najbardziej wpływową grupę ludności miast, która w drugiej połowie XIX wieku zdominowała politykę lokalną. Khouri pokazał w swojej pracy, jak sytuacja ta zmieniła się po rewolucji Młodych Turków w 1908 roku. Zmiany były radykalne. Wielu lokalnych notabli straciło swoje urzędy i poniosło duże straty materialne w wyniku polityki centralizacji i turkizacji aparatu urzędniczego. Ferment społeczny i niezadowolenie z nowej sytuacji ożywiło wśród nich nastroje antytureckie i proarabskie, które stały się kanwą dla rozważań o odrębności etnicznej Arabów i idei narodu arabskiego. Narracja książki Khouriego kończy się wraz z otrzymaniem przez Francję mandatu na Syrię w 1923 roku. W tej ostatniej część autor skupia się na zjawisku, które odegrało ważną rolę w historii Syrii i całego Bliskiego Wschodu w późniejszych dekadach, a mianowicie polaryzacji społecznej i politycznej w obozie arabskich narodowców, rywalizacji o kontrolę nad aparatem państwowym i w rezultacie fragmentacji tej warstwy na zwalczające się frakcje^[1].

Inną książką, która przedstawiła alternatywną wobec orientalizmu i teorii modernizacji wizję Bliskiego Wschodu, była Islamic Roots of Capitalism: Egypt 1760–1840 Petera Grana z 1978 roku^[2]. Książka Grana była rezultatem jego wcześniejszych studiów nad historią intelektualną Egiptu w latach 1760–1840, a zwłaszcza nad postacią Hasana Muhammada al-Attara (1766–1835), wybitnej osobowości tamtego okresu. Al-Attar był myślicielem, szejkiem^[3] Al-Azharu oraz płodnym pisarzem i wywarł silny wpływ na życie intelektualne w Egipcie, a także w Syrii, dokąd podróżował^[4]. Gran odrzucił pogląd, że Egipt do XIX wieku był odcięty od gospodarki światowej i znajdował się w stanie stagnacji kulturalnej lub nawet upadku. Na odwrót, pokazał, że w połowie XVIII w. kraj ten przeżywał boom gospodarczy w związku z rozwojem handlu z Europą i że to zapewniło bogactwo kairskiej warstwie kupieckiej, która była powiązana rodzinnie z warstwą alimów, ludzi religii. Równoległe z kumulowaniem bogactwa następował rozkwit wiedzy religijnej, odnoszącej się do ekonomii i aktywności gospodarczej muzułmanów. Ożywienie gospodarcze i odrodzenie intelektualne były więc ze sobą ściśle związane i objęły wszystkie warstwy społeczne. Warstwy średnie i niższe też przeżywały transformację. Były one skupione wokół bractw sufickich, które dawały im nie tylko osłonę socjalną, ale również wytłumaczenie zachodzących zmian. Nowe realia społeczne związane z ożywieniem gospodarczym na tle nowych, silniejszych powiązań handlowych z Europą doprowadziły do erozji solidarnościowych więzi w ramach bractw sufickich. Nastąpiło to, według Grana, między 1760 a 1790 rokiem^[5].

Rozumiejąc, iż historia jest procesem i że wszystkie wydarzenia należy rozpatrywać w aspekcie ciągłości historycznej, każdy autor staje przed koniecznością określenia ram czasowych swojego badania. W przypadku książki przedstawiającej historię całego regionu, ważne jest odniesienie narracji do tych wydarzeń i tego okresu historycznego, który odegrał najważniejszą rolę w zmianach fundamentalnych dla całego systemu społecznego i politycznego. Te zmiany obserwujemy w Imperium Osmańskim w XIX w. i wyprawa Napoleona była bez wątpienia czynnikiem, który je pobudził.

Dwieście lat historii Bliskiego Wschodu to okres obfitujący w wydarzenia – często burzliwe. Przez region przetoczyły się dwie wojny światowe. Po I wojnie światowej został on rozczłonkowany przez wielkie mocarstwa na nowe jednostki polityczne. Po II wojnie wielkie mocarstwa wciągnęły Bliski Wschód do zimnej wojny. Nie ominęły go także kolejne fale globalizacji. Jednocześnie większością państw regionu wstrząsnęły wydarzenia związane z wewnętrzną dynamiką rozwoju. Zamachy, przewroty, rewolucje i modernizacja to codzienność Bliskiego Wschodu w XX wieku. Który z tych procesów odcisnął najtrwalszy ślad w historii politycznej regionu? Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie jest jednym z celów tej książki.

Drugim celem jest zrozumienie istoty procesów społecznych, które uwarunkowały wydarzenia polityczne i same były jednocześnie następstwem tych wydarzeń. Z tego punktu widzenia książka prezentuje tezę, że kluczem do najnowszej historii Bliskiego Wschodu są stosunki własności na wsi i problem reformy rolnej. Mechanizm zaburzeń społecznych na tym tle i jego demograficzne uwarunkowania są jednym z głównych tematów pracy.

Inna kwestią o kardynalnym znaczeniu było „wychodzenie” arabskiego Bliskiego Wschodu z kręgu świata osmańskiego. Problem ten nie został do tej pory należycie oświetlony w literaturze, a tymczasem Bliski Wschód był częścią Imperium Osmańskiego od początku XVI w. do końca I wojny światowej, a więc przez ponad czterysta lat. Fakt ten musiał mieć i miał silny wpływ na struktury społeczne, kulturę polityczną, urzędniczy etos czy wreszcie mentalność mieszkańców regionu. W jaki sposób Arabowie wybili się na niepodległość? Pod jakimi hasłami i z jakimi programami na przyszłość tworzyli swoją państwowość? Jakie były losy Republiki Tureckiej – państwa, które powstało w Anatolii na zgliszczach Imperium Osmańskiego? Oto kolejne pytania badawcze postawione przez autora książki.

Bardzo ważnym zagadnieniem jest zjawisko nazwane w zachodniej literaturze politologicznej fundamentalizmem muzułmańskim lub islamizmem. Jest ono najczęściej odnoszone przede wszystkim do sfery polityki i konfrontacji cywilizacji islamu z Zachodem. Zjawisko to przejawiało się tak w formie spektakularnych zamachów i samobójczych ataków, jak i masowych ruchów politycznych, z których najbardziej znana była rewolucja w Iranie w 1979 r., a ostatnio zjawisko Państwa Islamskiego w Iraku i Syrii. Proponowana książka prezentuje pogląd, że fenomen fundamentalizmu muzułmańskiego wiąże się, najszerzej ujmując, z wewnętrznymi procesami zachodzącymi w krajach regionu, a w szczególności z pytaniem o tożsamość kulturową lokalnych społeczeństw. Poszukiwanie przez elity bliskowschodnie drogi rozwoju najbardziej odpowiedniej dla regionu i poszczególnych państw jest w centrum zainteresowania autora.

Autor podjął też próbę powiązania historii Bliskiego Wschodu z tworzeniem się bliskowschodniego systemu stosunków międzynarodowych. Te dwa spojrzenia na dzieje regionu są ze sobą nierozerwalnie złączone. Procesy wewnętrzne i polityka wewnętrzna danego państwa rzutują na jego sojusze i politykę międzynarodową. Z kolei miejsce danego państwa w systemie powiązań regionalnych i światowych stwarza ramy, a czasami bariery tego, co określa charakter polityki wewnętrznej jego władz. Podmiotem stosunków międzynarodowych są zbiorowości polityczne, z których każda posiada określone interesy, potencjał polityczny oraz wizję kontaktów z podobnymi do niej wspólnotami. Każda z tych wspólnot zajmuje odrębne terytorium i jako taka tworzy państwo, które z założenia nie podlega żadnej sile zwierzchniej. Państwa zachowują wobec siebie niezależność, co sankcjonuje prawo. Z drugiej strony, ponieważ państwa kontaktują się ze sobą, to tym samym oddziałują na siebie i wywierają na siebie wpływ. W rezultacie rodzi się rozbudowana sieć złożonych powiązań oraz stosunków współpracy i rywalizacji. Rywalizacja prowadzi często do konfliktów, a te przeradzają się niekiedy w wojny, powodując czasami upadek jednych państw i urastanie w siłę drugich. Stosunki międzynarodowe to w rzeczywistości dynamiczny system zależności i podporządkowania oraz sfera ochrony i stałego umacniania państwowych interesów.

W kwestii powiązania historii politycznej państw regionu z historią stosunków międzynarodowych drogowskazem była dla autora jedna z ważniejszych książek napisanych o Bliskim Wschodzie w XX w., za którą uznaje się pracę Malcolma H. Kerra pt. The Arab Cold War. Praca ta, wydana w 1965 r., pozostawała przez kilka lat niezauważona, aby w latach 70. uzyskać status klasyka w studiach nad regionem. Jest ona ważna z kilku powodów. Po pierwsze, autor skupił się w niej na wewnętrznej dynamice rozwoju regionu, pokazując znaczenie lokalnych struktur i ideologii jako czynnika procesów politycznych. Do wydania książki Kerra dominowało podejście akcentujące decydujące znaczenie impulsów z zewnątrz regionu. Było to konsekwencją dominacji w naukach politycznych teorii modernizacji, zakładającej, że europejski model rozwoju jest jedynym właściwym dla krajów pozaeuropejskich i powinien być realizowany w tych państwach w całej rozciągłości. Kerr zakwestionował to podejście, jak również ówcześnie panujący podział reżimów arabskich na postępowe i zachowawcze. Za uproszczenie rzeczywistości regionu uznał również dzielenie ideologii bliskowschodnich na rewolucyjne i konserwatywne. W The Arab Cold War wyraził pogląd, że w świecie arabskim doktryny i ideologie nie są tak ważne, jak ambicje przywódców i rywalizacja personalna o przywództwo, prestiż i władzę. Konflikty rodziły się między liderami tej samej orientacji ideologicznej, a ich przyczyną były konkretne interesy polityczne^[6]. Fred Lawson uważa, że autorzy współczesnych opracowań powtarzają błędy, których Kerr starał się uniknąć. Eksponują bowiem ideologie i dyskurs polityczny kosztem politycznej praktyki. Pojęcia radykalizmu i antyradykalizmu, rewolucyjności i zachowawczości należy traktować ostrożnie i badać dynamikę zmian politycznych, która może łączyć ze sobą liderów przeciwstawnych opcji ideologicznych^[7].

Jaki był system stosunków międzynarodowych na Bliskim Wschodzie na początku omawianego okresu, a jaki był w pierwszych dekadach XXI wieku? Czy emancypacja polityczna narodów Bliskiego Wschodu, najpierw po I wojnie światowej, a później po wojnie w latach 1939–1945 oznaczała uwolnienie się od więzów zależności od Zachodu i czy w konsekwencji można powiedzieć, że epoka ingerowania sił zewnętrznych w sprawy regionu minęła bezpowrotnie? Do tych pytań nawiązuje prezentowana książka.

Książka łączy podejście historyczne z analitycznym. Układ jest chronologiczny i narracja obejmuje główne okresy w historii regionu w XIX i XX wieku. Podejście historyczne jest uzasadnione tym, że wiele stronic z historii Bliskiego Wschodu w ostatnim stuleciu pozostaje nie do końca wyjaśnionych i ciągle istnieje konieczność prowadzenia badań archiwalnych nad tymi zagadnieniami. Tu wykorzystano materiały z archiwów brytyjskich, francuskich i egipskich. Analiza wydarzeń oparta jest na licznych monografiach i artykułach. Trzeba zaznaczyć, że literatura o Bliskim Wschodzie jest bardzo bogata. Co roku przybywa kilkadziesiąt nowych pozycji. Monografie, które okazały się najbardziej przydatne, to przede wszystkim opracowania Malcolma Yappa, z którym miałem możliwość przekonsultować wiele zagadnień z zakresu historii najnowszej Bliskiego Wschodu. Prace tego historyka: The Making of the Modern Near East 1792–1923 oraz The Near East since the First World War: A History to 1995 to niezwykle analityczne narracje historyczne, kreślące sugestywnie tendencje i perspektywy rozwoju wydarzeń. Inna pozycja, która łączy narrację historyczną opartą na źródłach z analizą politologiczną, to praca Eugene’ a L. Rogana The Arabs. A history z 2009 roku. Jest ona bardzo cenna zwłaszcza dla zrozumienia procesu kształtowania się świadomości narodowej Arabów. W tym zakresie równie wartościowa była monografia Davida K. Fieldhouse’ a Western Imperialism in the Middle East 1914–1958 z 2006 roku. Bardzo pomocna dla ocen polityki Zachodu wobec Bliskiego Wschodu okazała się praca Jeremy’ ego Salta The Unmaking of the Middle East. A History of Western Disorder in Arab Lands z 2008 roku. Natomiast okres zimnej wojny został dogłębnie zbadany m.in. w pracy The Cold War and the Middle East, pod redakcją Yezida Sayigha i Aviego Shlaima. Jeśli chodzi o historię Maghrebu w omawianym okresie, to mimo wielu nowych monografii ciągle niezastąpiona pozostaje synteza Jamila Abun-Nasra A history of the Maghrib in the Islamic period z 1987 roku.