Читать книгу Historia Najnowsza Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej - Jerzy Zdanowski - Страница 8

Przypisy

Wstęp

[1] Ph. Khoury, Urban notables and Arab nationalism. The politics of Damascus 1860–1920, Cambridge University Press, Cambridge 1983.

[2] P. Gran, Islamic Roots of Capitalism: Egypt 1760–1840, University of Texas Press, Austin 1979.

[3] Szejk (arab. szajch, szejch) tytuł honorowy, zwłaszcza przywódców bractw religijnych, uczonych muzułmańskich (alimów), również naczelników plemion.

[4] Patrz: I. Falk Gesink, Islamic reform and Conservatism. Al-Azhar and the Evolution of Modern Sunni Islam, I.B. Tauris, London 2014.

[5] P. Gran, op. cit., s. 35.

[6] M.H. Kerr, The Arab Cold War: Gamal ‘Abd al-Nasir and His Rivals, 1958–1970, 3rd ed., Oxford University Press, London 1971, s. 23.

[7] F.H. Lawson, The Resurgence of ‘The Cold War’, „Review of Middle East Studies”, t. 49(2), 2015, s. 168–169.

Rozdział I

[1] Spośród wielu prac na ten temat warto wymienić: J. Cole, Napoleon’ s Egypt: Invading The Middle East, Palgrave Macmillan, New York 2008; Z. Abul-Magd, A Crisis of Images: The French, Jihad, and the Plaque in Upper Egypt, 1798–1801, „Journal of World History”, June 2012, s. 315–343; A.M.H. Schuster, Napoleon’ s Lost Fleet, „Archeology”, vol. 52, no. 5 (September/October 1999), s. 34–37.

[2] Patrz: J.W. Livingston, Shaykh Bakri and Bonaparte, „Studia Islamica”, no. 80 (1994), s. 125–143.

[3] D. Dykstra, The French occupation of Egypt [w:] The Cambridge History of Egypt, ed. by M.W. Daly, vol. 2, Modern Egypt, from 1517 to the end of the twentieth century, Cambridge 1998, s. 137.

[4] Por. E. Rogan, The Arabs. A history, Allen Lane, London 2009, s. 109–112.

[5] Ziemie algierskie pod panowaniem osmańskim określano w Europie od XVI w. nazwą Regencja. Patrz: Ph.C. Naylor, France and Algeria. A History of Decolonization and Transformation, University of Florida Press, Gainesville 2000; Ch.-A. Julien, Turkish Rule in Algeria and Tunisia, 1516–1830 [w:] History of North Africa: Tunisia, Algeria, Morocco, Routledge and Keegan Paul, London, 1970, s. 273–335; J.-C. Vatin, L’ Algérie en 1830: Essai d’ interprétation des recherché historiques sous l’ angle de la science politique, „RASJEP, 7, December 1970, s. 927–1058; A.A. Heggoy, The French Conquest of Algiers, 1830: An Algerian Oral Traditions, Ohio University for International Studies, Columbus 1986.

[6] Relacje obydwu stron o tym incydencie zamieszcza: J.C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics. A Documentary Record, vol. 1, European Expansion, 1535–1914, Yale University Press, New Haven and London 1975, s. 227–231. W brytyjskich dokumentach incydent ten został nazwany „the Fly-Whisk Incident of April 1827”. Patrz także: A. Kasznik-Christian, Algieria, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2006, s. 21.

[7] Por. The French Conquest of Algiers, 12 March–5 July 1830 [w:] J.C. Hurewitz, op. cit., s. 242–243.

[8] A.A. Heggoy, R.R. Crout, Historical Dictionary of Algeria, Scarecrow Press, Metuchen, N.J. 1981, s. 153–154.

[9] Na temat podboju 1830 r. patrz: A.A. Heggoy, R. R. Crout, op. cit., s. 7; Ch.-A. Julien, La Conquête et les débuts de la colonization (1827–1871), PUF, Paris 1964, s. 1–63; Ch.-A. Julien, Turkish Rule, op. cit., s. 273–335; J.-C. Vatin, op. cit., s. 927–1058.

[10] Tekst układu z Abd al-Kadirem [w:] J.C. Hurewitz, op. cit., s. 259–260.

[11] Por. Ch.-R. Ageron, De l’ insurrection de 1871 au déclenchement de la guerre de Libération (1954), PUF, Paris 1979, s. 429, 177–178. Posiadłości francuskie w Afryce Północnej zaczęto określać terminem “Algérie” od 1839 r. Losy emira Abd al-Kadira były bardzo złożone. Po oddaniu się w ręce Francuzów był on więziony we Francji i został uwolniony w 1852 r. przez Napoleona III. Następnie mieszkał w Bursie w Turcji oraz w Damaszku, gdzie zmarł w 1883 r. W 1860 r. ocalił życie 12 tys. chrześcijan w tym mieście w czasie zamieszek na tle religijnym. Tym czynem zyskał sobie szeroką popularność we Francji. W 1869 r. wziął udział w otwarciu Kanału Sueskiego. Niektóre źródła mówiły o tym, że wspierał politykę Napoleona III w Maghrebie, w tym także i w Algierii w zakresie pobudzania rozwoju cywilizacyjnego w tym regionie. Abd al-Kadir spisał wspomnienia pt. Rappel á l’ intelligent (1858), w których wyraził nadzieję na porozumienie się muzułmanów z Europejczykami. Patrz: J. Clancy-Smith, Rebel and Saints: Muslim Notables, Populist Protest, Colonial Encounters (Algeria and Tunisia, 1800–1904), University of California Press, Berkeley 1994, s. 254–255; A.H. Kasznik, Abd el-Kader, 1808–1883, Ossolineum, Wrocław 1977.

[12] Literatura o Abd al-Kadirze jest bardzo bogata. Jedno z pierwszych opracowań to: A. Bellemare, Abd-el-Kader: sa vie politique et militaire, Hachette, Paris 1863. Patrz także: R. Danzinger, Abd al-Qadir and the Algerians: Resistance to the French and Internal Consolidation, Holmes and Meier, New York 1977, s. 241–255; Ph. C. Naylor, op. cit., przypis 25 na str. 155.

[13] Patrz: M. Bennoune, The Making of Contemporary Algeria, 1830–1987: Colonial Upheavals and Post-independence Development, Cambridge University Press, Cambridge 1988, s. 35–60; P. Bourdieu, The Algerians, tłum. Alan C. Rosa, Beacon Press, Boston 1962, s. 120–122.

[14] Patrz: M. Bennoune, Algerian Peasants and National Politics, MERIP, no. 48, 1976, s. 13–15; S. Amin, L’ Economie du Maghreb, Editions de Minuit, Paris, vols. 1–2, 1976, vol. 1, s. 39–40; F. Fanon, Wretched of the Earth, trans. by. R. Philcox, Grove Press, New York 1968, s. 61. Tekst dokumentów z 14 lipca 1865–21 r. kwietnia 1866 r. o naturalizacji muzułmanów i Żydów w Algierii podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 355–359.

[15] Patrz: J.M. Abun-Nasr, A history of the Maghrib in the Islamic period, Cambridge University Press, Cambridge 1993, s. 265–266; tekst dekretu Crémieux z 24 października 1870 r., zmodyfikowanego 7 października 1871 r., o obywatelstwie francuskim dla Żydów algierskich podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 374–378.

[16] Na temat stosunków własności w rolnictwie oraz napływu Europejczyków patrz: R. Gallisot, L’ économie de l’ Afrique du Nord, Presses universitaires de France, Paris 1969, s. 28; na temat kolonizacji Algierii w tym okresie oraz roli tzw. prawa Warniera w przejmowaniu ziemi od ludności rdzennej pisali: E. Robe, Essai sur l’ histoire de la propriété en Algérie, Imprimerie de Dagand, Bône 1848; J. de Peyerimhof, La colonization officiele en Algérie de 1871 à 1895, Imprimerie rapide, Tunis 1928; R. Passeron, Les grandes sociétés et la colonization en Afrique du Nord, Algiers 1926; V. Demontés, L’ Algérie économique, vols. 1–5, Imprimerie algérienne, Algiers 1922–1930; J.-C. Vatin, L’ Algérie politique. Histoire et société, Presses de la Fondation nationale des sciences politiques, Paris 1983, s. 142–152.

[17] O Kodeksie Tubylczym pisze: A. Kasznik-Christian, op. cit., s. 77–78. Na temat edukacji patrz: Ch.-R. Ageron, L’ Algériens musulmans et la France (1871–1919), 2 vols., Presses universitaires de France, Paris 1964, vol. 2, 172–177; J. Ruedy, Modern Algeria. The Origins and Development of the Nation, Indiana University Press, Bloomington 2005, s. 101–105.

[18] Por. J. M. Abun-Nasr, op. cit., s. 268–269; J. Ruedy, op. cit., s. 96–99.

[19] Tekst Układu o żegludze i handlu z 8 sierpnia 1830 r. między Francją i regentem Tunisu, podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 248.

[20] Por. Ph.C. Nayor, op. cit. s. 157–158; L.C. Browne, The Tunisia of Ahmad Bey 1837–1855, Princeton University Press, Princeton 1974, s. 238–240, 313; K.J. Perkins, A History of Modern Tunisia, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 15–17; J. Clancy-Smith, Marginality and Migration: Europe’ s Social Outcast in Pre-colonial Tunisia, 1830–1881 [w:] Outside In: On the Margins of the Modern Middle East, ed. by E. Rogan, I.B. Tauris, London 2002, 150–151.

[21] L.C. Brown, op. cit., s. 313–315; J.M. Abun-Nasr, op. cit., s. 281–283; na temat polityki podatkowej Ahmada Beja piszą: H. Karoui et A. Mahjoubi, Quand le soleil s’ est levé à l’ ouest. Tunisie 1881 – Impérialisme et Résistance, CERES Production, Tunis 1983, s. 24–26; L. Valensi, Fellah tunisiens: l’ économie rurale et la vie des compagnes aux 18è et 19è siècles, Mouton, Paris et la Haye 1977. Na temat Muhammada Beja patrz: M. Bdira, Relations internationales et sous-développement: la Tunisie 1857–1864, Almqvist,Wiksell, Stockholm 1978, s. 47–50.

[22] Tekst konwencji z 10 października 1863 r. sankcjonującej posiadanie przez poddanych brytyjskich nieruchomości w Tunisie podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 352–354.

[23] Tekst dekretu z 5 lipca 1869 r. o utworzeniu komisji ds. nadzoru nad finansami państwa podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 372–373.

[24] Por. J.M. Abun-Nasr, op. cit., s. 283, 285–286. O Europejczykach w Tunezji piszą: K.J. Perkins, op. cit., s. 20–21; J. Clancy-Smith, Marginality and Migration: Europe’ s Social Outcast in Pre-colonial Tunisia, 1830–1881, op. cit., s. 150; A.L. Smith, Les Maltais en Tunisie à la veille du protecorat: Une population intermédiaire [w:] La Tunisie mosaïque: Diasporas, cosmopolitisme, archéologie de l’ identité, Presses Universitaires du Mirail, Toulouse 2000, s. 115–127. Na temat edukacji oraz roli religii patrz: N. Sraieb, Le Collège Sadiki de Tunis, 1875–1956, Centre Nationale de la Recherche Scientifique, Paris 1995; A.H. Green, The Tunisian Ulama, 1873–1915. Social Structure and Response to Ideological Currents, Brill, Leiden 1978; E. Rogan, op. cit., s. 114.

[25] Tekst traktatu berlińskiego z 13 lipca 1878 r. [w:] J.C. Hurewitz, op. cit., s. 413–414.

[26] Tekst traktatu Bardo z 12 maja 1881 r. podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 433.

[27] Klasycznym opracowaniem na temat wydarzeń dyplomatycznych oraz uwarunkowań finansowych wprowadzenia protektoratu jest: J. Ganiage, Les Origines du protectorat français en Tunisie (1861–1881), Presses Universitaires de France, Paris 1959; patrz także: Ph.C. Naylor, op. cit., s. 158–159; J.K. Perkins, op. cit. s. 36–40; A. Mahjoubi, L’ Etablissement du protectorat français en Tunisie, Publications de l‘Université de Tunis, Tunis 1977, s. 308–310. Tekst Konwencji o protektoracie (z Al-Marsy) z 8 czerwca 1883 r. podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 449–450.

[28] Patrz: H. Karoui, La résistance populaire à l’ occupation française (1881) chez les élites tunisiennes, désavoue et oubli [w:] Connaisances du Maghreb: Sciences sociales et colonisation, ed. J.-C. Vatin, CNRS, Paris 1984, s. 415–417; K.J. Perkins, op. cit., s. 43–45; F. R. Hunter, Capital Appreciation and Provincial Power in Pre-Protectorate Tunisia (1850–1881): Notes from the Tunis Archives, “Middle Eastern Studies”, 23 (1987), s. 108–115; Ch. C. Harber, Tunisian Land Tenure in the Early French Protectorate, “Muslim World”, 6: 4 (1973), s. 307–315; O roli biskupa Lavigerie w Tunezji patrz: J.D. O’ Donnell, Lavigerie in Tunisia:The Interplay of Imperialist and Missionary, University of Georgia Press, Athens, Ga. 1979; F. Arnoulet, Le Cardinal Lavigerie et le clergé italien en Tunisie, 1881–1891, “Revue d’ Histoire Maghrébine”, 71–72 (1993), s. 375–386; o początkach ruchu narodowego w Tunezji piszą: C. Sammut, L’ Impérialisme capitaliste français et la nationalisme tunisien (1881–1914), Publisud, Paris 1983, s. 125–130; P. Soumille, L’ Idée de race les européens de Tunisie dans les années 1890–1910, “Revue d’ Histoire Maghrébine”, 5 (1976), s. 63–64; Ch.-A. Julien, Colons français et Jeunes Tunisiens (1892–1912), “Revue française d’ histoire d’ outre-mer”, 54 (1967), s. 87–150; R. le Tourneau, L’ Evolution politique de l’ Afrique du nord musulmane, 1920–1961, Armand Colin, Paris 1962.

[29] B. Cannon, Rural Social Justice Rhetoric and the Young Tunisian Movement, 1907–1912, “Revue d’ Histoire Maghrébine”, 59–60 (1990), s. 63–67.

[30] Na ten temat patrz: Kh. Ben-Srhir, Britain and Morocco During the Embassy of John Drummond Hay, 1845–1886, trans. by M. Williams and G. Waterson, RoutledgeCurzon, London and New York, 2005, s. 19; klasyczne opracowania historii Maroka w omawianym okresie oraz stosunków jego władców z państwami europejskimi to: A. Laroui, The History of the Maghrib: an Interpretative Essay, trans. by R. Mannheim, Princeton University Press, Princeton 1977, francuskie wyd. 1970 r.; M. Lahhabi, Le Gouvernement marocain à l’ aube du vingtième siècle, Les Éditions Maghrébines, Rabat 1975 (2 wyd.); J.M. Abun-Nasr, op. cit. Z najnowszych pozycji: C.R. Pennell, Morocco since 1830. A History, New York University Press, New York 2000. Polskie najbardziej obszerne opracowanie to: A. Dziubiński, Historia Maroka, Ossolineum, Wrocław 1983 oraz liczne artykuły tego autora.

[31] Patrz: M. El Mansour, Morocco in the Reign of Mawlay Sulayman, Menas Press, Wisbech 1990, s. 17; T. Williams, The Diplomatic Relations of Morocco, “The Journal of Race Development,”, t. 5, nr 2 (Oct., 1914), s. 133–150.

[32] F.R. Flournoy, op. cit. s. 31.

[33] Patrz: J.-L. Miége, Le Maroc et L’ Europe (1830–1894), vol. 2, PUF, Paris, 1962, vol. 1, s. 353–354.

[34] Por. Kh. Ben-Srhir, op. cit., s. 18.

[35] Po bitwie pod Wadżdą podpisana została 10 września 1844 r. w Tangerze konwencja między Francją a Marokiem o przywróceniu przyjaznych stosunków, a 18 marca 1845 r. obydwie strony podpisały Układ o granicach – teksty obydwu dokumentów patrz: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 286, 293–294. O słabościach państwa marokańskiego w obliczu zderzenia z Francją pisał Muhammad as-Saffar, wysłannik sułtana do Francji w 1845 r. – patrz: M. as-Saffar, Disorienting Encounters: Travels of a Moroccan Scholar in France in 1845–1846, trans. by S. Gilson Miller, University of California Press, Berkeley 1992, s. 194–195; por. także: E. III Burke, The Image of Moroccan State in French Ethnological Literature: A New Look at the Origin of Lyautey’ s Berber Policy [w:] Arabs and Berbers: From Tribe to Nation in North Africa, ed. by E. Gellner and Ch. Micaud, D.C. Heath and Company, Lexington, Mass. 1972, s. 175–199; przyczyny porażki na równinie Isli omawia C.R. Pennell, op., cit., s. 48–49.

[36] Patrz: Kh. Ben-Srhir, op. cit., s. 89–94.

[37] Kh. Ben-Srhir, op. cit., s. 120–123. O układzie brytyjsko-marokańskim pisze wyczerpująco: P.G. Rogers, A History of Anglo-Moroccan Relations to 1900, Foreign and Commonwealth Office, London, bez daty wydania, s. 166–167; o działaniach Hiszpanów i zajęciu przez nich 6 lutego 1860 r. Tetuanu patrz: C.R. Pennell, The Moroccan Discovery of the Mediterranean Coast, „British Journal of Middle East”, 20, no. 2, 1993, s. 226–236. Teksty układu marokańsko-brytyjskiego z 9 grudnia 1856 r. podaje J.C. Hurewitz, op. cit., s. 324.

[38] J.-L. Miege, op. cit, vol. 2, s. 450, 468–470.

[39] Patrz: A. Laroui, Les Origines Sociales et Culturelles du Nationalisme Marocain (1830–1912), Maspero, Paris 1977, s. 281–284.

[40] W Madrycie podpisana została 3 lipca 1880 r. konwencja w tej sprawie – tekst: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 422–425. Por. Kh. Ben-Srhir, op. cit., s. 190–193, 206–234; P.G. Rogers, op. cit., s. 188; F.V. Parsons, The Origins of the Morocco Question, 1880–1900, Duckworth, London 1976, s. 79–80.

[41] Tekst porozumienia francusko-włoskiego z 14 grudnia 1900 r. w sprawie Maroka podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 477–481

[42] Tekst deklaracji francusko-brytyjskiej w sprawie Maroka z 8 kwietnia 1904 r. oraz deklaracji i konwencji francusko-hiszpańskiej o Maroku z 3 października 1904 r. podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 507–513.

[43] C.R. Pennell, Morocco since 1830, op. cit., s. 134–135; E. Burke, op. cit., s. 89–90; A.-G.-P. Martin, Quatre siècles d’ histoire marocaine au Sahara de 1504 à 1902, au Maroc de 1894 à 1912, wyd. 1 z 1923 r., Éditons La Porte, Rabat 1994, s. 397–415.

[44] O układzie z Algeciras patrz: J.-C. Allain, op. cit., s. 32–33, E. Burke, op. cit., s. 84–85; C.R. Pennell, Morocco since 1830, op. cit., s. 132–133; F.V. Parsons, op. cit., s. 523–524.

[45] O zabójstwie Mauchampa pisze: Ch.-A. Julien, Le Maroc face aux impérialismes, 1415–1956, Éditions Jeune-Afrique, Paris 1978, s. 70–71. O interwencji francuskiej w Casablance patrz: E. III Burke, op, cit., s. 96–98; A. Adam, Casablanca: essai sur la transformation de la société marocaine au contact de l’ Occident, 2 vol., Centre national de la recherche scientifique, Paris 1968, vol. 2, s. 27–28. O abdykacji Abd al-Aziza patrz: L. Arnoud, Au temps des mehallas au Maroc ou le Maroc de 1860 à 1912, Atlantides, Casablanca 1952, s. 226–228; E. III Burke, op. cit., s. 106; C.R. Pennell, Morocco since 1830, op. cit., s. 136; A.-G.-P. Martin, op. cit., 485.

[46] O przyjęciu przez Abd al-Hafiza warunków francuskich piszą: E. III Burke, op. cit., s. 138; A.-G.-P. Martin, op. cit., 498–500. O rywalizacji francusko-niemieckiej i zawinięciu przez kanonierkę niemiecką do Agadiru 1 lipca 1911 r. patrz: Ch.-A. Julien, Le Maroc face aux impérialismes, op. cit., s. 85–86; E. III Burke, op. cit., s. 172; J.-C. Allain, op. cit., s. 320–420. Tekst konwencji francusko-niemieckiej z 4 listopada 1911 r. kończącej kryzys agadirski zamieszcza: J.C. Hurewitz, op. cit., s 544–549.

[47] Tekst Konwencji fezkiej o protektoracie z 30 marca 1912 r. podaje: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 550–551. Por. E. III Burke, op. cit., s. 172–173, 176–177, 180–181; L. Arnoud, op. cit., s. 300–301; D. Porch, The Conquest of Morocco, Alfred A. Knopf, New York 1983, s. 238–240; F. Weisgerber, Au seuil du Maroc modern, Éditions la Porte, Rabat 1947, s. 253–255.

[48] Patrz: H. Lyautey, Du rôle colonial de l’ armée, „Revue des Deux Mondes “, nr 156 (15 janvier) 1900, s. 308–329; G. Wright, The Politics of Design in French Colonial Urbanism, University of Chicago Press, Chicago 1991, s. 142–143; W. A. Hoisington Jr., Lyautey and the French Conquest of Morocco, Macmillan, Basingstoke 1995.

[49] Por. L.S. Anderson, The State and Social Transformation in Tunisia and Libya, 1830–1980, Princeton University Press, Princeton 1986, s. 105–108.

[50] Najważniejsze prace o sanusytach to: E.E. Evans-Pritchard, The Sanusi of Cyrenaica, Oxford at Clarendon Press, London 1949; N. Ziadeh, Sanusiyah: A Study of a Revivalist Movement in Islam, Brill, Leiden 1968.

[51] Por. D. Vandewalle, A History of Modern Libya, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s. 21–22.

[52] Patrz: C.G. Segré, Fourth Shore: The Italian Colonization of Libya, University of Chicago Press, Chicago 1974, s. 41; A.A. Ahmida, The Making of Modern Libya: State Formation, Colonization, and Resistance, 1830–1932, State University of New York Press, Albany 1994, s. 105–106.

[53] Por. D. Vandewalle, op. cit. s. 22–23.

[54] Patrz: J. Wright, Libya. A Modern history, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1981, s. 26–29.

[55] S.J. Shaw, E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University Press, Cambridge 1997, vol. II, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808–1975, s. 293 [wyd. pol., Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 2 1808–1975, tł. B. Świetlik, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2012]..

[56] Tekst traktatu z Ouchy patrz: J.C. Hurewitz, op. cit., s. 553.

[57] Patrz: ibidem; D. Vanderwalle, op. cit., s. 26–30; L.S. Anderson, op. cit., s. 117–124; J. Wright, op. cit., s. 30–31; E.E. Evans-Pritchard, op. cit., s. 122–123; L.S. Anderson, The Tripoli Republic 1918–1922 [w:] Social and Economic Development in Libya, ed. by E.G.H. Joffe and K.S. Maclachlan, MENAS Press, London 1982.

[58] C. F. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte, 1789–1922, Princeton 1980, s. 42–43, 58–59; D. Nicolle, A. McBride, Armies of the Ottoman Empire 1775–1820, London 1998, s. 36–39; M. Uyar, E. J. Erickson, A Military History of the Ottomans. From Osman to Atatürk, Santa Barbara (CA) 2009, s. 120–126.

[59] Por. J. Shaw, Between Old and News: The Ottoman Empire under Sultan Selim III, 1789–1807, Cambridge (MA) 1971, s. 175, 180–189; S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 15, 20–21.

[60] C.V. Findley, The Tanzimat [w:] Turkey in the Modern World, ed. by R. Kasaba, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 11–37.

[61] O działalności Midhata Paszy patrz: A.H. Midhat, The Life of Midhat Pasha: A Record of his Service, Political Reforms, Banishment, and Judicial Murder, J. Murray, London 1903.

[62] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 213–219, 221–250.

[63] Ibid., s. 219, 259–260. Patrz także: E.E. Ramsaur, Jr. The Young Turks. Prelude to the Revolution of 1908, Princeton University Press, Princeton 1957, s. 7–13; B.C. Fortna, The reign of Abdülhamid II [w:] Turkey in the Modern World, op. cit., s. 38–61.

[64] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 250; M.Ş. Hanioğlu, The Second Constitutional Period, 1908–1918 [w:] Turkey in the Modern World, op. cit., s. 62–111.; S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 219, 259–260; E.E. Ramsaur, Jr., op. cit.

[65] Por. M.Ş. Hanioğlu, Preparation for a revolution: the Young Turks, 1902–1908, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 136–141; E.E. Ramsaur, Jr., op. cit.

[66] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., 264–265; M.Ş. Hanioğlu, The Young Turks in opposition, Oxford University Press, Oxford 1995, s. 74, 86. E.E. Ramsaur, Jr., op. cit., s. 122.

[67] Patrz: S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 267; E.E. Ramsaur, Jr., op. cit.; E.J. Zürcher, Turkey. A Modern History, I.B. Tauris, London 2001, s. 90.

[68] W przypadku ludności ormiańskiej w 1890 r. utworzona została organizacja Dasznakcutium, w skrócie Dasznak, czyli Armeński Związek Rewolucyjny. W 1891 r. partia ta sięgnęła po terror. W 1892 r. odbył się zjazd partii, na którym utworzono oddziały do działań poza Armenią – por. M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Ossolineum, Wrocław 1990, s. 204.

[69] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 265, 273; T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923, PWN, Warszawa 1980, s. 170.

[70] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 287–288; T. Wituch, op. cit. s. 174–180.

[71] Ibid., s. 289; także W.K. McClure, Italy in North Africa. An Account of the Tripoli Enterprise, Darf Publishers Limited, London 1986. Ta druga książka zawiera wspomnienia brytyjskiego oficera, który był w Trypolisie w czasie zdobycia miasta przez Włochów (przebywał tam od 19 listopada 1911 r. do 1 kwietnia 1912 r.).

[72] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 276–277; T. Wituch, op. cit., s.138.

[73] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 293.

[74] Ibid., s. 294; W. Miller, The Ottoman Empire and its successors 1801–1927, London 1966, s. 501–503. Klasycznym opracowaniem tematu wojen bałkańskich jest: E. Helmreich, The Diplomacy of the Balkan Wars 1912–1913, Cambridge, Mass. 1938.

[75] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 296, T. Wituch, op. cit., s. 191.

[76] S.J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 297.

[77] Ibid., s. 297–298.