Читать книгу Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - Группа авторов - Страница 113

Jak już wspomniano, klientem psychologa jest niepełnoletni – dziecko lub adolescent. Fakt ten jest źródłem wielu niełatwych do rozwiązania problemów. Niepełnoletni to każda osoba od urodzenia do ukończenia 18 lat i choć oczywiste jest, że wszystkie prawa klienta dotyczą całego tego okresu, to ich realizacja jest całkowicie różna w zależności od jego wieku. Warto więc w tym miejscu szczególnie mocno podkreślić, że posiadanie odpowiednich kompetencji przez psychologa pozostaje podstawowym wymogiem etycznym (Kodeks etyczno-zawodowy psychologa 1991, pkt 2). Psycholog zajmujący się osobami niepełnoletnimi musi nie tylko być klinicystą, diagnostą czy psychoterapeutą, lecz także posiadać obszerną wiedzę z psychologii rozwojowej. Co więcej, najlepiej byłoby, gdyby jasno określił swoje kompetencje, wskazując okres rozwojowy, w jakim się specjalizuje. Odwołując się do klasyfikacji Maurice’a Debesse’a (1996), który zaproponował pięć okresów: wiek dziecięcego pokoju (0–3 lata), wiek koziołka (3–7 lat), wiek szkolny (7–12 lat), wiek niepokojów dojrzewania (13–17 lat) i wiek młodzieńczego entuzjazmu (17–20 lat), widać wyraźnie, jak bardzo zróżnicowane muszą być techniki stosowane przez psychologa i to zarówno w diagnozie, jak i pomocy psychologicznej.

Nie chodzi tu jednak tylko o techniki. Zróżnicowanie dotyczy bowiem rozwoju niepełnoletniego klienta w każdym możliwym zakresie: poznawczym, społecznym, emocjonalnym. A to właśnie poziom rozwoju ma bezpośredni wpływ na możliwość zapewnienia realizacji podstawowych praw klienta. Nie różnią się one bowiem od praw dorosłego i obejmują: prawo do autonomii, prawo do prywatności, prawo do poufności i prawo do godności.

Już rozważenie pierwszego z wymienionych – prawa do autonomii – pomoże uświadomić sobie, że wiek klienta w oczywisty sposób stanowi ograniczenie dla możliwości respektowania tego prawa. Czynnikiem ograniczającym jest bowiem zdolność samego klienta do podejmowania autonomicznych, podmiotowych decyzji. Chociaż zakres możliwości podejmowania własnych decyzji przez małoletniego rośnie z wiekiem, to w pierwszym okresie życia jest on, z oczywistych względów – rozwojowych i prawnych – znacząco ograniczony. Niemniej obowiązkiem psychologa jest poszanowanie tego prawa na takim poziomie, na jakim jest to w danym przypadku możliwe. Realizacją prawa do autonomii jest uzyskanie zgody klienta. Dotyczy to także najwcześniejszego okresu, choć mamy wtedy do czynienia ze zgodą niewerbalną.

Problemem może być także prawo do poufności. Jego realizacja to obowiązek psychologa do zachowania tajemnicy zawodowej. W przypadku osób niepełnoletnich obowiązek ten ma jednak ograniczenia. Zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka powoduje konieczność poinformowania jego opiekunów prawnych. Stwierdzenie to oznacza, że to na psychologu spoczywa odpowiedzialność związana z uznaniem, czy dana sytuacja takie zagrożenie stanowi. Uzyskana od nastoletniego klienta informacja o zażywaniu narkotyków lub dopalaczy zostałaby prawdopodobnie uznana przez każdego psychologa za spełniająca to kryterium. A czy jest to tak samo oczywiste w przypadku informacji o ciąży przekazanej przez szesnastoletnią klientkę? Ważne jest jednak uświadomienie zarówno zleceniodawcom – rodzicom/opiekunom, jak i, o ile to możliwe, klientowi, że tajemnicą są bezwzględnie objęte jego wytwory – wszystko, co powie (cytaty), narysuje, rozwiąże (testy), pozostaje do wyłącznej wiadomości psychologa.

Prawo do prywatności, inaczej nazywane prawem do intymności, oznacza, że to klient określa granice dostępu psychologa do przekazywanych informacji. Zwykle ma się tutaj na myśli prawa klienta do odmowy odpowiedzi na konkretne pytanie lub odmowy wykonania konkretnego zadania/testu. To jednak daleko idące uproszczenie, ponieważ odpowiedzi na pytania, czy wyniki testów to nie są ani jedyne, ani nawet podstawowe dane diagnostyczne zbierane przez psychologa. Co więcej, żeby odmówić odpowiedzi na jakieś pytanie, trzeba mieć świadomość jego znaczenia oraz tego, że odpowiedź może ograniczyć naszą prywatność. Kiedy psycholog prosi sześcioletnie dziecko o narysowanie rodziny i opowiedzenie o tym rysunku, czy może być ono świadome tego, jakie informacje przekazuje psychologowi? Problem dostępu, jaki zapewnia mu klient, nie ogranicza się oczywiście wyłącznie do sytuacji, w której to poziom rozwoju poznawczego i społecznego może stanowić barierę uniemożliwiającą ocenę zakresu udzielanych informacji. Ważne jest jednak, aby psycholog miał świadomość, że w przypadku małoletnich trzeba zachować wyjątkową wrażliwość i nie stosować technik, które potencjalnie zmniejszają prawo klienta do prywatności, wykorzystując jego ograniczenia poznawcze.

Prawo do godności jest zwykle rozumiane jedynie w zgodzie z pkt. 15 Kodeksu etyczno-zawodowego psychologa (1991) jako obowiązek traktowania jednakowo każdego klienta, niezależnie od jego sytuacji społecznej, co w tym przypadku oznacza przede wszystkim wiek. Godne traktowanie oznacza w odniesieniu do niepełnoletnich zwłaszcza to, w jaki sposób psycholog zwraca się do klienta i na ile szanuje jego prawa. Warto jednak podkreślić, że to właśnie w przypadku małoletnich występuje inne poważne zagrożenie prawa do godności. Zgodnie z Kantowskim rozumieniem godności – człowiek nie może być wykorzystywany jako narzędzie, przedmiot. Psycholog musi więc być szczególnie wrażliwy, aby jego niepełnoletni klient nie został wykorzystany jako narzędzie w sporach między dorosłymi – rodzicami.

Szanując prawa niepełnoletniego klienta, nie można jednak zapominać, że rodzice/opiekunowie także mają określone prawa. Prawdo do autonomii oznacza, że psycholog powinien zadbać o to, aby zgoda rodziców na kontakt psychologa z małoletnim była udzielona w sposób maksymalnie dobrowolny, świadomy i poinformowany. Oznacza to również prawo rodziców do uzyskania pełnej informacji zwrotnej o efektach działania psychologa. Realizacja prawa do prywatności polega na ograniczeniu zbieranych o rodzicach/opiekunach danych wyłącznie do zakresu związanego z konkretnym okresem życia klienta, którym zajmuje się psycholog. A prawo do poufności oznacza, że informacje podawane przez rodziców psychologowi objęte są także częściowo tajemnicą zawodową, zatem np. nie cytujemy ich wypowiedzi. Szanując prawo do godności rodziców i opiekunów, psycholog musi zadbać, aby nie wykorzystywać zebranych informacji od jednego z opiekunów i małoletniego przeciwko drugiemu rodzicowi i nie wikłać się w ewentualny konflikt interesów, będąc świadomym, że zmiany układu rodzinnego mogą mieć wpływ na dobro dziecka.

BLOK ROZSZERZAJĄCY 9.1.

Konstytucja RP – prawa rodziców

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483, z późn. zm.) zawiera najważniejsze przepisy określające prawa rodziców wobec ich dzieci

Art. 48. Zasada ochrony władzy rodzicielskiej

1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Art. 53

1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.

2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

Art. 70.

1. Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa.

2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością.

3. Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych. Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa ustawa.

Art. 72.

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.

2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.

3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.

4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka.