Читать книгу Тэпсиллибит сибэкки - - Страница 4

Кыыс оҕо буолан кылыыҥкайдаабыт сааһым ааһан, билигин олоҕум араас өрүттэрин, хайдах эрэ атын киһи олоҕун суруйардыы туораттан көрөн олорор курдукпун… Барыта ааспыта. Киһи олоҕо диэн чахчы кыл түгэнэ. Ким да тымтыктанан көрбөт, сэрэйбэт олоҕуҥ хайдах салаллыахтааҕын. Арай сүрэххинэн уонна олоххо сыһыаҥҥынан эрэ салайтараҕын.

Мин тус олохпун саҕалыырбар улахан сүбэһитим суоҕа, атына буоллар, ийэ барахсан аттыбар буолуохтаах эбитэ буолуо. Ол эрээри мин туспа туллан түспүт сулус, атын долбуурга ууруллубут иһит буоллаҕым: ийэ тапталын билбэтэҕим, сүбэтин да истибэтэҕим… Ол да буоллар санаабын түһэрбэккэ, дьахтар анала баарын тухары олоххо ураты ыралаах, кистэлэҥ санаалаах Таптал диэни билиэх баҕам күүһэ бэрдиттэн Кинини күүтэрим, сүрэхпэр саһыаран иитиэхтээн оҥорон көрөрүм, кини мин саныырым курдук буолуон баҕарарым да… олоҕум барахсан санаабыттан атыны тосхойдоҕо үһү… Хайыамый, баҕар, Айыылар биэрбиттэрэ, анаан миэхэ тосхойбуттара буолуо диэн ылыммытым хайдах баарынан. Мин кинилиин билсиһиибит да судургу, кылгас, улахан таптала суох, эр киһи – дьахтар сыһыанын билбэт кыысчааҥҥа кини бастакы этэ… Олох миэхэ тосхойбут аартыгын дабайбытынан барбытым, кэргэн кэл диэн ыҥырыыта да, аны санаатахпына, олус судургу эбит. Мин оччолорго сокуоннай сааспын туолаары сылдьар кыысчаан, бастакы билсиһиибитин оонньуу-күлэ ылыммытым, ол эрээри кини гитараҕа ыллыыр буолан мин кырачаан сүрэхпин онон сүүйбүтэ. Оччолорго гитаралаах уолчаан бу романтика, оттон ырыаны сөбүлүүр буоламмын гитара тыаһа миигин куйаарга көтүтэрэ, ол курдук бастакы билсиһии, хаартыска бэлэхтэһиитэ буолбута. «Эн күүтээр, мин күүтээр»… дэспиппит. Ол хаартысканы көрө-көрө, сыттыгым анныгар кистии сылдьан, ол күлүгү таптаан, ол хаартысканы кытта оҥорон көрөн кэпсэтэн, аны санаатахха, дьоллоох түгэннэри бэйэм өйбөр айа сатаабыт эбиппин. Онтон биир үтүө күн «кэргэн кэл» диэн ыҥырда… онуоха сүрэҕим бастакы сааһын көрсөр хараҥаччы курдук үөһэ-аллара битигирээн сүр күүскэ мөҕүл гынна, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, «ээх» диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Дьэ уонна ол дьоллоох түгэни бииргэ буоларбын кэтэһэн, долгуйан, сулустаах түүннэргэ утуйан биэрбэккэ эрэйдэнэ оонньоон биэрбиппи-эн… Кинини онно, аан дойдуга саамай кэрэ, күндү, мин бу көрсүбүт уоланым, саамай дьоллоох тапталым курдук санаабыппы-ан… Ол эрээри мин өйбөр уонна сүрэхпэр баар эр киһи таптыыр диэбит санаабар тиийбэтэҕэ… Дьиҥ дьиҥинэн, мин кинини бэйэм оҥорон айбыт эбиппин… Кэргэн тахсан эрэрбин кырдьаҕас эдьиийим истэн: «Тоойуом, ыксыаҥ суоҕа этэ, эдэриҥ бэрт, туох-ханнык киһитин үчүгэйдик билэҕин дуо… тохтуу түс…» диэн сурук суруйбутугар, мин «таптал» өрүкүппүт санаатыгар сылдьар киһи, «билэби-ин, кини наһаа үчүгэ-эй, кини эрэ баар миэхэ, кини миигин таптыыр…» – диэбит тыллаах хоруй суругум сымыйа тыллар буолбуттара. Кини миигин таптаабатаҕа, таҥнарбыта, атаҕастаабыта… бастакы кэргэннии буолар күммүтүгэр. Ол күн миигин кэргэн ылабын, холбоһобут диэн дьиэтигэр аҕалбыта. Мин үөрэ долгуйан, аан дойду, киһи барыта миэхэ үчүгэй буолан көстүбүттэрэ, ол эрээри ол киэһэ ити барыта сымыйа буоларын илэ харахпынан көрүөхтээхпин ким сэрэтиэ баарай? Олоҕу билэ илик, уолу кытта чугасыһа да илик кыысчаан санаатыгар, кини таптала, кинини дьоллуур киһитэ аттыгар баарыттан, бу күнтэн кини дьоллоох киһи буолуохтааҕа… ол түүн арыгы аргыстаах, ый-хай саҥалаах атастар-доҕоттор кини ойохтоммут үөрүүтүн бэлиэтии мустубуттара. Кыраасканы дьабаччы бистибит кыргыттар, табах уобуулаах уолаттар, дьиэ иһин буруонан толорбуттара, арыгылаах бытыылканы дьааһыгынан испиттэрэ. Мин, быдьар тылы истибэтэх, табаҕы-арыгыны боруобалаан да көрбөтөх киһи, табах буруотуттан куһаҕан буолан, «тапталлаахпыттан» үтүрүллүбүтүм, маатыра тылынан кыйдаммытым… Хоско киирэн ытыы сытан утуйан хаалбыт этим. Арай түүн үөһэ уһуктан кэлбитим: дьиэ иһэ чуумпурбут этэ. Аргыый туран хостон тахсан кэлбитим, күөдэл буолбут остуолга биир киһи умса түһэн сытара, дьиэ иһэ барыта табах сытынан тунуйан киһи тулуйбат сыта-сымара этэ. Сүүрэн тиийэн ааны арыйа баттаан салгылаттым, остуолга сытааччы кэргэним буолан, аны кинини сысыһан-сосуһан ороҥҥо киллэрэн сытыардым, түүн үөһэ дьиэни хомуйдум. Мин кэргэннии олоҕум итинник саҕаланна… Сарсыныгар кыра да буоллар былаастаах курдук сананан мөхтүм, онуоха кэргэн буолуохтаах уолум: «… миигин бары абааһы көрөллөр, эн да абааһы көрөҕүн, бар мантан …» – диэбит тыла саҥа дьолу билиэм дии сылдьар ыралаах киһини биирдэ туура охсон кэбистэ. Тугу-тугу истэбин диэн дөйүөрэн олордум уонна суумка тутуурдаах дьоммор төннөрбүн харахпар көрдүм, ол аата сириллэн кэлбит диэхтэрэ диэн дьон сытыы тылыттан ордук кыбыһынным. Уонна бу барахсан бэйэбиттэн алта сыл аҕа уолу уоскута, өйдөтө сатыы олордум. «Суох, мин эйигиттэн барбаппын, таптаан кэлбитим, эн миигин кэргэн кэл диэн ыҥырбытыҥ, хайдах буоллуҥ? Ити арыгылыыр доҕотторгун бырах, биһиги олохпут атын буолуохтаах… дьон туох диэҕэй…» – диэн харах уулаах элэ-была тылбын эттим.

Дьон туох диэҕэй? Ол сахтарга дьон санаата сүрүн оруоллааҕа эбитэ дуу, дьон туох диирэ ыал да буола иликтэриттэн иирсээн аргыстаммыт эдэр кыыстаах уол олохторун быһаарбыта. Билигин санаатахха, хас биирдии киһи олоҕун, дьылҕатын бэйэтэ быһаарар буоллаҕа, эн олоххунан дьон олорбот, эн дьон олоҕунан олорбоккун… Ону оччолорго бигэтик билэрим буоллар, ол түүн ити дьиэттэн, ити уолтан куоппут буолуом эбит. Ол эрээри туох да мээнэҕэ буолбат: үс киһи дьылҕата быһаарыллаары, биһиктэрэ ыйанан турар буолан, мин ийэ буолар дьылҕам быата чугас буолан арахсыы суолугар киирбэтэҕим. Төттөрүтүн, таллым да тайахтаахха, туттум да торуоскалаахха буоллаҕа дии санаабытым уонна бу уолчааны олоххо эргитэр, киһи оҥорор кытаанах санаа, оччолорго уон аҕыстаах кыысчааҥҥа, бигэтик киирэн, тус олохпун бэйэм оҥостон, уон алта сыл олорон ааспыппыт. Ааспыппыт диибин… Кини бу Орто дойдуттан эрдэ күрэммитэ, ол күрэниэн иннинэ түүлбэр кэлэн, оччотооҕу эдэр сааһыгар төттөрү түһэн, куудара баттахтаах кэрэ сэбэрэтэ көстөн, сырдыгынан сыдьаайан мичээрдии иннибэр туран көрдөспүтэ, «бырастыы гын…» диир тылларын истибитинэн, алыс кэрэ түүлтэн соһуйан уһуктубутум уонна сүрэҕим сүр күүскэ тэбэн туох эрэ буолбутун сэрэйбитим. Сарсыныгар улахан уолбут эрийэн, аҕабыт быстыбыт диэн биллэрбитэ…

Киһи дьылҕата араас, түһүүлээх-тахсыылаах: эн бэйэҥ талбыт олоххун бэйэҥ эрэ оҥостоҕун, таптаатым диэтиҥ – таптаа, арахсабын диэтиҥ – араҕыс. Кэргэннии олох диэн бу өйөһүү-өйдөһүү буолуохтаах. Дьон туох диэҕэй диэн ыйытык киирдэҕинэ, эппиэтин бэйэҥ тобул, сүрэҕиҥ тугу этэринэн: эн олоххунан ким да олорбот, бэйэҥ олоххун бэйэҥ сыаналыыгын, талаҕын, бэйэҥ эрэ дьоллуугун!

Ама да ааспытын иһин, олох диэн олох, ардыгар үтүө да өрүттэрдээх, ардыгар санаа да түһүүлээх этэ. Онтон сүрүнэ бэйэм санаабытым, бэйэм толкуйдаабытым, бэйэм ииппитим, бэйэм туппутум, бэйэм ытаабытым, бэйэм үөрбүтүм буолар. Барытын уйулҕам хаттыгастарынан билэн ааспытым олоҕум үөрэҕэ буолар. Махталлаахпын Айыыһыттарбар, махталлаахпын дьылҕабар, куһаҕан да үчүгэйдээх, үчүгэй да куһаҕаннаах буоллаҕа…

Билигин аттыбар үс кэрэ сибэкким, дьылҕам мааны бэлэхтэрэ, баалларыттан бары куһаҕаны бырастыы гыммытым… Син дьахтар аналын, кэргэн оруолун толорон, дьиэ-уот туттан – барыта баара, ол эрээри арахсыы син биир ситэн араартаабыта, ол да барыта Үөһэттэн көҥүллээх курдуга… Кэмсиммэппин, мин олоҕум тус айаным буоллаҕа, олох оскуолатын ааспыт кэрчигим, онон эмиэ да хомолтолоохпун, эмиэ да махталлаахпын, эмиэ да кэмсинэрдээхпин… Киһи тыыннааҕын тухары олоҕун тупсарарга дьулуһуохтаах – олох биир тэҥ буолбат, биир сиргэ турбат.

Хараҥа түүҥҥэ чыпчыҥныы тыкпыт сулус, сарсыарда саҥа күҥҥэ миэстэ биэрэрдии, аргыый сүтэн, симэлийэн, бээ, бэйэм кэммэр эмиэ кэлиэм диэбиттии, чаҕылыйа уостан хаалла…