Читать книгу Тэпсиллибит сибэкки - - Страница 5

Олоҕум омоон суола, эмиэ да синньээн, эмиэ да соноон, үөһэ-аллара түһүүлээх-тахсыылаах буоллар да, олох олорор баҕаттан сыралаһыы саҕаламмыта. Кэргэним иһэн-аһаан арыгылаан, ону барытын буолуохтаах курдук ылынан, син дьиэлэнэн-уоттанан ардыгар чаҕылыйа тыгар күннээх, ардыгар ааспат хараҥа түүннээх субуллан испиттэрэ. Ол сылдьан саҥа киһи үөскээбитэ биллэн, быраастарга көрдөрөн балыыһаҕа киирдим… Эмп сытынан тунуйар көрүдүөр устун хааман, санитарка сытыахтаах хоспор киллэрдэ. Бэйэм курдук оҕолоноору сылдьар билбэт кыргыттарым үөрэ көрүстүлэр. Оччолорго хайдах эрэ муҥкук, барытыттан куттана сылдьар эдэр оҕо этим. Арай тоҕо эрэ бу палаата сырдыга, мичийэ үөрэр харахтар миэхэ сылаа- һы куттулар… Күө-дьаа кэпсэтэ олорбут кыргыттар мин диэки хайыһа түстүлэр, ороммун булан санитарка оҥорон биэрдэ… Мин балыыһа диэн саҥа эйгэҕэ киирэммин, уоскулаҥ көрдүү сылдьыбыт уйулҕам сылаата киирэн утуйан хааллым. Арай түһээтэхпинэ, наһаа сылайбыт кырдьаҕас эмээхсин кэлэн иннибэр турар: «Тоойуом, бу хара тыанан хайдах ааһаҕын? Муммакка, тоҥмокко туораан ааһыаҥ дуо…» – диэн ыйытта уонна сүтэн хаалла. Мин хайыһан көрдүм: хараҥа сабардаабыт, аарыма тииттэр суугунуу турар халыҥ тыата эбит уонна киирэн сап курдук синньигэс, сорох сиринэн ким да сылдьыбатах суолунан киирэн хаама турдум. Испэр эмиэ да куттанабын, эмиэ да тулуйан бу тыаны ааһыахтаахпын дии саныы сытан уһуктан кэлбитим… Турбутум, киэһэрбит, палаатам кыргыттара: «Эбиэти куоттардыҥ дии…» – дэһэн, мин диэки дьиктиргээбит харахтарынан аһыммыттыы көрдүлэр. Дьэ, ол курдук күн-дьыл ааһан, кыргыттарбын кытта билсиһэн-бодоруһан эмтэнэ сыттым. Бырааһым: «Бүөрүҥ тымныйыылаах, ол иһин оҕоҥ куотаары гынар, олох сыт», – диэтэ. Палаатам кыргыттарыгар киэһэ аайы дьонноро көрсө кэлэллэр, ас-үөл аҕалаллар, арай миэхэ киирбит күммүттэн ким да биллибэтэ. Нэдиэлэ курдук буолан баран, эрим эдьиийигэр эрийэммин кэргэммин сурастым, кэллэ дуо диэммин. Мин киирэрбэр ол курдук арыгылыы хаалбыта. Бу сытаммын, кыргыттарым кэргэннэрэ үөрэ-көтө көрсөн, ас кэһии аҕалан, сыллаан-уураан, кууһан үөрдэн баралларыгар олус ымсыырдым. Миэхэ тоҕо итинник сыһыан суоҕуй диэммин, түүн аайы ытаан айманар буолбутум. Оҕо эрдэхпиттэн, бэйэбин билиэхпиттэн өрүүтүн тапталы туораттан көрүү, тапталы кэтэһии-манаһыы баара… Оскуолаҕа сырыттахпына ийэлээх-аҕалаах оҕолорго ымсыыран, ыал буолан баран, аны кэргэн тапталын кэтэһии… Кэргэним оҕолонор буолбуппутун да киһилии билбэккэ сылдьара, ону этэн үөрдүөхпүн суоҕа, арыгыны батыһан барбыта быданнаабыта. Арай дьэ, ол эдьиийигэр эрийбитим кэнниттэн, балыыһаҕа киирбитим үһүс нэдиэлэтигэр, санитарка кыыс: «Эйиэхэ кэллилэр», – диэтэ. Мин үөрүүбүттэн сүрэҕим мөҕүл гынна уонна аан диэки тэбинним. Миэхэ да күн тыкта, кэргэним кэллэ диэн тута сэрэйдим.

Ааҥҥа сүүрэн тиийдим, санаабар, үөрүүбүттэн сүрэҕим тахсан барыахтыы тэптэ. Ааны арыйа баттаатым, тымныы алтынньы салгына аҥылыс гынна, арай көрө түспүтүм: сүүһүн аннынан кэйиик оҕустуу үрүҥүнэн көрбүт, соно, ырбаахыта нэлэркэй, будьуруйбут баттаҕа арбаллан, кэргэним итирик турар.

– Хайа, манна баар эбиккин дуу, тугу гына сытаҕын манна??? – эҕэлээхтик саҥара-саҥара, утары хаамта.

Мин соһуйан хааллым. Санаабар эмиэ наһаа киэргэтэн оҥорон көрбүтүм хараҥа хартыына буолбутуттан уолуйан, куттаммытым таспар көһүннэ быһыылаах, биир да тылы кыайан саҥарбатым. Маннык көрсүһүүгэ бэлэмэ суоҕум: күнүүһүт киһи хараҕар, чараас халааттаах, сото сыгынньах, аҥаардас таапачыканан турар кыыс-дьахтар атыннык көһүннэҕим буолуо. Мин төһө да уолуйдарбын, куттанарбын биллэрбэт буола сатаан, тахсар аан аттыгар баар ыскамыайка диэки сыҕарыйан-сыҕарыйан «лах» гына олоро биэрдим уонна: «Туох буоллуҥ, хайдах буоллуҥ?» – эрэ дии олордум. Оччолорго 19 эрэ саастаахпын.

– Эн миигин хайдахпын билбэккин, мин билигин биллэриэм… – бардьыгыныы-бардьыгыныы, ынан кэллэ…

Ити тыллар кэннилэриттэн, эмискэ кэтэҕим сүр күүскэ уот аһыс гына түстэ, харахпар уот чаҕылыс гынна да, ханна да баарбын быһаарбакка, таһырдьаны былдьастым. Алтынньы бүтүүтэ хаар кыыдамныы турар, тымныы тыыныгар куустаран, халтарыйа-халтарыйа куотан иһэн, тоҥ буортан иҥнэн охтон түстүм. Кыл түгэн биэрбэккэ, итирик күүстээх эр киһи кэннибиттэн ситэ баттаан, баттахпыттан харбаан ылан, соһо-сыһа сылдьан, ханна түбэһиэх охсуолаан, тэбиэлээн, «өлөрүөм» дии-дии бардьыгынаата. Испэр эр киһи ыар атаҕын тэбиитэ биллибитигэр саҥа үөскээбит оҕобун саныы биэрэн: «Оҕоҕун!» – диэн сытыы хаһыыбын да истибэккэ, сирэйгэ-харахха тэбиэлии турда… Онтон, өйүм-санаам өһүллэн, будул±ан тумаҥҥа сууланан эрэр курдугум да, сүтэн хааллым. Эмискэ-эмискэ өйдөнөн кэлэн иһиттэхпинэ, ким эрэ ханна эрэ соһор, ыраах дьахтар «Милииссийэ!» диир хаһыыта иһиллэн иһэн сүтэн хаалла…

Айыыһыттарым ити дьаабыны көрөн турбуттара буолуо дуо, кинилэр быыһаабыттара эбитэ дуу – билбит суох… Биирдэ өйдөммүтүм, палаатаҕа сытарым, уум быыһынан иһиттэхпинэ, төбөм үрдүнэн ыт үрэриттэн уһуктан кэлбиппин өйдүүбүн. Кэнники ити быһылаан хайдах буолбутун ким да кэпсээбэтэҕэ. Өйбүн сүтэрэн баран, уһуктан кэлэн туох-хайдах буолбуппун билэммин уйа- хайа суох хараҕым уутунан сууннум уонна хас эмэ күнү быһа кыайан уоскуйбакка, укуолунан утуйар, уһуктар киһи буолбутум. Хас түүннээх-күнүс оннук сыппыппын билбэппин… Уйулҕабар улахан куттал, кэлэйии, кутурҕан, хомолто эрэ баара. Киһи киһиэхэ тылынан кыайан тиксэрбэт дууһам айманыыта, олоҕо-тирэҕэ, көмүскэлэ суохпун ол сытаммын күүскэ билбитим уонна бу Орто дойдуттан күрэнэр эрэ баҕа киирбитин тута сатаабытым… Ол эрээри хас биирдии киһиэхэ дьылҕатын суругар өлөр өлүү кэмнэммит кэмэ ыраах буоллаҕына, эн өлүүгэ хайдах да киирбэт эбиккин. Тус олохпор бэйэҕэ тиийинии ынырык санаата хаста да ыалдьыттыы сылдьыбыттааҕа… Ыар санаа баттыгыттан туох быата миигин тардан таһаара турарын билигин, отучча сыл ааспытын кэннэ, сабаҕалыыбын. Дьэ, ол туспа кэрчик буолан суруллуоҕа…

Ити ынырыктаах быһыы-майгы кэнниттэн, кэргэн киһибиттэн куттаныы, сүрэх сиикэй бааһа оспоттуу оҥойон хаалбыта… Ханнык да ыраас таптал, сыһыан, инникигэ эрэл кыыма суох буолбута. Хайдах эрэ хаҕым эрэ, кутум ыраах сылдьар курдуга… Арай иһим түгэҕэр саҥа үөскүү сатыыр оҕом хайдах итиччэ үлүгэртэн куоппакка хаалбытын эмиэ да аһына, эмиэ да кэмсинэ бэйэм бэйэбэр эрэ бүгэн, бу сиргэ кэлиэхтээх оҕом ситии быатынааҕар синньигэс эрэл кыымын саҕаахтыыра…

Күн-дьыл сыллары толороору ааһан олох бэйэтин кээмэйинэн, хаамыытынан, икки атахтаах киһи диэн харамайы олоххо дьоллуу, кимиэхэ эрэ кыратык өлүүлээн, чаастаан ааһан истэҕэ. Мин туспар олох дьоло диэн кэллэр кэлбэтэҕэ, өрүү тымныы, хараҥа түүл-бит курдук устара. Арай ийэ буолуохтаах аналбын биллэрэн, испэр баар оҕом улааттар-улаатан, хамсаан баарын биллэрэр буолан испитэ. Кэргэммин оҕо күүтэрбит да тохтоппотоҕо, саҥа киһи кэлиэхтээх үөрүүтэ долгуппатаҕа. Арыгы диэн адьарай ас абааһыта, кытаанахтык кинини баһылаан, хараҕын күүскэ баайан миигин өстөөҕүн курдук көрөрө. Ол да буоллар тулуктаһан, оҕом туһугар диэн баар- суох тулуурбун киллэрэн, сорох тымныы киэһэлэргэ ыалга куотан, саһан, өрөөн, оҕолонор күнүм чугаһаатар-чугаһаан испитэ. Биирдэ тастыҥ эдьиийигэр олордохпутуна, туохтан эрэ тымтан-кыыһыран кэлэн, абааһыта арыгы көрдөөн буолуо, иһин түгэҕэр тугу эрэ боллугураат, саха быһаҕынан кыыратта. Санаабар, «оҕом» дии түстүм да, испин илиибинэн бүөлүү тутуннум, уһуктаах сытыы саха быһаҕа бытаардыллыбыт киинэҕэ курдук испин туґаайбытынан уун-утары көтөн иһэрин чуолкайдык көрдүм, онтон арай испэр түһэн иһэн, туох эрэ мэһэйтэн халты-туора ыстанна… Ити түгэҥҥэ ончу бүттүм дии санаан, туох баар билэр-билбэт Айыыларбыттан көрдөһөн, кыл түгэнэ быһах уһугуттан оҕом биһикки быыһаммыппыт…

Дьылҕа Хаан баар буолан, син биир араҥаччылыыр арыалдьыттарын аттыгар туруорар эбит… Ол курдук ол аймалҕаннаах олох тымныы сыһыаныгар үөскээбит бастакы чыычааҕым атырдьах ыйын бүтүүтүн биир мааны күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Билигин үлэһит үтүөтэ, бэйэтэ ыал аҕата киһи буолан этэҥҥэ сылдьар. Дьылҕа Хаан уол оҕону бэлэхтээн, ийэ буолар аналы сүкпүтүм. Төһө да олус ыарахан кэмнэргэ оҕом улааттар, ийэ иитиитэ, ийэ санаата, оҕоҥ туһугар долгуйуута – барыта түмүллэн, биир сүдү күүс буолан олоххо тардыһыыны биэрэр эбит.

Хаһан да олох ыарахаттарыттан чаҕыйбакка, ол эрээри бэйэни сөптөөҕүнэн харыстанан, өбүгэ сиэрин-туомун тутуһан, кинилэртэн күүс көрдөһөн сырыттахха, хайдах да ыарахан дьалты барар. Күүстээх санаалаах олох кэрэтигэр итэҕэйиэххэ, олоҕуруохха, тулалыыр айылҕаттан күүс ыла сырыттахха, ол туругуҥ оҕоҕор эмиэ тиийэр, кинини араҥаччылыыр сүдү күүстэр үлэлээн бараллар эбит.

Айыыһыттарбар махталым сүҥкэн, күн аайы махталлаах сылдьыахха!