Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (БИРИНЧИ КИТОБ) - - Страница 3

“Муқаддима асарнинг бошида бўлгучи эди, ёзувчи адашдими ё саҳифалар аралашиб кетдими?” – деб ажабланяпсизми? Адашмадим, саҳифалар ҳам аралашиб кетгани йўқ.

Гап шундаки, бу фикрлар бундан анча йиллар муқаддам, дастлабки жиддий жарроҳлик амалиётидан кейин, ўлим уйқусидан уйғонган пайтимда хаёлимда кезган эди. Унга қадар, эрталаб ҳамшира кириб эм игнасида билак томиримга дори юборди-да: “Тайёр бўлиб туринг, уч дақиқадан кейин олиб кетамиз”, – деди.

Уч дақиқадан кейин…

Олиб кетишади…

Қаёққа?

Жарроҳлик хонасига.

Кейин-чи? Қайтмоқ борми ё…

“Тайёр туринг”, деди.

Нимага тайёр турай, омонатни топширишгами…

Уч дақиқа… ҳижроннинг бошланишими…

Хаёлимга шайх Саъдийнинг сатрлари келди:

Қудсий ҳадисни эслайман: “Эй Одам фарзанди, сенга уч нарсани ихтиёр қилдим: яъни оила аҳлингни, молу дунёингни ва амалингни. Мол-дунёинг сен ўлиб, оёғинг ердан узилиши билан ортингда қолади. Оёғинг уйдан чиқиши билан оиланг ҳам ажраб қоладилар. Кейин қабрда бўласан. Қиёмат кунида фақат яхши амалинг фойда беради. Амалинг тузук бўлса, сени ҳам тузатиб қўяр, агар ёмон бўлса, сени ҳалок қилгувчи жойга топширар”…

“…амалинг тузук бўлса…”

Қандай экан…

Умид – тавбаларнинг қабул ва маъқул бўлишидан.

Уч дақиқа… балки боқий дийдорнинг бошланишидир? Соғинганим дадажоним, аяжоним, тоғажоним ва яна дўстларим билан…

Ношукурликдан, умидсизликдан Аллоҳнинг ўзи сақласин. Васваса қилғувчи шайтон алайҳилаънанинг ёмонлигидан Тангридан паноҳ топгумдир.

Уч дақиқада нафл намозини ўқиб олишга улгуриш мумкин.

Сўнгги намозми ё навбатдагисими – билгувчи Аллоҳ!

Навбатдагиси экан…

Уйғондим. Юрагим шиддатли сел каби сирқирайди. Қулоғимга одамлар товуши узоқ-узоқлардан келди. Демак, тирикман! Лекин қаердаман? Ҳамшира уч дақиқадан сўнг олиб кетмоқчи эди. Жойнамозни солдим… Ният қилиб, қўл боғладим. Бошқаси ёдимда йўқ. Узоқдаги товушларни эшитяпман:

– Ўзингиз нафас ололасизми?

Мендан сўрашяптими? Энди қулоғим остида жаранглади. Товуш эгаси кимлигини билиш учун кўзларимни очмоқчи бўлдим, очолмадим. Яна сўралганда ожиз равишда “ҳа” дедим…

Ҳамширалар, шифокорларнинг товушлари тобора аниқроқ эшитилиб, бу дунёда қолганимга ишончим ортди. Кўзимни очишга ҳам куч топдим. Ўзимни тилларанг булут уюмлари оғушида кўриб, бошим айланди. Кўзларимни чирт юмиб олдим. Икки-уч нафасдан сўнг яна очдим. Шу зайлда бир неча марта булут уюмларидан қутулиб чиқишга интилдим. Бу орада баданимга қайта-қайта эм игнаси санчиб, дори юбориб турдилар. Ниҳоят, тепамдаги оппоқ шифтни кўрдим, кейин бошимни буриб ҳамшираларни, кейин ёнимдаги каравотда алаҳсираб ётган беморни…

Сездим: менга қарашлари ўзгача. Ёзувчи бўлганим учунми ё хасталигим оғирроқ бўлгани учунми? Ҳар ҳолда биринчи сабаб ҳақиқатга яқинроқ. Чунки мендан-да аҳволи оғирлар ётибди кенг хонада… Алоҳида қаров менда хижолатлик туйғусини уйғотади. Бу ерга келгунча ҳам алоҳида хонада ётар эдим. Бунинг ҳам хижолатлик томони бор. Лекин камина алоҳида имтиёзталаблардан эмасман, ишонинг. Кўпчилик ётган хонада ҳам куним ўтаверади. Лекин мен билан бир хонада ётганларга ачинаман. Тунги безовталигим, уйқуга кетган онларимдаги хуррак овози уларнинг тинчини бузишидан хижолат бўламан. Шу боис алоҳида хонамда ётганим менга алоҳида шараф бермайди, балки бошқаларга ҳаловат баҳш этади. Анча ойлар муқаддам бошқа шифохонада икки кишилик хонада ётганимда кечаси шарпадан уйғониб кетдим. Ярим кеча. Қарасам, ҳамшира ҳамхонамнинг ўрнини йиғиштиряпти. “Вафот этдими?” деган хаёлда юрагим “шиғ” этиб кетди.

– Отахон бу ерда исиб кетибдилар, даҳлизда ётмоқчилар…

Ҳамширанинг бу изоҳига тушуниб, уялган эдим…

Бедард одамнинг ўзи йўқ бу дунёда. “Аллоҳ суйган бандаларига дард беради”, – дейдилар. Аллоҳ лаънати Фиръавнга, ҳатто бош оғриқни ҳам бермаган экан. Дард – Аллоҳдан, шифо ҳам Аллоҳнинг Ўзидан. Одам эса нолигувчи, сабрсиз… Назарида унинг боши бошқаларникига нисбатан қат-тиқроқ оғрийди. Дардга ҳам шукур қилиниши лозимлиги кўпинча унутилади. Эндиликда айрим одамлар хасталикка чалинсалар, ўзига алоҳида эътибор талаб қиладиган бўлиб қолдилар. Айниқса, пулдорлар ва амалдорлар учун шифохоналарда алоҳида хоналар жиҳозланган, алоҳида қоровуллар, алоҳида ҳамширалар…

Лаҳадда бою камбағал бир хилда ётгач, одамзод шифохонада ҳам бир хилда ётаверса бўлмасмикин? “Полулюкс”, “Люкс”, “Суперлюкс”… Агар вақти-соати етса, ажал фариштаси ўша “суперлюкс”га ҳам кириб келаверади. Алоҳида жиҳозланган хоналарда жон берганлар қанча?! Узоқ қишлоқнинг нураб ётган касалхонасида шифо топганлар қанча…

Бир киши Сулаймон алайҳиссалом билан турганида кўчадан ўтаётган қария унга қараб ғалати жилмайиб қўйибди. Ўша киши бу маънодор жилмайишни англаб, хавотирга тушибди-ю, Пайғамбар алайҳиссаломга дебдики:

– Қария либосидаги Азроилдир, менинг жонимни олгани келмишдир. Мени яширинг. Яна яшагим келяпти.

Сулаймон алайҳиссалом девларига буйруқ берибдилар ва у киши бир нафасда Ҳиндистонга элтиб қўйилибди. Кўп ўтмай қария либосидаги Азроил яна Сулаймон алайҳиссалом ҳузурларида пайдо бўлиб дебдики:

– Ҳалигина ёнингизда турган одамнинг тақдир ёзуғига Ҳиндистонда жон бериш битилган эди. Сизнинг ёнингизда кўриб ажабландимки, наҳот Аллоҳ Ўз қудрати ила унинг тақдир ёзуғига ўзгартиш киритган бўлса?! Сўнг белгиланган дақиқада Ҳиндистонга бориб қарасамки, у одам белгиланган жойда турибди. Вазифамни ўз вақтида ва ўз ўрнида бажариб қайтяпман…

Ана шунақа! Агар Аллоҳ бандага ўлим ёзмай, шифони тақдир этган бўлса, “люкс”да эмас, беш-ўн кишилик умумхонада, кир чойшаблар устида ётса ҳам, доктор бепарволик қилиб, яхши қарамаса ҳам тузалиб чиқаверади. Шундай экан, хасталикка чалинган банда “люкс” хоналару алоҳида эътиборни эмас, ўз иймони саломатлигини кўпроқ ўйлагани маъқул. Дўхтирдан “люкс” хона сўрамай, Аллоҳдан ҳидоят сўраса, янада аъло! Ана шунда тўқларга эмас, камбағалларга саховат қилувчилардан бўлади. Бу дунёдаги жон ҳузурини талаб қилмай, жаннат роҳатига интилувчилардан бўлади.

Иброҳим Адҳам ҳазратлари Балхда подшоҳ эканларида томда шовқин эшитиб, уйғонибдилар-да: “Ким у?” – деб сўрабдилар. “Туямни излаяпман”, – деган жавоб келибди. “Туяни томда излайсанми?” – дебдилар. “Сен ҳам Аллоҳнинг розилигини юмшоқ тўшакда излаяпсанми?!” – деган овоз келгач, ҳушларидан кетибдилар.

Бир хизматкор уйни йиғиштира туриб, бойларнинг ётар жойи қандай бўлар экан, деб юмшоқ тўшакка чўзилибди. Шу он бой кириб: “Сен нега менинг тўшагимда ётибсан!” – деб қамчилай бошлабди. У қамчи урган сайин хизматкор кулармиш. “Нега куляпсан?” – деб ажабланибди бой. “Хожам, мен бир неча нафас шу тўшак устида ётганим учун шунча саваландим. Сиз кўп йиллардан бери ётиб, ҳузурланасизу бунда, Қиёматда қанча қамчи ер экансиз?” – деган экан хизматкор.

Бугун “люкс” талаб қилаётган одам эртами-индинми мансаб отидан тушади.

Бой ҳам кутилмаганда камбағалга айланиши мумкин. Ана шу ҳолларида хасталансалар нима қиларкинлар у бечоралар?

Хожа Аҳмад Яссавийда: “Шайтон ғолиб, жон чиқарда шошдим мано” –деган ҳикматли сатрлар бор. “Суперлюкс”нинг ҳашамига ҳуши кетган банда шошиб қолиб, шаҳодат калимасини айтишни унутмаса эди…

…Бошимни кўтариб вақтинчалик ҳамхоналаримларнинг ададини чамаладим: ўн икки киши, ҳаммаси яқинда жарроҳ қўлидан омон чиққан беморлар.

Сал наридаги бемор ҳушига келди:

– Дўхтир, операция бўлдимми? – деди заиф товушда.

– Бўлдингиз, гапирмай тинч ётинг, – деб танбеҳ берди ҳамшира.

– Операциядан тирик чиққан бўлсам, энди бир чой ичайлик…

– Қанақа чой?! Эсингиз борми?!

Ҳамшира уни тергай-тергай тинчлантирувчи дори бериб яна ухлатиб қўйди. Ҳамшира у беморни тушунмади. Биз, ўзбеклар, айниқса, водийликлар учрашиб қолсак ҳам, бир ишни охирига етказсак ҳам “қани энди бир чой ичайлик”, дейишга ўрганиб қолганмиз. Бемор беихтиёр равишда шундай деб юборганди, аслида чой ичиш нияти йўқ эди. Янглишмабман, эртасига эрталаб билдим, у бемор чиндан ҳам водийлик чойхўрлардан экан…

Профессор Низомхўжаев келдилар, ҳамшира аҳволим баёнини билдирди.

– Тоҳир ака, кўринишингиз яхши, – дедилар.

– Зайниддин, қорнимни ёриб кўрдингиз, ичим қора эмас эканми, ишқилиб? – дедим.

Кун бўйи давом этган амалиётлардан чарчаган шифокор ҳазилни дастлаб тушунмади, илмий савол ўрнида қабул қилиб, ички чарвиларда ҳали қорайиш бошланмаганини, бу яхши аломат эканини айта туриб, кейин бирдан кулиб юбордилар.

Ташқари шом қоронғулигига бурканиб, ичкарида ҳам ҳаловатли онлар бошланди. Югур-югур камайди, беморларнинг аксари уйқуда. Хаёл беланчаги қаттиқ-қаттиқ силкиниб, мендан уйқуни ҳайдайди.

Хона тўрида бир бемор ётибди. Ўзи менга кўринмайди. Юрак зарбларини акс эттирувчи экран эса аниқ кўриниб турибди. Юрак зарбининг заиф чий-чийи қулоққа чалинади. Юрак уриши безовта. Ярим кечада овоз тинди. Экрандаги безовта чизиқ тўғри чизиққа айланди. Беморнинг жони узилди. Бир ўзи, яқинларига бир оғиз сўз айтолмай, эҳтимол беҳуш ҳолида жон берди. Жағини, оёқларини боғловчи яқинлари ҳам йўқ… Худди етимчадай, ҳудди мусофирдай. Балки деворнинг нарёғида, даҳлизда жигарлари бу онда Аллоҳга илтижо қилиб унга шифо тилашаётгандир. Шифохоналарнинг тартиб-интизомига қарши сўз айтишга ҳуқуқим йўқ. Лекин эшик ортида яқинлари тургани ҳолда одамнинг бундай ўлим топиши адолатдан эмасдир. Тонгга қадар яқинлари айрилиқдан бехабар, умид билан ўтирадилар.

Ярим кеча, навбатчи врач ҳам, ҳамширалар ҳам уйқуда. Ёш ўзбек ҳамширасигина уйғоқ. “Ўликни кўриб қўрқиб кетармикин?” – деб ўйладим. Йўқ, кўринишида қўрқув сезилмади. Менинг уйғоқлигимни кўриб, ўликни кўрмаслигим учун тўсиқ парда қўйди. Кейин ўликнинг билак томирига санчилган эм игнасини олди. Тепасига оқ чойшаб ёпгач, навбатчи врачни уйғотди. Бу ҳамшира қизнинг жасоратига қойил қолдим.

Бировлар мурдадан қўрқарлар, ажаб!

Қўрқмоқ керак, ўлик қалблардан.

Мен ўша томон қараб ётиб, марҳум дўстим Абдужалил Зокировни эслайман. Бир неча ой муқаддам у ҳам шундай ҳолатда жон берган эди. Абдужалил билан дорулфунунда бирга ўқиганман, узоқ йиллар мобайнида матбуот соҳасида ҳамкасб эдик. Ғоят содда, кўнгли покиза, вафоли дўст эди. “Шайтанат”ни ўқиган ё кўрганлар Жалилни эслашар. Бу образда икки дўстимнинг ҳаёти, феъли атвори, гапларидан фойдаланганман. Бири – Абдужалил, унинг исмини ўзгартирмаганман, ундан кўпроқ олганман, иккинчиси – Тўра, қўшним, синфдошим. Қўли ширин ошпаз, аммо ҳақиқатпарвар, дангалчи, тилини заҳар дейдиганлар бор. Чунки ҳамиша тўғрисини гапиради. Кўнглида кири йўқ. Себзор маҳалласида яшовчи Абдужалил Ёдгор Саъдиев билан қўшни ҳамда бир синфда ўқиган экан. Шу сабабли Хайрулла Саъдиев бу образга қизиқиб, кино юзига олиб чиқдилар. Китобдаги Абдужалилнинг уйини ҳаётдаги Абдужалилнинг уйида суратга олишган. Раҳматли дўстим дастлабки олти қисмини кўриб: “Ҳа, боплабсанлар”, – деб қўйган эди. Телефондаги охирги суҳбатимизда шундай деб эди…

Яна бир дўстим, синфдошим – Дилмурод Муҳамедов, тиббиёт фанлари доктори, профессор ҳам ёлғизликда жон бериб эди. Лекин бундай муолажа чоғида эмас. Ўз хонасида, юрак ҳуружи юлиб олибди уни ҳаётдан. Минглаб беморларга ёрдамга етиб келган шифокорга ҳеч ким ёрдам бера олмаган…

“Реанимация” аталмиш кенг хона тўрида ҳозиргина ҳаракатдан тўхтаган юрак зарбини акс эттирувчи экрандаги тўғри чизиққа қараб ётиб бу дўстларимни бир-бир эсладим. Гарчи, каминада назм ёзмоққа лаёқат бўлмаса-да, ғалати сатрлар қуйилиб келаверди. Менда назм ёзмоққа ҳам, ёд олмоққа ҳам қобилият йўқлигини кўпчилик билади. Лекин ўша тун шеърга ўхшаган сатрлар қуйилиб келаверди, ажабки, ёзмоққа имконият йўқлиги учунми, хотирамга михланди. Уни кейинроқ, шифохонадан чиққач, қоғозга тушириб қўйдим.

Абдужалил маҳоратли радиожурналист эди. “Ёшлик” радиосининг шаклланишида кўп хизмати бор. Ҳозир радио-телевидениенинг етакчи ходимлари сафида унинг шогирдлари кўп. Абдужалил бадиий адабиётда ҳам машқ қилиб кўрган эди. Шингил ҳикояларини минг тўққиз юз саксон учинчи йилда “Шарқ юлдузи”га тавсия қилганди. Бир томондан журнал талаби ғоят юқори бўлгани учун, иккинчи тарафдан таниқли адибларнинг роман-қиссалари тўлдириб тургани учун бу ҳикояларга ўрин берилмади. Албатта, бундан ранжиди. Шунда: “Ҳикояларинг чиқиб, танқидчиларнинг маза-бемаза танқидларини эшитиб кўнглинг хира бўлганидан кўра “чиқмади-я” – деб ачинганинг яхшироқ”, – деб ҳазиллашганимда: “Тўғри айтасан”, деб сигарет тутатган эди. Ҳозир матбуотда берилаётган ҳикояларнинг заифлигини кузатиб: “Абдужалилнинг ўша ҳикоялари булар олдида нодир эди, бир амаллаб чиқишига ёрдам берсам бўларкан”, – деб афсусланаман.

“Вақт ўтган сайин йўқотганларингизнинг алами каттариб, ўзингизни йўқолиб бораётганингизни ҳис қилиб яшар экансиз, – деган эдилар Рауф Парфи. – Ҳамма йиллар, ҳамма ойлар, ҳамма соатлар айрилиқлардан иборатдек туюлади мен учун. Хаёлимда изтироблар сира камаймади, аксинча, ортиб боради. Чорасиз сайёрамиз инсон фарёдини кўтариб айланаверди, айланаверди…”

Ўрни келганда дўстларим ҳақида яна сўз айтаман. Ўшанда ўлим билан ҳаёт орлағидаги қилкўприк устида ётганимда уларнинг сўнгги нафаслари ҳақида ўйладим.

Дарвоқе… сўнгги сўз… сўнгги нафас…

Шу ҳолатни ҳеч ўйлаймизми? Билмаймиз… билолмаймиз… Ҳозиргина тилимиздан учган сўз сўнггиси бўлиши эҳтимол… Эндиги чиқарган нафасимиз охиргисидир балки? Киши бу оламни тарк этгач, яқинлари унинг сўнгги ҳаракатларини, сўнгги гапларини эслашади ва ундан ҳикмат излашади. Ажойиб болалар ёзувчиси, кўп йиллик қадрдон акамиз Сафар Барноевнинг касал бўлиб ётганларини эслолмайман. Шу киши олтмиш уч ёшларида кеннойимизга: “Малика, ўлиш шунақа осонми?” – дебдилару, жон таслим қилибдилар. Бу ҳол каминани кўп ўйга солган эди. Улуғларнинг сўнгги сўзларини эслагандим: англиялик шоир лорд Байрон ўлими олдидан қоғоз ва қалам сўраган экан. Аммо қалам тутишга ҳоли бўлмай: “Тамом, энди жуда кеч”, – деб кўз юмган экан. Шоиримиз Шавкат Раҳмон ҳам қўлига қалам тута олмай, 1996 йилнинг 9 август куни сўнгги сатрларни айтиб турган экан:

Суқрот ҳаким: “Ўлим руҳнинг танадан ажралиши ва танадан айриҳолда яшаши, мавжуд бўлишидир, шундай экан, мен ўлимдан қўрқ-майман”, – деб яшаган. Сўнгги сўзи эса… “Аскулепиосга бир хўрознинг баҳосича қарзимиз бор эди, эсингдан чиқмасин, Критон”, – деб васият қилган экан. Салмон Форсийнинг сўнгги сўзлари насиҳат тарзида бўлган экан: “Нимаики қилсанг, Аллоҳ розилиги учун қил ва буни сира унутма!”. Сўфий Ҳалложни “Анал ҳақ!” ақидаси учун қийнаб ўлдирганлар. Олдин панжалари, қўллари кесилган, кўзлари ўйилган. Навбат тилни кесишга келганида деган эканларки: “Аллоҳим, сенинг розилигинг учун менга ушбу уқубатларни раво кўрганлардан раҳматингни аяма. Сенинг муҳаббатингга эришиш йўлида мени қўлларимдан, оёқларимдан жудо қилган бу қулларингни афв эт. Кечир, Аллоҳим, уларни кечир! Муҳаббатинг ҳурмати кечир…”

Сўнгги нафас… сўнгги сўз…

Ишқ аҳлининг ўлим билан учрашуви ҳам ўзига хосдир. Мавлоно Жалолиддин Румий ўзларининг ўлимларини “Шаби арус”, яъниким “никоҳ оқшоми” – келинни кўрадиган, лаззат оладиган, ҳаяжонланадиган, висолга эришадиган оқшом, деб атайдилар. “Ўлганимда менинг орқамдан йиғламанг, “алвидо!” деманг. Мен ажралишга эмас, учрашувга кетяп-ман”, – деганлар… Эътиқодли, ошиқ бир инсоннинг сўнгги нафаслари…

Иймон эгаларининг умиди охирги нафасда иймон калимасини айтиш. Шундай жон бериш улуғ бахт! Бир қизиқчи саҳнада масхарабозлик қилаётганида жон берган экан. Ҳамкасблари уни: “Санъатга бўлган фидойилик” – деб улуғладилар. Агар иймон калимаси билан жон берганида эди, у банда Аллоҳ ҳузурида улуғланарди. Бировлар ашула айтиб туриб ҳам ўлишлари мумкин. “Қошу кўзингдан акагинанг айлансин, вой дод-е!” – деганича жон таслим қилса, Қиёматдаги дод-фарёдидан наф бў-лармикин? Бир чойхонада шахмат, нарди, қарта ўйнаб ўтирганларни кўргандим. Уларнинг аксари “ҳожи”лар экан. Беш вақт намозни масжидда ўқиб, орадаги вақтни чойхонада ўтказар эканлар. Ажабки, шахмат ўйнаб туриб “шох!” ёки “мот!” деган сўз билан жонлари чиқиши мумкинлигини ўйлашмаса?! Ана ўшанда… (Аллоҳ сақласин!) шахматда “мот” бўлмайдилар-у, аммо иймон бобида мот бўладилар, охират саодатини бой берадилар…

Ўшанда у биродарларга бир ривоят сўзлаш истаги туғилган эди:

Дейдиларки, жон чиқар вақтида одамнинг ичи олов каби ёниб, қизир экан, ташналикдан азоб чекар экан. Шунда ўлим талвасасидаги одамга шайтон алайҳилаъна қўлида бир коса зилол сув билан кўринар экан. Дер эканки: “Мен сени ташналик азобидан қутқараман, фақат сен “Худо йўқ, пайғамбари ёлғончи” десанг бас”. Иймони заиф кимсалар бу васваса қармоғига илинар эканлар. Тақвода собит мўъмин эса калима келтириб шайтонни ҳайдар экан. Шунда шайтон унинг оёқ томонига ўтиб, зилол сувни кўз-кўз қилиб яна васваса тўрига ўрар экан…

Умри тақво либосида ўтган бир мўмин ўлимни кутиш тараддудида ётганида биродарлари йўқлаб келишибди. Мўмин сўнгги нафасларини олаётганида биродарлари: “Ла илаҳа иллоллоҳ”, деб калима келтиринг”, –деб эслатишибди. Бунга жавобан мўмин “Мен бу гапни ҳаргиз айтмасман”, – деб пичирлабди-ю, жон берибди. Буни эшитган биродарлари кўп маъюс бўлишибди. “Дўстимиз иймонсиз кетди-я!” – деган гумонда йиғлашибди.

Орадан кунлар ўтиб улардан бири тушида вафот этган биродарини кўрибди. Оппоқ либос кийиб олган биродари жаннат боғларида юрганмиш. “Биз сизни иймонсиз кетди, деб армонда эдик, Аллоҳ сизни буюк ажр билан сийлабди-ку?” – деб савол берибди. “Ажабланманг, дўстим, –дебди вафот топган банда, – сизлар уйга кириб келганингизда мен шайтони алайҳилаъна билан олишиб ётиб эдим. У менга васваса қилиб: “Худо йўқ, пайғамбари алдамчи”, – демоқликни амр этди. Мен сизларга эмас, у лаънати шайтонга қараб: “Бу гапни ҳаргиз айтмасман”, – деб эдим. Жонимни иймон калимаси билан топширганим эвазига Аллоҳ мени сийлади”…

Умр яхшиликлар билан бирга дўстлардан айрилиш йиллари ҳамдир. Дўстлар бирин-кетин бизларни ҳам, дунёни ҳам ташлаб кетадилар. Яна қанча дўстни сўнгги манзилга узатар эканмиз? Бизни қайси дўстларимиз кузатар эканлар?

Киши ҳаётида дийдор ҳам, айрилиқ ҳам кўп. Зийракроқ разм солсак, ҳаёт учрашув ва ўлимдан иборатга ўхшаб кўринади. Қай бири кўпроқ?.. Учрашган, танишган, кўнгил қўйганларимизни ўлим аёвсиз равишда бизлардан юлиб олади. Бирида қайғурамиз, иккинчисида… Одамлар билан учраша-учраша оқибат ўлим билан ҳам учрашамиз. Бизнинг бу сўнгги учрашувимиз кимнидир қайғуга солар, кимнидир эса…

Фоний дунёдаги ҳар қандай дийдорнинг оқибати – айрилиқдир. Одам-лар охир-оқибат айрилиқ майини ичмоқ учун учрашадилар. Бу дунёда ҳар бир нарса омонат бўлгани каби дийдор ҳам омонат. Боқий дийдор фақат жаннатдир. Энг бахтли дийдор ҳам ўша маконда. Узил-кесил айрилмоқлик ҳам Қиёматда содир бўлади. Унга қадар ота-она, дўстлар ва бошқа яқинлар билан жаннатда юз кўришмоқлик умиди мавжуд. Умид ушалмаса-чи? (Аллоҳ сақласин!) Бу дунёдаги айрилиқ фожиа эмас, ўткинчи ғам, холос. Энг даҳшатли фожиа – Қиёматдаги айрилиқдир. Бу фожиага учраш ёки учрамаслик масаласини ҳар бир инсон тириклик чоғида ҳал қилиб олмоғи зарур.

Бир йигит қазо қилди. Бундай ҳолларда “бевақт вафот этди”, дейишга кўникканмиз. Билмаймизки, ўлим бевақт келмайди. Аллоҳ тайин этган аниқ нафасда келади. Инсон ризқида белгиланганидан бир луқма ҳам кўп, бир луқма кам ҳам емайди. Бир нафасни ортиқча ҳам, кам ҳам олмайди. Юраги битта кўп ҳам, кам ҳам урмайди. Ҳар бир одам ўз вақтида ўлади. Биз буни билмаймизми? Биламиз, фақат “бевақт” деб ўзимизни алдаймиз. Хўп, алдамас эканмиз, “вақтида” келган ўлим қандай бўлади? Қачон ва қай ҳолда келади? Етмиш ёшдами ё саксондами? Балки тўқсон бешдадир. Аниғи шуки, ўлим айни вақтида келади. Биз, ўзимиз уни қаршилашга, Тангри берган омонатни қайтариб беришга, у дунёда кутилажак савол-жавобга вақтида тайёр бўлмаймиз.

Ўқишда имтиҳон куни, соати белгиланган бўлади. Тунни кунга улаб, тайёрланиб борамиз. Тайёргарлигимизга кўра баҳо оламиз. Фоний дунё ҳам имтиҳон экан, тайёргарлигимиз қандай, ўйлаймизми? Муаллимга пора бериб, баҳо олиш мумкин. Охират имтиҳонида эса бунақа гап йўқ. Баъзилар йилда бир ёки икки, ёки унданда кўп марта қўй сўйиб, номи “худойи” деб аталмиш зиёфатлар беришади. Пешоналари эса бирон марта саждага тегмайди, бузуқ йўллардан ҳам қайтмайдилар. Улар ўша “худойи”ларини охиратга тайёргарлик, деб ҳисоблайдилар. Аслида эса улар муаллимга пул бериб имтиҳондан ўтмоқчи бўлаётган билимсиз ва нодон талабага ўхшашади.

Мавзудан чекинмоқни бас қилиб, асосий мақсадга қайтай: хуллас, “бевақт” вафот этган биродарига ачиндилар. Дўстлардан бири суҳбатга аралашмай ўтирган эди. Кимдир “сиз ачинмайсизми?” деган мазмунда гап ташлади. У бир оз қўпол тарзда бўлса-да, тўғрисини айтди: “Мен биродаримизнинг ўлганига ачинмайман”. Давра аҳли ажабланди, ҳатто кўнгиллари оғриди. У эса изоҳ берди: “Йиғилиб олиб ачинганимиз билан тирилиб, дўстимиз қайтиб келмайди-ку? Ундан кўра дуолар қилайлик ва сағирларига ёрдам беришни ўйлайлик. Ким, қандай ёрдам бериши мумкин – шуни сўзласин. “Унинг вафотига ачинмайман”, дейишимнинг боиси, у бугун бўлмаса эртагами ё ўн йил кейинми бу дунёни барибир ташлаб кетарди. Мен унинг ибодатсиз кетганига ачиняпман. Унинг нариги дунёдаги аҳволи нима бўлади энди? Менинг қайғум шунда. Бу дунёдаги улфатчиликлар, зиёфатлар, қизлар, қадаҳлар… у ёқда ёрдам бермайди, балки қабр азоблари эшикларини очиб беради. Биродаримизни бу азоблар йўлидан қайтара олмаганим учун мен ҳам айблиман. Бу айбим учун балки Қиёматда жавоб берарман…”

Оқилона сўзлар… аммо.. дўстлар ҳақида қайғуриш олдинроқ бошланса нақадар гўзал бўлур эди…

Санъаткор биродаримиз оғир хасталикка учрагач, яқинлари унга фахрий унвон олиб бериш учун турли идораларга қатнай бошладилар. Ўлим эшик қоқиб тургандаги уларнинг бу ҳаракатини яхшиликка йўйиш ҳам мумкин. Ҳар ҳолда унвон берилса бемор қувонади. Азоблари салгина бўлса-да, ариши мумкин. Лекин… унвону мукофотлар ортда қолади-ку? У дунёда буларнинг қиммати йўқ-ку? Савол-жавобда булар инобатга олинмайди-ку?

Аввалроқ бир танишимиз: “Биттагина медаль олиб ўлсам армонсизкетардим”, – дер эди. “Медаль сизга шунчалик зарурми?” – деб сўрага-нимизда: “Ҳа, ўлгандан кейин духоба ёстиққа тикиб, тобут олдида олиб боришга нимадир керак-ку? Болаларим отамнинг ҳеч нарсаси йўқ экан”, деб изза чекишмасин”, – деган эди.

Ҳамонки, барча нарса ортда қолар экан, хаста биродаримизнинг яқинлари нишон ҳақида эмас, иймон тўғрисида қайғурсалар дурустроқ бўларми эди. Жон чиқмай туриб, иймон калимасини ўргатсалар қандай яхши эди! Агар фарзандлар доно бўлсалар: “Отамиз медалсиз ўтди”, деб куюнмайдилар, балки: “Отамиз иймон билан кетдилар”, – деб Яратганга шукурлар қиладилар.

Баъзилар туғилган кунларини тантана билан нишонлайдилар. Шу кунга, шу ёшга етишмоқ ўзига хос байрамдир, бу учун Яратганга шукурлар қиламиз. Аммо туғилган кунга етмоқ – яна бир йилнинг ў л г а н и г а нишонадир. Ўтган ҳар кун, ой, йил умр адоғига яқинлашмоқликдир. Демак, ароқ ичиб чулдирагандан кўра “Қандай яшадим, қандай яшамоғим керак?” деган саволга жавоб излаб топишга интилмоқ дурустдир. Туғилган кун яна бир йил ўлганига нишона эмас, балки жаннатга етмоқ учун бир йил яқинлашувдир, деб яшаган банда бахтлидир.

Дўстларим Абдужалил билан Дилмурод сўнгги нафасларида нималарни ўйлашди, қандай сўз айтишди, буниси менга номаълум. Аммо уларнинг иймон билан кетганларини умид қиламан. Чунки ҳаётлари бош-қаларга яхшилик қилиш билан ўтган эди. Дарвоқе, Абдужалилнинг жон беришдан бир кун олдинги армонли сўзларини менга айтиб эдилар. Абдужалилни шифохонага олиб боришганда врачлар унга етарли эътибор беришмабди. Ҳатто маълум муддат қаровсиз ётибди. Шунда у хўрсиниб: “Агар тўрт юз доллар пулим бўлганида ўлмай қолар эдим”, – деган экан. Буни у алам устида айтиб юборган. Чунки унга тўрт юз эмас, унданда кўпроқ пул бериши мумкин бўлган дўстлари кўп эди. Лекин у барибир олмаган бўларди. Феъли шунақа эди раҳматлининг…

Хуллас, реанимация бўлимидаги уйқусиз тун шундай тизгинсиз хаёллар, хотиралар гирдоби оғушида ўтди.

Хотира бир тўловдир,

Инсондан тортиб олинган

қимматбаҳо нарсалар учун.

Эртасига яра қайта боғланиб, “Энди ҳаёти хавф остида эмас”, деган қарорга келишгач, аввал ётган хонамга олиб ўтишди. Аҳли аёлим, фарзандларимни кўрганимдан сўнг тирик қолганимга ўзим ҳам аниқ ишониб, шифо бергувчи Аллоҳга яна-яна, қайта-қайта шукурлар қилдим. Фарзандларнинг кўнгли тинчиб, хизматларига кетишгач, аҳли аёлим маъ-юс ҳолда менга тикилиб ўтираверди. Унинг одати шу – камгап. Айниқса, ҳозирги аҳволда гапирай деса йиғлаб юбориши мумкин. Кўнглини кўтариш мақсадида жилмайдим.

– Нега куляпсиз? – деб ажабланди.

– Бу сафар битталигингча турибсан.

Шундай деб бундан аввалги жарроҳлик амалиёти (операция)ни эслатдим. Қарийб уч соат давом этган амалиётдан сўнг хонага беҳуш ҳолда олиб чиқишган экан. Уйғотишга уриниб, исмимни айтиб чақиришди. Ҳушимга келгач, врач: “Кўзингизни очинг!” – деб амр этди. Очдим-у яна юмиб олдим.

– Бошингиз айланяптими? – деб сўради.

– Шунақага ўхшайди… тепамда турган хотин иккита бўлиб кўриняп-ти, – дедим.

– Хотин иккита бўлса яхши-ку? – деб ҳазиллашди врач.

Оғзим қуриб қолган, гапиришим қийин эди, шундай бўлса-да, ҳа-зилини жавобсиз қолдирмадим:

– Иккита бўлгани яхши-ку, аммо иккаласи битта хотин-да…

Аҳли аёлим ўша воқеани эслаб кулимсиради. Ташвиши сал чекингандай бўлди… Врач кириб, қаддимни кўтарди. Кейин кўпчилик бўлиб, туришимга ёрдамлашишди. Икки кундан кейин ўзим юра бошлагач, кашанда тамакини қўмсагандай, қўлимга қоғоз-қалам олишни хоҳладим. Шифохонага отланганда китоб, қоғоз ва қалам олволган эдим. Китоб ўқий олмадим. “Наркоз” деб аталмиш дори бошимни гаранг қилиб қўйган эди. Кечки пайт аҳли аёлим бир оз безовталангандай бўлди. Даҳлиздаги телевизордан чиқаётган овозлардан билдимки, хоним афандим ёқтирган Мексика киноси бошланибди.

– Чиқиб кўравер, – дедим.

У: “Ҳозир кўнглимга кино сиғадими?” – дегандай бош чайқади.

– Сен бечора мен билан андармон бўлиб кечаги кунни киносиз ўт-қаздинг, бу қаҳрамонлигинг учун ҳали сени мукофотлашим керак, – дедим.

Яна бир оз ноз қилган бўлиб, телевизор томон қанот чиқариб учди.Мен эсам қоғоз-қаламни олиб ёзишни бошладим. “Сўнгги уч дақиқа ёкиўлимдан олинган маънолар”… Реанимация бўлимида ўйлаб қўйганла-римни бир-бир қоғозга туширдимки, бу тумтароқ баён билан асар аввалида танишишга улгурдингиз.

Эртасига аҳли аёлим “мексикалик меҳмонлари”ни кутиб олгани чиқ-қач, ёзишни давом эттирмоқчи бўлдим. Қоғозга тикилиб узоқ ўтирдим. Лекин ёза олмадим. Хаёлимни ёритаётган фикрлар ожиз бўлиб туюлаверди.

Китобхонлар билан бўлган турли учрашувларда мухлислар: “Ўзингиз-нинг ҳаётингиз ҳақида ҳам ёзинг, бу биз учун қизиқарли”, – деган таклифларни айтишарди. Мухбирлар билан суҳбатда ҳам бу таклиф тилга олинарди. Адабиётимизда шундай асарлар бор. Устоз Ойбекнинг “Болалик”, Абдулла Қаҳҳорнинг “Ўтмишдан эртаклар” асарларини ёшлигимда қизиқиб ўқиганман. Бу асарларда тарихий воқеалар ажиб тарзда баён этилган. Лекин коммунистлар ғояси чегарасидан чиқилмаган. Айниқса, атеистларча дунёқараш устун бўлган. “Бой ёмон, диндор ёмон”, – деган ғоя асарлар ўзагини ташкил қилган эди. Бу хатоликни ўша пайтда тўла англамаганман. Айниқса, Абдулла Қаҳҳор асарларида ўтмишни атайин ёмонлаш кучли эди. Бундан ажабланиш керак эмас, чунки у: “Мен партиянинг солдати эмасман, онгли аъзосиман”, – деб баралла эълон қилганди. Демак, партия ғояларига онгли равишда содиқ бўлган. Унинг барча асарлари партия дастурларига мос ҳолда ёзилган: “халқ душманлари”га қарши кураш бошланди (буни биз ҳозир “Сталин репрессияси” деймиз) – “Сароб” ёзилди; колхозлаштириш ҳаракатига бағишланиб “Қўшчинор чироқлари” романи дунёга келди. Мирзачўл ўзлаштирилишига бағишланиб “Шоҳи сўзана” битилди ва Сталин мукофоти билан тақдирланди. Хрушчёв деганлари Сталин даврини ёмонлаган эди – “Синчалак” ёзилди… “Ўтмиш шу қадар разил ва ёмонки, воқеалар ўқувчига эртакдай бўлиб туюлади”, деган мақсадда таржимаи ҳол ўрнида ёзилган асарга “Ўтмишдан эртаклар” деб ном берди. “Эртак” деб номланмиш бу битикларда ёлғон кўп эди. “Кўриб қўйларинг, Ўзбекистоннинг ўтмиши қора, совет тузуми мунаввар”, деган ғоя ётарди. Ғояси таққосланилса, Ҳамзанинг “Бой ила хизматчи” драмасидан фарқ қилмасди. “Бой ила хизматчи”дан воз кечилди. Ажабки, “Ўтмишдан эртаклар”ни яна қайта нашр қиляптилар. Асарда бир қора баён бор: боланинг отаси Қуръонни улоқтиради, яъни Аллоҳга исён қилади! Алҳазар! Бу қадар ёлғон! Бу ҳолат бўлиб ўтган воқеа эмас, аксинча, ёзувчи истаги бўйича ўз онгида содир бўлган мантиқсиз баён деб ўйлайман (Аллоҳга исён “Шайтанат”нинг тўртинчи китобида ҳам баён қилинган, бу хусусда кейинроқ, ўз ўрнида фикр юритажакмиз). Худога исён ғояси унинг “Бемор” сингари кичик асарларига ҳам сингдирилган эди. “Анор” ҳикояси-чи?! Қаранг, бир йигитнинг хотини анорга боши қоронғи бўлибди. У бечора бир этак анорни ўғирлаб келади. Чунки ўтмиш шундай зулмкор эди, камбағал битта анорга зор эди. Бўлмаган гап! Қишлоқларда анорзорларда девор бўлмаган, боғларда ҳозир ҳам девор йўқ. Мол кириб пайҳон қилмасин, деб шох-шаббадан четан девор қилинади. Бу боғга ўғирликка тушишга ҳожат ҳам йўқ. Қўни-қўшнидан битта анор сўралса, бир сават берилган ва ҳозир ҳам шундай. Энг хасис ва энг разил бойдан сўралса ҳам берган. Бу бирламчи. Иккиламчи шуки, хотиннинг боши қоронғи бўлган пайтда унга ўғирланган ҳаром таом берилмайди. Хуллас, адибнинг бадиий маҳоратини инкор этмасам-да, бу асарларига муносабатим яхши эмас.

Узр, мақсаддан сал узоқлашдим. “Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи”ни ёза бошлашдан муддао ҳаётим мобайнида кўрган-кечирганларимни фалсафий йўналишда баён этиш эди. Менинг ҳаётим тенгдошларимникидан фарқ қилмайди. Бугунги ёшларни ҳайратга соладиган воқеалар ҳам йўқ. Шу боис қуруқ баён қилмай, воқеаларнинг фалсафий таҳлили ва талқини услубини танлаган эдим. Назаримда, ўлим олдидаги ўйлар ўқувчини ўзига тортиши мумкиндай туюлганди. Ёзишдан тўхтаб қолишимнинг сабаби: фалсафий йўналишда юришга фикр қуввати етишмаслигини ўзим сездим. Иккинчи сабаб: ҳадеб ўлим атрофида сўз айтавериш ёқимсиз услуб бўлиб кўринди. Тўғри, Пайғамбаримиз алайҳиссалом ўлимни ўйлаб юриш, ўлимга тайёргарлик кўриш ҳақида гапирганлар. Лекин бу “оҳ, эртага ўлар эканман”, деб ташвиш чекишни билдирмайди. Балки, “ҳамонки ўлим бор экан, кўпроқ яхшилик қилишим керак, савоб топишим зарур, ўзимни жаннатга тайёрлашим керак”, деган маънони анг-латади. Ҳудди Фаридуддин Аттор баён қилган бу ҳикмат каби:

Бир мамлакатда подшоҳ роппа-роса ўн йилдан кейин тахтдан тушириларкан. Сўнг қайиққа ўтқазиб уни кимсасиз оролга ташлаб келишаркан. Навбатдаги подшоҳ тахтга ўтиргач, у маъюсланиб вазирига дебдики:

– Наҳот менинг ҳам қисматим шу бўлса? Наҳот мен ҳам кимсасиз оролнинг чўлу биёбонида жазирама азобларида яшашга ҳукм этилсам?

Доно вазир шундай маслаҳат берибди:

– Муҳтарам шоҳим, сиз кимсасиз оролда яшашни истамасангиз, шоҳ-лик даврини беҳуда айш-ишратлар билан совурмай, умрингизни ва мол-давлатингизни ўша оролни обод қилишга сарф этинг.

Подшоҳ мулоҳаза қилиб кўрсаки, вазир ҳақ экан…

Мазкур ривоятни шарҳлашга уриниб кўрамиз: подшоҳ – шахснинг ўзи.Яъни ҳар бир одам ўзи учун ўзи шоҳдир. Ақли ва иймони унинг вазиридир. Ақл ва иймон ҳудди эгизак сингари ҳамиша биргадир. Ақл йўқ жойда иймонни изламанг, иймон йўқ ерда ақлни қидирманг. Демак, ақлимиз ва иймонимиз бизга доно маслаҳатчидир. Кема – тобут. Одамнинг қис-мати шу – бир кунмас-бир кун ўз тахтидан тушади, ўша кема – тобутга солиб олиб борадилар. Кимсасиз орол – йўқлик дунёси, биз борадиган жой. Бошқача айтганда, охират ороли. Агар биз бу дунёйимизни ҳою ҳавасларга совурсак, ўша орол чиндан ҳам кимсасиз бўлади, чиндан ҳам чўлу биёбондан иборат бўлади. Агар Ҳақ йўлидан юриб, яхши ишлар билан банд бўлсак, ўша кимсасиз оролни обод қилган бўламиз. Борар жойимиз саҳро – дўзах азоблари эмас, жаннат боғлари бўлади, инша Аллоҳ! “Охиратинг обод бўлсин!” – деб дуо қилишганда шу назарда тутилса керак. Барчаларимиз охиратларимиз обод бўлишини истаймиз. Охират оролини фирдавс боғлари билан обод қилмоқлик эса ёлғиз ўзимизга боғлиқ экан. Ҳазрат Али, Аллоҳ ул зотдан рози бўлсин, айтганларидай, жаннатга иштиёқи бўлган одам яхшилик қилишга шошилади. Жаҳаннамдан қўрққан одам нафсини ёмон хатти-ҳаракатлардан қайтаради. Ўлимни ҳақ деб билган одам дунё завқларини тубан кўради.

Турли хаёлларга бориб, ёзишдан тўхташни маъқул кўрдим. “Уйга чиқ-қанимда ёзарман”, – деб ният қилдим. Уйда ҳам оппоқ қоғозга тикилишдан нарига ўтмадим. “Вақти-соати келиб қолар”, деган умидда бу мавзуни четга суриб, бошқа ишлар билан банд бўлдим. Кейин яна уч марта жарроҳлар муолажаси насиб этди. Айниқса, бешинчисида: “Омон чиқ-масам ҳеч ким сизларга даъво қилмайди”, – деган мазмунда тилхат берганимда, сўнг реанимация бўлимида бу сафар узоқроқ ётганимда яна ўша “Сўнгги уч дақиқа…” туйғуларимни безовта қила бошлади. Навбатчи врач –рус йигити адабиётга, айниқса, фантастикага ишқибоз экан. У билан қув-ватим етганича суҳбатлашдим. Сўнг шифтга, бир нуқтага тикилиб ётдим. Врач ҳолатимни кузатиб турган экан. Бир маҳал келиб:

– Нимадир ёзгингиз келаётганга ўхшайди, мен қоғоз ва қалам бера олишим мумкин, афсуски, бошқа ёрдам бера олмайман, – деди.

Икки оёғим боғлаб ташланган, чап қўлим томирига эм игнаси санчиб қўйилган. Ўнг қўлимда эса куч йўқ. Қоғоз-қалам берган тақдирда ҳам ёзиш имкони йўқ.

– Қоғоз керакмас, калламга ёзяпман, – дедим ҳазил оҳангида.

Нималарнидир ўйладим, нималарнидир ёзгим келди. Ижод ҳақида ўйлаганимда вужудимга қувват оқиб кираётгандай бўларди. Тезроқ туриб, тезроқ уйимга қайтиб, ёзув столига ўтиришни истардим. Хаёлимда икки-уч асарнинг чизгилари бор эди. Назаримда буларни ёзишга кучим етадигандай эди…

* * *

Уйга қайтгач, кўрган-кечирганларимни ёзиш фикри яна уйғонди. Ўзимга бўлган ишонч қатъийлашди. Деганларки, одамнинг ўзига-ўзи ишониши гўзал фазилатдир. Бу фазилат ўз қобилияти даражасини билувчи кишиларга хосдир. Кишининг ўзига бўлган ишончи ўзгаларга бўлган ишончининг асосини ташкил этади. Ҳаёт йўлида учровчи кўпгина муваффақиятсизликнинг асосий сабабларидан бири кишининг ўзига ишонмаслигидан келиб чиқади. Чунки ўз-ўзига ишонч буюк ишларнинг энг биринчи зарур шарти ҳисобланади. Энг даҳшатли ишончсизлик эса – кишининг ўз-ўзига ишонмаслигидир. Шубҳа – хоин, дейдилар ва у одамни уриниб кўришдан, ҳаракат қилишдан қўрқитиб, эришиши мумкин бўлган кўп нарсалардан маҳрум қилади. Ўзига ишониш, ўз қадр-қимматини англаш ақлли одамни янада камтарин, шунинг баробаринда янада саботли қилади. Яна донолар деганларким: “Безбетлик ва мақтанчоқлик – жирканчлидир, бироқ ўзига ишонмайдиган, бу фазилатга эришиш учун ҳаракат қилмайдиган киши жирканчликда ундан қолишмайди”. Яна деганларким: “Кимки интилмаса, у ҳеч нарсага эришмайди, кимки шижоат кўрсатмаса, у ҳеч нарсалик бўлмайди, кимки ўзининг маънавий қувватидан фойдаланмаса, бу қувват уни тарк этади”.

Ана шу ҳикматлар каминага далда берди. Лекин дастлабки услубдан воз кечдим, сал ўзгачароқ йўналиш маъқул келди-ю, иш бошладим. Аммо дастлабки ёзувларимни ташлаб юбора олмай, асар аввалига жойлаштирдим. Чунки ўша воқеа ҳам ҳаётимнинг бир зарраси эди. Асарнинг илк номи – “Сўнгги уч дақиқа ёхуд ўлимлардан олинган маънолар”ни сақлаб қолгим келди, фақат “Ўлимлардан олинган маънолар” эмас, “Ҳаёт ва мамотдан олинмиш маънолар” десам мантиқан дуруст бўлурмикин, деган хаёлга бордим. Қўлёзмани бир неча киши ўқигач, асар номига эътироз билдирилди, мен уларнинг фикрини маъқулладим. Энди бу номдан совуқ нафас келиб тургандай туюлди. Ўйлай-ўйлай, хаёлимда туғилган номлар орасидан “Охирги манзил (Остона олдидаги ўйлар)”ни танладим. Агар умрни автобусдаги саёҳатга ўхшатсак, умр ўтган сайин бекатлар бир-бир ортда қолаверади. Киши истаса-истамаса, охирги манзилга етиб боради. Касбидан қатъи назар, ортига бир қараб олади. Ўтган сурурли йиллари уни ширин хотира шабадаси билан ҳузурлантиради. Уятли дамлари қалбини эзади. Қиёмат куни гуноҳлари кечирилишини умид қилиб, остона ҳатлайди.

Орадан ойлар ўтиб, бу ном ҳам ўзимга эриш туюлди. Кўпгина адабиётларда “ҳаёт уммони” деган иборани учратамиз. Одам гўё ўз қайиғида уммон бўйлаб сузади. Кимдир қирғоққа етади, кимнидир ярим йўлда довул ғарқ этади. Шуларни ўйлаганимда, “Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи” деган номда чуқур маъно яширингандай туюлди. Сиз – азизларга ҳам бу ном маъқул келар деб умид қиламан.

Киши ҳаёти давомида яхши-ёмон одамларни кўп учратади. Ёмонларнинг ёмонлигидан азият чекади. Бировлар ўша ёмонга нисбатан кек сақлаб яшайди. Бировлар унутади. Мен кек сақламайман. Бу ҳикматга амал қилиб яшашга интиламан:

Донишманд шайхнинг ҳузурига бир мўйсафид келиб: “Шайх ҳазратлари, энди мен қариб қолдим, кун ўтказишим ҳам машаққатга айланяпти. Менга панд-насиҳат қилинг, шояд Аллоҳ ишларимни яхши йўлга бошласа”, – дебди.

Шунда шайх мўйсафидга хитобан дебдики:

– Биродарим, агар сен эсда тутувчи бўлсанг ҳам, хотиранг юқори мақомда бўлса ҳам, икки нарсани эсдан чиқаргин: аввали – халқ учун қилган яхшилигингни, кейини – бировнинг сенга қилган ёмонлигини.

– Мардлик ва одамийлик ҳақида ҳам сўз айтинг.

– Миннат юкига бардош бермоқлик – одамийлик нишонасидир. Қўлидан келадиган ишни ўзгадан дариғ тутмаслик эса мардликдир.

– Ҳамиша мўмин ва мусулмон бўлиб юрмоқлик ҳақида ҳам айтинг, шайхим.

– Кишининг айбини қидирмаслик – мусулмонликдандир. Ёмон сўзларни айтмаслик мўминликдандир, – деб шайх насиҳатига якун ясаган экан.

Ҳикматга амал қилиш шарт бўлса-да, бошқаларга ўрнак бўлсин учун ёмонларнинг ёмонлигини ҳам эслашга тўғри келади. Уларнинг айримлари вафот этган, марҳумлар ҳақида нолойиқ сўзлар айтиш жоиз эмаслигини биламан. Уларнинг фарзандлари ўқиса ё ўқиганлардан эшитса, кўнгиллари оғришини ҳам ҳис қиламан. Шу сабабли ёмонлик қилган одамларнинг исмларини ўзгартириб баён қиламан. Ўзгартирилган исмлар бошқача ҳарфда ёзилади. Шунинг баробаринда айрим идораларнинг номлари ҳам ўзгартирилади.

Кўнглим сезиб турибди, бу асарни ёзиш осон бўлмайди. Чунки каминанинг хотираси ҳавас қиларли даражада эмас. Кўп воқеаларни унутганлигим шубҳасиз. Йилларни, ойларни беришда, исмларни эслашдақийналсам керак. Исмларни ёшлигимда ҳам адаштирардим. Ҳатто асарқаҳрамонларининг исми ҳам чалкашиб қоларди. Бу камчиликдан қутулиш учун қаҳрамонларнинг исми ёзилган рўйхат столим устида турарди. Бир куни дўстимнинг кўзи бу рўйхатга тушиб: “Булар кимлар, туғиладиган ўғилларингнинг исмими?” – деб ҳазиллашган эди. Яна бир дўстим келиб: “Янги китобинг чиқибди, дастхат ёзиб бер”, – деди. Мен китобга “Қадрдоним Ҳикматжонга…” деб ёзиб узатдим. У дастхатни ўқиди-да, кулиб: “Бўпти, мен бу китобни Ҳикматга бериб қўяман, энди ўзимга ёзиб бер”, – деди. Бу дўстимнинг исми “Асадулла” эканини эслаб, хотирамнинг айби билан яна битта китобга тушган эдим. “Бир кўрган таниш, икки кўрган билиш”, – деган мақол бор. Лекин мен янги танишни ўн марта кўрсам ҳам, ўн биринчи марта рўпара келганимда “қаерда учратган эканман?” деб тураман. Ўғлим билан бозорда эдик, кўриниши таниш одам яқинлашиб келиб, саломлашди. Ўғлим сал нарида савдолашаётган эди. У киши хайрлашиб кетгач, ўғлим келиб:

– Ада, нега яхшироқ сўрашмадингиз? – деди.

– Нега яхшироқ сўрашишим керак эди, мен уни танигандай бўлдим-у, қаерда учратганимни эслолмадим, – дедим.

– У киши қайнотам-ку?

– Қайнотанг бўлса, яхшироқ сўрашишим шартмиди?

Шундай деб гапни ҳазилга буришдан ўзга чорам йўқ эди.

Бир куни қайнэгачим келиб, суҳбат чоғида ўттиз йил аввалги воқеадан гап очиб: “Фалончининг гапи эсингиздами?”, “Пистончи бизникига келганда кўришган эдингиз” – дедилар. Шубҳасизки, у воқеалар, гаплар ёдимда йўқ эди, бунақа ҳолларда мени ҳазил қутқаради. Дедимки:

– Опа, синглингиз сизникига бориб, уч кун туриб қайтиб келса: “Бу хотинни қаерда кўрган эканман”, – деб танимай тураман. Сиз мендан ўттиз йиллик гапни сўраяпсиз.

Бу ҳазилнинг асоси бор эди: Мадинаи мунавварада эканимизда Масжидул набавияга кира туриб, аҳли аёлимга: “Намоздан кейин соат иккида шу майдонда учрашамиз”, – деб тайинладим. Мен айтилган вақтда чиқиб, атрофдаги қурилишларни томоша қилиб турдим. Бир маҳал қарасам, каминадан эллик қадамча нарида бир аёл менга қараб турибди. Бегона аёл хижолат бўлмасин, деб ундан нигоҳимни узиб, яна қурилишга боқдим. Салдан сўнг кўзим яна ўша томон тушди. Оппоқ либосли аёл мен томонга тикилиб турибди. “Тоҳир Маликни танийдиган аёл Мадинада ҳам бор экан-да”, – деб ўйлаб, ғурурланиб қўйдим. Кейин яхшироқ тикилиб қарасам, ўзимнинг аҳли аёлим экан.

– Нега бир жойда қотиб турибсан? – дедим унга яқинлашиб.

– Шу ерда кутгин, деб тайинладингиз-ку? – деди у соддалик билан.

Менинг бу одатимни (“камчилик” десам, хотиранинг бундай заифлиги ўзимга боғлиқ эмас) билганлар ҳазил-ҳузул қилиб юришади, билмайдиганлар: “Бу ёзувчи керилиб, одам танимайдиган бўлиб кетибди”, – деб ранжишади.

Ғоят узун тушунтиришлардан сўнг Аллоҳнинг мададига ва сиз азизларнинг дуоларингизга умид қилиб, дастлабки ҳикоямни бошлайман.