Читать книгу Ҳаёт қайиғи (2 китоб) - - Страница 14

Таҳририятдаги ишим фақат спорт билан боғлиқ эмасди. Айниқса кеч куз, эрта баҳор оралиғида бу соҳада “дам” бўларди. Газетанинг иккинчи саҳифаси қисман спорт мавзуига ажратилса, қолгани фан-техника мавзуига берилади. Болаларни фан ва техникага қизиқтиришга бағишланган мақолалар мунтазам бериб борилиши шарт эди. Шу мавзуга бағишланган “Аниқ фанлар академияси” ташкил қилинганди. Болаларга ҳали яхши таниш бўлмаган кибернетика ҳақидаги тушунчалар, бугунги компьютерларнинг бобоси саналган “ЭҲМ” – электрон ҳисоблаш машиналари ҳақидаги мақолаларни тайёрлаш ўзим учун ҳам фойдали бўлди. Бир неча илмий-текшириш институтларига бориб, у ерда олимлар билан суҳбатлашдим.

Бизда кўп фан тармоқлари дунё билан тенглашадиган даражада ривожланаётган эди. Олимларимиз ҳам дунё таниган илм аҳлидан кам эмасди. Академик Восил Қобулов раҳбарлигида қад ростлаган кибернетика институти Иттифоқдаги энг кучли фан даргоҳларидан ҳисобланарди. Кимёгар академик Обид Содиқовнинг кашфиётлари, академик Сирожиддиновнинг математика оламидаги ишлари ғоят қадрланар эди. Геолог Ҳабиб Абдуллаев номини дунё биларди.

Аммо… илмни оммага тушунарли тарзда етказиш масаласида камчилигимиз бор эди. Олимларимизнинг кўп-кўп илмий китоблари нашр этиларди. Лекин улар фақат мутахассислар тушунадиган тилда ва услубда эди. Бу соҳада Европадан ўрганадиган ишларимиз бор эди. У томонларда адабиётнинг илмий-оммабоп услуби тараққий этганди. Айниқса, болалар учун жуда кўп китоблар нашр этиларди. Бу соҳага рус олимлари ҳам жиддий эътибор қаратардилар. Ўзлари ёзиш билан кифояланмай, дунё олимларининг асарларини рус тилига таржима қилардилар. Мен газетага мақола тайёрлаётганимда ўша китоблардан фойдаланардим. Шу баҳонада кутубхонам илмий-оммабоп китоблар билан бойиганди. “Энциклопедический словарь юного физика”, “Энциклопедический словарь юного астронома”, “Физика для любознательных”, “Эврика” туркумида чиқарилган ўнлаб китоблар, шу туркумда 1963 йилдан эътиборан ҳар йили чиқарилувчи альманахлар, “Академики рассказывают”, “Шеренга великих биологов”, “Великие химики”, “Рассказы об учёных”… Мен тўплаган илмий-оммабоп китобларнинг сони икки-уч юздан ошади. Фан тарихига оид нашр этилган китобларда, мақолаларда буюк аждодларимизнинг номлари тилга олинмаслиги каминани кўп ранжитарди. Онда-сонда Мирзо Улуғбек номи учрарди, Хоразмий, Фарғоний, Беруний, Форобийларнинг дунё фани ривожидаги ўрнини улар ё билишмасди, ё била туриб тан олишни исташмасди.

Ўзбек тилидаги илмий-оммабоп нашрлар ҳозирги кунда ҳам етарли даражада эмас. Китоб дўконларида болаларбоп илмий нашрларни учратиб турибман, лекин бизни ирмоқ суви қаноатлантирмайди, жўшиб оқувчи сой керак. Бугун илм оламига кириб келаётган ёшларимиз зиммаларида бу вазифа ҳам борлигини англаб, бу ишга ўзларини тайёрлаб борсалар нур аланнур бўларди.

Фан-техника янгиликларига яқинлашишим менда бадиий адабиётдаги фантастика тарзига қизиқишимни оширди. Болалигимда эртакларга қизиқардим, энди илмга асосланган хаёлот олами мени ўзига торта бошлади. Бу йўналишдаги уч-тўрт китоб русчадан ўзбекчага таржима қилинганди, лекин ўзбек адиблари орасида мазкур соҳага жиддий равишда мурожаат қилганлар йўқ эди. Эллигинчи йилларнинг иккинчи ярмида “Ленин учқуни”га муҳаррирлик қилган Ғани Жаҳонгиров бир қисса ёзган эканлар, лекин китоб ҳолида нашр этилмаган. Ваҳоб Рўзиматовнинг айтишларича, ўттизинчи йилларда ҳам бир одам фантастик қисса ёзган экан. Мен кутубхоналардан излаб кўрдим, лекин бу асарнинг изини топа олмадим.

Фантастика йўналишида асар ёзишни орзу қилиб, ўзлаштирилмаган қўриқ қаршисида турган эканман. Герберт Уэллснинг 1897 йили Лондонда нашр этилган “Кўринмас одам” романи ўзбек тилига 1967 йили таржима қилинди. 1895 йилда нашр этилган “Вақт машинаси” асари янги тарздаги илмий-фантастик йўналишига асос солган деб ҳисобланади. Адибнинг бу борадаги илмий тахминлари, хусусан “вақт машинаси” ғоясидан фантаст адиблар то ҳозирга қадар фойдаланадилар. Бугунги ёшларимиз “Кўринмас одам” фильми билан таниш бўлсалар керак. Камина 1967 йилда бу асарни ўқиб чиққач, физикадан, хусусан, нур синиши ва қайтиши қонунидан озгина хабардор бўлганим учун адибнинг илмий ғоясида хато кўргандек бўлдим. Агар кўринмас одам Уэллс ғояси бўйича яратилса, у кўр бўлиб қолиши керакмасми, деган фикрга келиб, ўзимча бунинг янги йўлини излай бошладим.

Ўша йили тоғам – Мирзакалон Исмоилий шифохонада даволанаётган эдилар. Зиёратга бориб, фантастика билан шуғулланишга қизиқишим борлигини айтдим. Тоғам гапларимни диққат билан тинглагач, “Яхши нарсани ўйлабсан, адабиётда ўз йўлинг бўлгани дуруст, бировлар йўлидан юришнинг қизиғи йўқ, сен ўз йўлингни топ”, дедилар. Бу гаплари мен учун оқ фотиҳа бўлиб хизмат қилди. “Ҳикмат афандининг ўлими” асарини ёзиш ҳаракатига тушдим. Эрталаб ишга жўнайман, оқшомда ўқишга бораман, тунда қайтаман. Аяжоним иситиб берган таомни еб, қоғоз-қаламни қўлга оламан. “Чарчаб келдинг, ётиб ухла”, дейдилар меҳрибоним. “Овқат сал ҳазм бўлсин, бир пас ўтирайин”, деб баҳона қиламан.

Маълумки, бадиий асарда зиддиятлар, тўқнашувлар бўлиши керак. Ўша давр адабиётидаги асосий зиддият қолоқ раис билан янгича фикрлайдиган партком котиби эди. Бу мавзуда ёзилган Абдулла Қаҳҳорнинг “Синчалак”, Шароф Рашидовнинг “Бўрондан кучли” асарлари бошқалар учун йўл кўрсатувчи маёқ эди. Фантастик асарда колхоз раиси ҳам, партком ҳам йўқ, хўш, нима қилиш керак? Рус совет фантастикаси бу масалани ўзича ҳал қилган: воқеа ё узоқ коинотда ёки капиталист мамлакатида бўлиб ўтади. Беляевнинг машҳур “Одам Амфибия”, “Профессор Доуэлнинг боши” каби асарларида воқеалар хорижда бўлиб ўтади. Коинотдаги тўқнашувда ҳам совет фазогирлари яхши, капиталист мамлакатларники эса золим. Мен кашф қилмоқчи бўлган кўринмас одам совет Ўзбекистонида қандай зиддиятга дуч келиши мумкин? Шунга ўхшаш тўсиқларни ўйлай-ўйлай мен ҳам воқеани хорижга кўчиришга аҳд қилдим. Беляев асарларидаги барча қаҳрамонлар воқеа содир бўлаётган мамлакат тобелари. Мен бу йўлдан сал четга чиқиб, қаҳрамонимни, яъни кўринмас одамни кашф қилувчи олимни хориждаги ўзбекларнинг вакили қилиб олдим. Асарни 1969 йили ёзиб тугатдим. Ҳарбий хизматга чақирилган кунларим нашриётга ариза топширмоқчи бўлдим. У дамларда ариза ҳам, китобнинг қисқача мазмуни ҳам рус тилида ёзиларди, сабабки, Ўзбекистондаги нашриётларнинг йиллик режаси Москвада ўрганилиб, сўнг тасдиқланарди. Ариза ва унга иловани русча ёзиб, “хатоси бўлса тузатиб беринг”, деб шоир Ёқуб Хўжаевга илтимос қилдим. Ёқуб ака “Пионер востока”да ишлардилар, болаларга рус тилида шеърлар ёзардилар. Аризани ўқиб чиқиб:

– Ие, бу фантастика-ку? – дедилар ажабланиб.

– Ҳа, фантастик қисса, – дедим.

– Буни чиқаришмайди.

– Нега?

– Чунки Ўзбекистонда фантастика йўқ.

– Йўқ эди, энди бўлади.

Ёқуб ака ўйланиб туриб, кейин жилмайдилар:

– Боплабсан! Бу биринчи фантастик қисса бўлади, – деб руҳимни кўтардилар.

Аризани топшириб, ҳарбий хизматга жўнадим. Қайтгач, хушхабарни эшитдим: аризам инобатга олиниб, китоб 1972 йил режасига киритилибди. Икки кишининг асари битта китоб бўлиб чиқади, дейишди. Иккинчи муаллиф Ҳожиакбар Шайхов эди. Мендан асарни тенг ярмига қисқартиришим лозимлигини билдиришди. Нашриётдаги янги бўлим мудирини танимас эдим. Унинг тақризини ўқиб, “шунақа билимсиз одам ҳам бўлим мудири бўларканми?” деб ажабландим. Мудир акамиз ёзган тақризларида асар қаҳрамонларидан бири мистер Белден ҳақида фикр юрита туриб “Мистер ва Белден образлари яхши чиққан”, дебдилар.

Тоғамга маслаҳатга борган эдим, тўғрироғи, нашриёт катталари билан гаплашиб, асарни қисқартиришдан асраб қолармикинлар, деб умид қилувдим, “Эркин Сиддиқов деган йигитга учраб кўр-чи”, дедилар. Учрадим. У киши мудир акамизга кирдилар. Ҳазил билан гап бошлаб, кейин сўкишиб кетишди. Менинг ишим четда қолаверди. Кейин билсам, Эркин ака бу одамни масхара қилиб юрарканлар. “Тоғам хўп одамига рўпара қилибдилар-да”, дедим. Хонада яна бир одам ўтирган эди. Маҳалламизда яшовчи бу кишининг исмлари Зикрилла ака, ҳарбий медицина майори кийимида юрар эдилар. Ўғиллари Ҳусанжон билан дўст эдик. Ҳусан бокс, кураш билан шуғулангани учун тенгдошлар орасида эътиборли эди. Ўқишда ҳам аълочи бўлган. Ҳозир Техника дорулфунунининг профессори. Зикрилла ака менинг аҳволимни билиб:

– Булар нимани талаб қилишса кўнаверинг, бўлмаса режадан учирворишади. Менинг китобимдан чораги қолибди, шукр қилиб ўтирибман, – дедилар. Зикрилла Эгамбердиевнинг тиббиётга оид ҳикматларни тўплаб нашр эттирмоқчи бўлганларини ўшанда билганман. Биринчи китобни аёвсиз қисқартиришгани билан кейингиларига бошқа нашриётлар харидор бўлишиб, ишлари юришиб кетди.

Мен эсам, аламимни ичимга юта-юта асарни қисқартириб бердим. Бу талаб бажарилгач, “Тоҳир Малик” деб имзо чекишимга қарши бўлишди. “Бунақа эскича тахаллус ўтмайди”, деб туриб олишгач, биринчи китоб “Тоҳир Ҳобилов” имзоси билан чиқди. Орадан йиллар ўтиб, кейинги китоблар “Тоҳир Малик” имзоси билан нашр этилгач, айрим адабиётшунослар фантастика ҳақида мақола ёзишганда “Тоҳир Ҳобилов билан Тоҳир Малик услубида ўхшашлик бор”, деб таъкидлашди. Ҳатто энциклопедияда ҳам камина икки одам сифатида зикр этилганман. Узоқ йиллар мобайнида нашриётлар ва таҳририятларнинг бемаъни талабларига чидаб яшашга мажбур бўлганман (бир мен эмас, бошқа ёзувчиларда ҳам шу каби ҳасрат мавжуд). Масалан, учинчи китобни “Лайлатулқадр” деб номлаган эдим. Бу диний калима, деб йўл қўйишмади.

Айрим ҳикояларни вақтида нашр этишга рухсат беришмади, айримларига коммунистик мафкурага хос ўзгартириш киритишни талаб қилишди. Масалан, “Садоқат” ҳикоясини нуфузли журналлардан бири нашрга тайёрлаганда журналнинг бош муҳаррири тўхтатган эди. Опага бош қаҳрамоннинг ўлиши ёқмабди. Бадиий асарда совет хотин-қизларининг ўлиши мумкин эмас экан. “Ахир ўзбек аёли дунёни ҳалокатдан сақлаб қолиш учун жонини қурбон қиляпти-ку!” деб тушунтиришга ҳаракат қилсам ҳам фойдаси бўлмаган эди. Ҳолбуки, Бутуниттифоқ ёш ёзувчиларининг кенгашида айнан шу ҳикояга яхши баҳо беришганди.

Сиз мендан кулманг азизим,

мен ҳам сиздан кулмасман зинҳор.

Қиёматда кулмаслар аҳволимиздан.

Нашриётдаги мудир акамизни ҳамкасблари довдир ўрнида кўриб доимий равишда эрмак қилишаркан. Ўзларининг бу қилиқларини ҳазил деб билиб мириқиб кулишаркан. Мудир акамиз довдир ёки эси паст эмасди. Фақат ишонувчан эди, энг ёмони бу ишонувчанлик ўзидаги ҳасад ўтини аланга олдирарди. Масалан, “Эркин Сиддиқов шапалоқдек китобига ўн беш минг сўм қалам ҳақи олди, сиз гўзал шеърлардан иборат тўпламингизга икки минг сўм олибсиз, ноҳақлик бўлибди, директорга киринг”, дейишса, у киши кириб ҳасратларини тўксалар, бу ёқдагилар ҳузурланишар экан. Ёки беодоб қизларни ишга солиб, телефонда ноз-карашмали гапларни айттириб, мудир акани “эритиб” учрашувга таклиф қилишаркан. Мудир акамизнинг ишонувчанликлари энди нодонликка айланиб, қўлда гулдаста билан нозанинни кутадилар, атрофда беркиниб томоша қилаётган ҳамкасблари эса мириқиб-мириқиб куладилар. Аввалроқ айтганимдай, ҳазил ва масхаранинг чегараси мавжуд, афсус шуки, ақлли ижодкорлар бу чегарани англамай, бузиб юборадилар. Мудир акамизнинг тенгдошлари ҳазил-калака қилсалар эҳтимол чидаш мумкиндир, лекин кейинги ёш авлод ҳам бу кишига ҳазил қилгандай бўлиб, чегарани босиб ўтавердиларки, буни кечириш мумкин эмас.

Ҳазиллашишни ёқтирадиган одам билмоғи жоизки, “эрмак” – “ҳазил”дан кейинги босқич. Самимият чегарасидан чиқишда, таъбир жоиз бўлса, “эрмак эшаги”га минилади. Эшак бўлганда ҳам ажабтовур, бир доирада айланавериб кишининг асаб томирларини бир-бир узаверади. Сўнг бу “яғир” эшакда “калака” аталмиш бадбўй кўлмакка тушилади. Ўзгани калака қилғувчи нодонга бу кўлмак зилол сув каби туюлиб симираверади, роҳатланаверади. Заҳарланиши мумкинлигини ўйламайди. Ҳажв йўналишидаги асарлари билан дунёга танилган европалик Сервантес бу ҳақда дейди-ки: “Сен одамларга танбеҳ беришинг мумкин-у, аммо ҳақоратлашга – калака қилишга ҳақинг йўқ. Чунки кўпчиликни кулдирган бўҳтон, гарчи у ҳатто бир кишига чоҳ сифатида мўлжалланган тақдирда ҳам барибир ножўя ва бемаъниликдир”. Калака кўпинча зеҳн етишмаслигининг аломати, у чинакам ҳазил етишмаган жойда пайдо бўлади.

“Калака” деган иллат кўлмагидан “мазах” балчиғига ўтилади-ю…

Балчиқда эшакнинг ағанаганини кўрганмисиз? Бировни мазах қилаётган одамни шу жониворга ўхшатсак, каминани айбситманг. Агар эшакнинг онги бўлганда эди, бу ўхшатишимдан у ҳам ранжирди: келиб-келиб мени шундай одамга ўхшатдингми, деб аразларди. На чора, ўзгаларни мазах қилишдан роҳатланувчи нодон бундан қўполроқ ўхшатишга лойиқ бўлса-да, бунақасини топишга ақлим етмади. Кайковус ўғлига хитобан дейди-ки: “Эй фарзанд, дебдирларки, мазах – ёмонликнинг муқаддимасидир. Мазах, яъни хонаки сўз билан кишига дахл этмоқликдан ҳазар қил”. Оддий аксириш ва шамоллашдан бошланган енгил касаллик вақтида даволанмагани туфайли оғир хасталикларга дучор қилгани каби, ҳазил чегарасини бузишга ўрганган одам охир-оқибат масхара ботқоғига ботадики, энди ундан қутулиш осон эмас. Аллоҳ таоло бандаларини масхара қилмасликка буюргач, мазах ҳақида таъкид этади: “…ва ўзингизни ўзингиз мазах қилманг, бир-бирингизга лақаб қўйманг. Иймондан кейин фосиқлик билан номланиш (яъни, мўмин кишининг фосиқона ишлар билан ном чиқариши) нақадар ёмон! Ва ким тавба қилмаса, бас, ўшалар золим кимсалардир” (Ҳужурот сурасидан). Мазах бирон кишининг нуқсонларини тил билан зикр қилиб айблаш демакдир. Ким бировни мазах қилса, аслида ўзини мазах қилган бўлади.

Масхара бировдан шунчаки кулиш эмас, унинг эл аро шармандасини чиқаришдир. Расволик чодирига ўраб ташлашдир. Масхара ҳақоратнинг бир туридир. Шу боис ҳазрат Сўфий Оллоҳёр танбеҳ берурларки:

Дейилмоқчики: инсонларнинг юриш-туришини кузатгувчи инсон, мусулмон биродарингга зинҳор масхара кўзи билан қарама. Мусулмон боласини ҳақорат қилма.

Аллоҳ таоло бандаларни огоҳлантиради ва масхарадан қайтаради: “Эй иймон келтирганлар! Бир қавм бошқасини масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва аёллар ҳам бошқа аёлларни масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир” (Ҳужурот сурасидан).

Одатда ёмон хулқлилар яхши хулқлиларни масхаралашни севадилар. Шу боис, ким сизни масхараласа, жавоб қайтарманг, хушхулқ бўлинг-да, ундан ғазабланганингизни сездирманг. Шайтон васвасаси олдида ожиз қолиб, сиз кимнидир масхара қилдингиз. Агар масхараланган одам сизга жавоб қилмаса, билингки, у инсонийликда сиздан устун экан. Ҳазил-масхаралар кулиб туриб жонни суғуриб олишдир. “Билса ҳазил, билмаса – чин” ёки “Ярми ҳазил, ярми чин”, деганларидай, кимса қалбидаги қораликни кулги билан пардалашга уринади.

Лақаб қўйиш орқали инсонни камситиш ҳам гуноҳ ҳисобланади. Аллоҳ таоло гўзалликни яхши кўради. Пайғамбар алайҳиссалом жоҳилият пайтидан қолган хунук исм ва лақабларни чиройлисига алмаштирганлар.

Кимдир жоҳил ва нодонлиги туфайли бирон танишига, ҳатто дўстига лақаб қўяди. Ҳазил тариқасида айтилган лақаб кейинчалик бошқа нодонлар томонидан “илиб” олиниб, тамғага айланади. Айрим лақаблар ҳатто отадан болаларга “мерос” бўлиб қолади. Лақаб қўйиш қишлоқларда кенг тарқалган. Айниқса ҳайвонларнинг номи билан аташ нодонлиги борки, бундан ҳазар қилинса яхши бўларди. Чунки кимнидир “мол” ёки “макиён” деб аташ ҳақоратнинг айни ўзидир. Қаранг-да, “лочин”, “йўлбарс” ёки “бургут” деб лақаб қўйилмайди. Айнан кишини камситувчи номлар танланади. Ёки кишининг жисмоний камчилигини таъкид этувчи сифатлар қўйилади. Каминани соҳибқирон Амир Темурни баъзан ёзма адабиётларда ҳам “Темурланг” дейишлари ажаблантиради. “Ланг” – чўлоқ, оқсоқ деган маъно англатишини, “Темурланг” – “чўлоқ Темур” эканлигини кўпчилик билмайди шекилли-а?

Чустда Ғовасой деган сўлим жой бор. Шинаванда улфатлар даврасида эдим, ўзларининг бир ҳазилларини кула-кула айтиб беришди. “Хўтик” лақабли дўстлари катта-кичикнинг олдида уялаётганини айтиб, бу сўзни тилга омасликларини илтижо қилибди. “Марҳаматли” дўстлар “Майли, аммо битта ош қилиб берасан, ўшанда лақабдан кечамиз”, дейишибди. Содда дўст бунга кўниб, чойхонада ош дамлабди. Ичадиганини ичиб, ейдиганини еб, роҳатланган дўстлар зиёфат охирида “Омийн, энди сени “хўтик” демаймиз, анча катта бўлиб қолдинг, бугундан бошлаб “Эш-шаксан!” деб қочиб қолишибди… Бу ҳазил уларга қимматга тушибди, ўттиз йиллик дўстлари улфатдан чиқибди.