Читать книгу Учуутал - - Страница 1

– Оҕоҥ хараҕынан көрбөт эбит.

Төрүүр дьиэ бырааһын тыллара ыраас халлааҥҥа сүллэр этиҥ эппитинии иһиллибиттэрэ. Эдэр ийэ сүрдээҕин хомойбута-хараастыбыта, ол эрээри, быраас иккистээн нэмийэн:

– Уолгун манна хаалларан барыаххын сөп, – диэбитигэр, кыккыраччы аккаастаммыта.

Күн-дьыл илим хотоҕоһунуу субуллан, Ньургун диэн ааттаммыт кыра киһи улаатан испитэ. Балтараатыгар түөрт атах буолан хаампыта. Анаан оҥоһуллубут хааччахха холкутук сылдьара, погремушканы тыаһата оонньуура.

Хаамарын саҕана хааччаҕын ылан хос иһигэр ыыппыттара. Уолчаан оронтон сыҥаһалаан ыскаап муннугар дуу, остуол атаҕар дуу тиийэн кэтиллэн эбэтэр сүүһүнэн түһэн, уһун күҥҥэ хаста да ытаан марылыыра. Ол эрээри, туох ханна уонна хайдах турарын сыыйа билэн, сэрэнэн барарга үөрэммитэ. Хоһун иһин үчүгэйдик баһылаабытын кэннэ, ийэтэ бастаан куукунанан, онтон сааланан сылдьарга үөрэппитэ. Онон үһүн ааһыыта Ньургун оронуттан остуолга, остуолтан саалаҕа диэри хайа баҕарар кэрийэр, остуолтан, ыскааптан бэйэтэ булан аһыыр, саастыылаахтарыттан хойутаан соҕус да буоллар тылланан, наадатын додо курдук быһаарсар буолбута.

Ийэтин төрүт эндэппэккэ билэрэ. Аҕыйах ыйдааҕыттан ийэтэ чугаһаатар эрэ икки илиитин даллатан, өрө чаҕаарыйа көрсөрө. Арыый улаатан иһэн аҕатын уонна эдьиийдээх убайын илиитин иминэн бигээн көрөн, балачча өр чинчийэн, тэһиппэккэ билэр буолбута.

Саалаҕа тэлгэммит көбүөргэ олорон дьоно тугунан дьарыктаналларын истэрэ. Хоско иистэнэр массыына тыаһыыр, ити ийэтэ таҥас тигэр, саалаҕа эдьиийдээх убайа тэлэбиисэр көрөллөр. Аҕата таһырдьа мас хайытар, эркин нөҥүө сүгэ «дор-дор» тыаһыыр. Уолчаан итинник ким ханна сылдьарын, тугу гынарын барытын билэрэ. Төлөпүөн эрэ тыаһаатар олус үөрэрэ:

– Алло-аллуо кэллэ! – диэн үөгүлүү түһэрэ.

Саалаҕа ким да суох буоллаҕына, тура эккирээн эркини кыйа туруоруллубут ыскааптарынан туумбаҕа хааман тиийэн, туруупканы ылара:

– Аллоо! Маама (эбэтэр аҕам, убай) паай, – диирэ. – Маамуоо!

Убайдаах эдьиийэ «Лего» диэн оонньуурдаахтар. Ону самсаан-сааһылаан, арааһы оҥорон таһаараллар. Аттыларыгар лэҥкэллэн олорон Ньургун барытын истэр, үөрдэхтэринэ тэҥҥэ үөрэр-көтөр, тутан-хабан көрөр. Убайдаах эдьиийэ оонньоон бүттэллэр эрэ, Ньургуну иҥнэн охтуо эбэтэр бытархайын айаҕар уктан харыа диэннэр, ону барытын үөһэ уураллар.

Арай биирдэ, тоҕо эрэ хомуйбакка барбыттарын уолчаан булан ылла. Кыһыны быһа илдьэ сылдьыбыт Эһэ Миискэ, Сунаакы ат, Сыылба дьуос курдук сымнаҕас оонньуурдарыгар төрүт кыһаллыбата. Абылыыр дьиктилээх пластмасс кэрчиктэри илиитин иминэн өөр-өр үөрэттэ, чинчийдэ. Сытырҕалаата, салаан ылла, тииһинэн ыстаата, бэл, кулгааҕар даҕайан, иһиллээн көрдө. Хайаҕастарыгар тарбаҕын укта, кэрдиистэрин имэрийбэхтээтэ. Онтон муннун анныгар хоһооно суох ботугуруу-ботугуруу, тугу эрэ бооччойон сыһаҕастаста. Ити курдук кини «Легонан» үлүһүйбүтэ. Иккилии-үстүү кэрчиги самсыы тутан, арааһы оҥороро уонна олору убайын үтүктэн, «массыына», «пиип-пиип» диэн ааттаталыыра. Уолларын дьарыгын дьоно бэркэ биһирээбиттэрэ, киниэхэ анаан бөдөҥ матырыйааллардаах «Легоны» ылан биэрбиттэрэ.

Биир киэһэ үгэһинэн саалаҕа «Леготын» хомуйа олорон, тэлэбиисэргэ оҕолорго аналлаах сахалыы биэриини тартаран истибитэ.

– Ээчээ, туох сонуннааххын? – Бээчэ уол ыйытар.

– Суох, эн кэпсээ, – диир Ээчэ кыыс.

Салгыы ырыа ыллаатылар. Ол кэмҥэ аҕата кэлэн атын ханаалы холбоору гыммытыгар, Ньургун сарылыы түспүтэ:

– Араарыма!

Биэрии бүтүөр диэри саҥата суох тэлэбиисэр иннигэр олордо. Киэһэ ийэтэ утутаары сырыттаҕына, ыллаан чаҕаарыйда:

«Биһик» диэн син биир «орон» диэн буоларын уонна онно утуйулларын Ньургун билэрэ. Күн уһунун кини утуйар кэминэн быһаарара. Ийэтэ уһугуннарарыгар: «Сарсыарда буолла», – диир. Оччоҕуна Ньургун суунан-тараанан, күөрчэхтээх килиэбин эбэтэр хааһытын сиэн баран саалаҕа олорон оонньуур. Ол кэмҥэ ийэтэ хотонугар тахсар, бүтэн киирдэҕинэ, хортуоппуйдаах дуу, мокоруоннаах дуу соркуой буһаран аһатар, ону «күнүскү аһылык» эбэтэр «эбиэт» диэн ааттыыр. Сотору убайа оскуолаттан кэлэр. Онтон эмиэ оонньуу түспүтүн уонна өссө биирдэ аһаабытын кэнниттэн, убайа Сардаананы оҕо саадыттан аҕалар.

Ийэтэ эмиэ хотонтон киирбитин, аҕата үлэтиттэн кэлбитин кэннэ дьэ бука бары остуол тула олорон аһыыллар. Эттээх миин иһэллэр. Ол кэнниттэн балачча оонньуу түспүт кэннэ «киэһэ буолла» диэннэр утуйаллар. Ньургун тэлэбиисэргэ истибит биһикчээн туһунан ырыатын «утуйарга ыллыыр ырыалара эбит», – диэн түмүктээбитэ.

Ити кэмтэн ыла ийэтэ бырагырааманан көрөн, тэлэбиисэргэ уонна араадьыйаҕа кыра оҕолорго аналлаах сахалыы биэриилэри холбуур буолбута. Онтон истэн уонна эдьиийэ Сардаана оҕо саадыгар үөрэппит хоһооннорун ааҕарын үтүктэн, уол аҕыйах хоһоону билбитэ. Ордук Эһэ Миискэ туһунан хоһоону сөбүлээбитэ уонна ийэтигэр ааҕан иһитиннэрэрэ:

– Ньии, оҕом сыыһын да! – ийэтэ сыллаан ылар.

Сайын кэлбитэ. Ньургун таһырдьа тахсан, араас тыас-уус, сыт-сымар элбэҕин сөхпүтэ. Быыстала суох бирилиир-ньирилиир, тиҥийэр-таҥыйар тыастан, онуоха эбии муннуга саба биэрэр туох эрэ ураты сытыттан өй-мэй баран, дьиэтигэр төттөрү киирбитэ.

Саас, харалдьык тахсыбытын кэннэ, ийэтэ таҥыннаран салгын сиэтэ таһаарар этэ да, дьиэ таһа итинник оргуйан-ньиргийэн олорорун тоҕо эрэ өйдөөбөт эбит. Арай, үөһэттэн чаллыргыыр тыас баарын ийэтэ:

– Һыллыа, ити дьиэ үрдүттэн таммах түһэр, кыһыны быһа турбут хаар ууллар, – диэбитэ итиэннэ туох эрэ инчэҕэй уонна тымныы баҕайыны туттарбыта.

Итинэн уолчаан тымныы өссө инчэҕэй буолар эбитин өйдөөбүтэ. Ол иннинэ «тымныы» диэҥҥэ хараҥаны уонна муннугу дьүөрэлэһиннэрэрэ. «Мэниктиир, улахан дьон тылын истибэт оҕону муннукка туруораллар, онно тымныы уонна хараҥа», – диэн эдьиийэ эппитэ. Оттон итиини, сылааһы оттуллубут оһоххо тэҥниирэ. Таһырдьаттан киирэр аан уонна дьиэ муннуга тымныынан аҥылыйар буоллахтарына, оһох итиинэн илгийэрэ уонна онно мэлдьи Ньургун иһэр сылаас үүтэ баара.

Бүгүн таһырдьа тахсыбытыгар, үөһэттэн сып-сылаас билиннэ ээ. Онно эмиэ оһох баара дуу? Оччоҕуна ол сыта, тыаһа буоллаҕа? Оттон ити биир кэм бэрилиир-бээҕиниир тугуй?

Үлүгэрдээх үгүс ыйытыыттан уолчаан өй-мэй баран, саҥата-иҥэтэ суох оронугар сытынан кэбистэ. Ийэтэ ыксаан «Суһал көмөнү» ыҥырда.

– Ити аата улаатан эрэбит. Сааһа хаһай? Сэттэтин туолбута даа? Тулалыыр эйгэ бу курдук абылаан, тардан иһиэ … – диэбитэ быраас уонна тугу эрэ элбэх элбэҕи саҥарбахтаабыта.

Ийэтэ ол аайы сөбүлэһэн сэҥээрэрэ уонна эппитэ:

– Былырыын сайын төрүт кыһаммат курдуга, ол иһин бүгүн бэйэтин эрэ ыытан кэбиһэн, оҕом сыыһын уолута сыстаҕым. Чэ, аны иккиэн тахсан, аргыый-наллаан билсэн иһиэхпит.

Ньургун көрбөтүн билбэт этэ. Кини санаатыгар киһи барыта кини курдук буолуохтааҕа. Аны туран, киниэхэ ким даҕаны «киһи көрөр» диэн этэ уонна ол хайдаҕын быһааран биэрэ илигэ. Ол эрээри, уолчаан улаатан истэҕин аайы, дууһатын хайа эрэ кылынан киниэхэ туох эрэ тиийбэт курдугун сэрэйбитэ. Кини маҥнай дьоно наар:

– Көр, көр! – диэн тугу эрэ этэллэрин дьиктиргээбитэ.

Ити аата туох буоларын ийэтиттэн ыйытыах буолара да, туой умнан кэбиһэрэ. Бүгүн дьиэ таһыгар тахсыбытыгар төбөтүгэр кутуллан киирбит тыаһа-ууһа, саҥата-иҥэтэ, дорҕооно итини кытары ситимнээх буолуон сөбүн сэрэйэн, эмиэ өйдөөн кэллэ. Чахчы да көрөр дьон туох эрэ уратыны билэр быһыылаахтар.

– Ийээ, көрөр диэн тугуй? Ийээ, эн оннук гынаҕын дуу? Тоҕо ытаатыҥ?

– Суох, мин ытаабаппын ээ…

– Ытыыгын дии, мин билэбин ээ, – диэн баран Ньургун ийэтин имэрийдэ, иэдэһинэн халыйан түспүт хараҕын уутун сотто. – Ийээ, миэхэ тугум эрэ суох ээ…

– Инньэ диэмэ, Һыллыа.

– Тоҕо? Эйиэхэ ол… баар дуу? – диэн ыйытан баран хардатын кэтэспэккэ: – Мин билэбин, барытын билэбин… – диэн баран улахан киһилии сүр дириҥник өрө тыынан кэбистэ.

Кыракый уолчаан киниэхэ айбыт Айылҕата кэччэммитин хайа эмит өттүнэн ситэринэр туһугар улуу мөккүөрү ити курдук саҕалаабыта.