Читать книгу Дьыбардаах дьылҕа - - Страница 2

Кыһыҥҥы кылгас күннэр кимиилэрэ ахсым кыахтарын ылан иһэллэр. Халлаан сырдыы илик. Ньим курдук иһийэн турбут дьыбардаах халлааҥҥа дьиэлэр халҕаннарын аһыллар уонна сабыллар бүтэҥи тыастара дэриэбинэ, дьэ, уһуктан эрэрин кэрэһилииллэр. Ону кытта олбуордар иччилэрэ – ыттар уһуктаннар, кээһиилээх от үрдүттэн ыстанан түһэн, хаһаайыннарын эҕэрдэлии көрсөллөр, ыйылыы-ыйылыы эккэлииллэр, сэниэтэ суохтук үрэн моргуйбута буолаллар.

Онтон оһохтор урааларыттан, күрэхтэспит курдук, утуу-субуу буруо бөҕө субуллар, үөһэ тэнийэн, дэриэбинэ үрдүнэн «күүлэйдииллэр», эмиэ саҥа уһуктубут салгын долгуннарын кытта тиксиһэн симэлийэллэр. Дьиэлэр түннүктэриттэн чаҕылыһар сырдык уот күргүөм сыдьаайа бүрүүкээн турар хараҥаны кытта үтүрүһэ-хабырыһа элбии кэҥиир. Ити сырдыктан сабардаппат буола сатаан, халлаан суһуктуйан барар. Өтөрүнэн оскуолаҕа тиэтэйэр оҕо аймах аймалҕана сарсыардааҥҥы дьыбары сатарытар. Кинилэри арыаллаан, илин-кэлин түсүһэр, эккэлэһэ суксуруһар ыттар, көрсүһэннэр, бэрт дохсуннук «дорооболоһор» – үрэн моргуйар саҥалара иһиллэр.

Оттон дьиэ хаһаайыннара – эр дьон аныгы үйэттэн «тиксибит үлэлэрин» толоро хотонноругар тахсаллар. Кэм сиэригэр сөп түбэһэн, спортивнай бэргэһэ, бараан истээх үтүлүк, өҥнөөх куурка кэтэн бэркэ диэн боччумуран, тиэтэйбэккэ эрэ кыбыылар аайы от киэнин чээлин тордуоҕунан соһоллор, күрүөнү кырыйа долборуктарга симэллэр, хотонтон тахсар «баайдарын» ахтыспыт кэпсэл тылларынан көрсөллөр.

Ыраах айаҥҥа тэриммит суоппардар ыаллары кэрийэллэр, массыыналара бэрт ыксаллаахтык бааҕынаан ылар. Арай эрдэлиир тырахтарыыстар суохтар. Тиэтэйбэккэ-саарайбакка бэрт холкутук тэринэн, от-мас тиэйэ сыһыылары, тыалары кэрийэ барыахтара турдаҕа.

Дэриэбинэ кыһыҥҥы олоҕо саҕаланнаҕа.

Сотору дэриэбинэ бүттүүн уһуктуо, саҥа күн үүммүтүн биллэриэ: уулуссаларынан кэлии-барыы ахсымырыа, дьиэлэринэн, хонтуораларынан, дьон-сэргэ сылдьар миэстэлэринэн сэһэн-ыаһах дэлэйиэ, кэпсээн-ипсээн күүгээнэ оргуйуо, тиэтэйбит-саарайбыт киһи элбиэ, туга эрэ ситэ кыаллыбатах түбүктэрэ биллэ-көстө үксүө.

Ол күн дьиэ аайы итии чэйдээх, сир ийэ бэлэҕинэн тумаламмыт күөрчэхтээх остуол тула ыаллар олорон, күннээҕи олох түбүгүн былааннаан, тугу оҥорору чуолкайдаан, ыччат, дьиэ кэргэн кыһалҕаларын, кэлэр кэми, инникини ырыҥалыы сатаан, ол быыһыгар санаа баттыга буолар түгэннэри сэмээр дьүүллэһиэхтэрэ ырытыахтара…

Хотоннорун үлэтин бүтэрэн, кыыстаах уолларын оскуолаҕа атааран, Кууһума уонна Суоппуйа Кууһумууннар, үгэс быһыытынан, остуолларыгар кэлэн утарыта олорбуттара. Аҕа баһылык туох да саҥата суох ыстакаанын утары ууммута, онтон хотун киһи хап-сабар ылан, хойуу үүттээх итии чэйи куппута. Бэйэтигэр кутта олорон:

– Кууһума, ити улахан ынаҕы уолларыах, сыппайан бүтүөх. Сотору төрүө, быһа ыан кэбиһиэхпит.

– Ону, дьэ, эн билэҕин, – Кууһума ити дьыаланы билбэтин билинэн, итинник тыллары ыһыктыбыта. Чэйин сыпсырыйбыта. – Икки атыны бэтэринээрдэргэ көрдөрүөх баар этэ. Быйыл эрдэлиэх курдуктар быһыылаах.

– Сөп-сөп. Бээ, мин бүгүн, өйдүүр эрдэхпинэ, кэпсэтиэм этэ. Баар-суох баайбыт буоллаҕа. Үс ынаҕы ыатахха, үүт туттардахха харчылаһыа этибит дии, – Суоппуйа чуумпуран тугу эрэ толкуйдуу, боччумуран, сүүһүн аннынан оҕонньорун одуулуу олорбута. – Отой үчүгэйдик көрдөхпүтүнэ табыллар. Эрэл эрэ барыта эйиэхэ, – диэн кэргэнэ тараах диэни билбэтэх, ыһыллан хаалбыт баттаҕын быыhыгар, төбөтүн оройун диэкинэн биир сүүмэҕи, чанчыктарыгар биллэн эрэр «кырыалары» булан ылбыта, баччааҥҥа диэри ону өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүттэн соhуйбута. Кууһума кэргэнин ити тылларыттан өмүттэн:

– Бэрт да барыта миэхэ буолбатар, – күөрчэх тумалаах килиэбин ыйыстаат, өрө хантайан кэргэнин сымнаҕас харахтарын көрбүтэ. – Иккиэн сэнньэлиһэбит буолбат дуо?! Ынах эмиийин имитии, үүтүн киллэрии, харчылааҕа эйиэнэ дии, – эйэргээбит харахтартан үөрэн-күлэн лэһигирэппитэ. – Кырдьык, оттон, быстыбат аналлаах «ойбоммут», аһатан олорор «баайбыт» буоллахтара дии. Харчы бүгүн баар, сарсын суох.

– Бээ, харчы эмиэ наада. Быстан хааллаҕына туох да сатаммат үлүгэрэ буолааччы дии. Оҕолор улаатан, туох барыта харчыттан тутулуктанара элбээтэ, – Суоппуйа харчытын инники күөҥҥэ тутарын син биир умнубатаҕа.

– Оннук, оттон. Олох оҥоһуута, тирээн кэлбит анала итинник, хотуой, хайыахпытый?! Элбэх үүтү ыыр наада. Кэмигэр уолларыы, этэҥҥэ төрөтүү, сөптөөх ыаһын барыта эйиэнэ, онтон ордуга, миэнэ буоллаҕа дии. Мин хачыгаарым харчыта кыра да буоллар быстыбат, кыһын обургу кэмигэр кэлэн иһэр, кимтэн да ыйыппат.

– Оннук. Хотоммутун баҕас кыайар инибит, көмөлөөтөхпүтүнэ, – Суоппуйа итини этээт эмискэ дьэбин уоһуйа түспүтэ, айаҕын аллаччы аппыта, онтон уоһун ньимиччи туттан, тугу эрэ толкуйдуурдуу киһитин утары көрбүтэ, чааскытын икки илиитинэн бобо туппута, ол кэннэ уоһун чорботуоҕунан чорботон олорбохтообута. – Бээрэ, улахан уолу хайдах оннун булларабыт? Бөлүүн хоммото дии. Арыгы иһэн кэлбэтэх. Мин сээбэҥнээн сүгүн утуйбатым.

Дьиэ иһэ чуумпура түспүтэ. Арай саалаҕа холбонон турар тэлэбиисэр симик саҥата чуолкайдык иһиллибитэ. Кууһума баран араарбыта. Уу чуумпуга атаҕын тыаһа нүһэр баҕайытык иһиллибитэ. Кэлэн, чэйин сыпсырыйа олорон, түннүгүнэн таһырдьаны одууласпыта, туох диэн саҥарыаҕын сыымайдаабыта. Суоппуйа аһаабыта буола олороро, төһө баҕарар кэтэһэр былааннааҕа.

– Ити киһи халтархай суолу көрдүүр, онно тахсар кыыбаҕаны буларга тардыһаары гынна. Мин кэпсэтиэм, аҕа киһилии, доҕордуу соҕустук. Эн-мин дэһэн, бэйэҕэ чугаһатан улаатыннарбатахпыт. Ыарытыйар, доруобуйата мөлтөх аатыран атаахтаабыта атын биэтэстэммит – бэйэмсэх буолбута биллэн иһэр. Мин арыгылыы-куругулуу сылдьан тэйитэн баран, кэлин чугаһаспатах буруйдаахпын, оттон эн атаахтатан, утары кими да көрдөрбөт буоларыҥ.

Кэпсэтии итинэн бүппүтэ.

Суоппуйа ити тыллары соччо сөбүлээбэтэҕэ, утары саҥарыах курдук сананан баран, оҕонньоро бэйэтин итэҕэһин эмиэ умнубатаҕыттан тохтообута. Кини Кууһуманы сыаналыыра, хайгыыра элбээн иһэр: бу сыллар тухары арыгы иһэрин букатыннаахтык тохтоппутуттан, өйө-санаата наар сырдыкка эрэ дьулуһарыттан, оҕоҕо, дьиэҕэ болҕомтото күүһүрэн иһэриттэн. Оо, арыгылаабата наһаа да үчүгэй! Барахсаным сатаан испэтин билиммитэ хорсун да дьыала буоллаҕа! Сүбэбитин холбоотоххо, улахан да уолу кытта өйдөһөр, көнө суолга тахсар инибит…

Онтон Дьоҕур сордоох табыллыбатаҕын, итирэн баран сиргэ охтон үлүйбүтүн туһунан Кууһума бэҕэһээ киэһэлик бэкээринэҕэ киирэ сылдьан Маарыйаттан истибитэ. Дьоҕур эдьиийэ Дьэбдьиэй сарсыарда эрдэ киирэн, үлүйбүт быраатын аһатаары, булочка көрдөспүт эбит. Онно быктаран ааспыт. Иэдээн буола сыспыт. Кууһума улаханнык дуу, кыратык дуу үлүйбүтүн ыаһыйалаһа барбатаҕа.

«Туох үчүгэй сонун буолан сарсыардаттан ырыттахпытый?!» диэн санаабыта уонна бэйэбит уолбутун кыайбакка сылдьан, «тоҕо атын киһини ырытыахпыный» диэн толкуйдаабыта. Оттон, уонна, Дьоҕур тыыннаах хаалбытыттан эгди буолан, тугу да быктарбатаҕа, саҥата суох хаалбыта.

Тыа ыалын маанылаах дьоно барахсан өссө да кэпсэтэ, олоҕу ырыҥалыы, этэҥҥэ түстүү уһуннук олоруохтара этэ. Ол эрээри олох үтүөтүн эккирэтэр баҕа санаа кымньыытын былдьаһан, сотору чэйдээн бүппүттэрэ, күннээҕи соруктарын быһаара, икки аҥыы барбыттара…

Үөрүү-көтүү, кыайыы-хотуу аргыстаах, кыһарҕан кыбытыылаах, кыаллан биэрбэт түбүктээх, ситэн испэт сиһиктээх, тобуллан сырдаабат кыһалҕалаах тыа сирин дэриэбинэлэрин игирэ оҕо курдук маарыннаһар олохторо өй-санаа, күүс-уох, сатабыл, кэрэ санаа, сырдык ыра ирээттэрин күүһүнэн салҕанар, аныгы сайдыылаах олох тардыһар уостубат ырата көмүөл мууһа күрүлүүрүн, быйаҥы үөтэр этиҥнээх ардах, сырылас куйаас, бытарҕан тымныы курдук дохсун, ахсым, ол эрээри тугу эрэ кэтэһэрдии саарбахтыыр, сылайбыт көлүүр оҕуһун айанын кэриэтэ сыылбатыйар кэмнээх.

Ол үтүөнэн үөтэр ирээккэ, хара дьай буолан, араас түктэри кэмэлдьилэр, хабыр саҥа-иҥэ, өстөһүү-саастаһыы, ордук санаһыы, хам баттаһыы кутаатын күөттүүр аһыы утах дэлэйэр, үүнэ-тэһиинэ суох барар…

Арыгы кыайбыт, аһыы утах дьаһалынан суорума суолланар, дьыбарга хам ылларар дьылҕалаах киһи соҕотох буолбатах, элбиэх да курдук. «Элбээбэтин, оннук эрэ буолбатын» диэн кичэмэ санаа үгүс киһи өйүн-санаатын кычыгылатар, ырыҥалыырга күһэйэр буолуохтаах. Ону эн, ааҕааччым, эмиэ толкуйдаа…