Читать книгу Дьыбардаах дьылҕа - - Страница 5

Сарсыарда Дьэбдьиэй хотонуттан киирээтин кытта Харытыан төлөпүөннээбитэ, кини сэһэнин эдьиий киһи барахсан туох да саҥата суох истибитэ, тугу да ыйыталаспатаҕа, бүтэһигэр «сөп» диэбитэ уонна туруупканы ууран кэбиспитэ. «Баҕайы кэм буолуо, хата, өлбөт быатыгар Харытыан хаартылаатаҕа, ото бүтэн абыраатаҕа…», – диэн тыллары кытта тугу эрэ эбии баллыгыраабыта, туох аһы илдьэ барыаҕын өйүгэр сыымайдаабыта. Оҕонньоругар чэйдии олорон биир-икки тылынан быһыта-орута кэпсээбитэ, биирдэрэ даҕаны олус соһуччу, сонун буолбатаҕын билэн, туох да саҥата суох истэн кэбиспитэ, «оттон, хайыаххыный?!» диэн тылларынан түмүктээбитэ.

Хатааһына суох дьиэҕэ Дьэбдьиэй оргууй, тыаһа суох киирбитэ. Дьиэ сөрүүдүйбүт, ол гынан баран сылааһын ыһыкта илик этэ.

Быраата оронугар токуллан сытара, арай сыгынньах атаҕын кирдээх тиҥилэхтэрэ чуолкайдык хараараллара, аллара диэки сулбуруйбут ыстаанын, үөһэ диэки чөмөхтөнө тардыллыбыт кирдээх маайкатын икки ардыларынан кубарыйа куурбут сиһин этэ ала-чуо маҥхайара, тоноҕоһун уҥуохтара дьураа буолан бөлтөрүһэ субуһаллара. Дьэбдьиэй ити хартыынаны көрөөт, дьыбарынан эрэ тыынар, олоҕо табыллыбатах, соҕотох суор курдук сылдьаахтыыр, кими да кытта эҥээрдэһэ сатаабат адьынаты тобулбут быраатын олус диэн аһыммыта: харахтара ууланан чаҕылыһа түспүттэрэ, куолайыгар кэлэн туох эрэ туора турбута, муомахтанар кэриэтэ тыына кылгаталаан ылаттаабыта, атахтара нукаай буолбуттара. Остуол диэки сатаан кэлбэккэ, оһох аттыгар турар олоппоско олорунан кэбиспитэ.

Ол олорон ийэтин санаабыта: «ийэбит барахсан бу уолу наһаа да таптыыр этэ, атаахтатара, кини эппитин, баҕарбытын кыаҕа тиийэринэн толоро сатаахтыыра. Наһаа атаахтаппыта тугунан диэлийбитин билбитэ эрээри, ону алҕаһынан дуу, сыыһанан дуу ылынаахтаабыта буолуо дуо?! Ол туһунан биир тылы быктараахтаабакка эрэ анараа дойдуга бараахтаабыта. Кыра эрдэҕинэ наһаа да минньигэс, ыраас да оҕо этэ, эрэйдээҕим сыыһа. Ол бэйэтэ бу буолан сыттаҕа, сордоох. Дьэ, эрэйдээх дууһа, оттон!» Ытаан сыҥсыйбыта. Син балачча ытаабыта, кэҥээбитэ.

Уоскуйа түһэн баран оһоҕу оттубута. Сойо илик оһох бэрт көхтөөхтүк умайбыта. Сылаас тыын илгийэр тачыгырас тыаһа дьиэ иһин сэргэхсиппитэ.

Дьэбдьиэй тааска турар ууну ылан, дьиэ сотор солуурга кутаары көрдөөн көрбүтэ да көстүбэтэҕэ. Тэҥнэһиэ дуо, муостаны сууйбутунан барбыта. Ыһыллыбыт хаһыаттары дьаарыстаабыта. Хаһыат быыһыттан Далан «Дьылҕам миэнэ» кинигэтин булан ылбыта, оттон хомуот биир уһугар Эрилик Эристиин хомуурунньугун иккис туома ойуччу сытарын көрбүтэ. Кинигэлэри ылан этэсиэркэҕэ уурбута.

Истиэнэҕэ ыйанан турар хаартыскалаах арааманы ылан ньилбэгэр уурбута, ийэлээх аҕатын көрөөт, уу-хаар баһан сыҥсыйан барбыта, ытыһынан айаҕын, муннун бүөлэммитэ, онтон бөтө бэрдэрэн тыына хаайтарыах буолбута, тыын былдьаһан айаҕын атан уһуутаабыта, кыратык кэҥээбит курдук буолбута. Былаатын сүөрэн арааманы тохтоло суох өр соппута.

Харачаайаптар хааннарын салгыахтаах, кинилэр удьуордарын тэнитиэхтээх киһибит бу буолан сыттаҕа. «Баҕайы, ол туһунан саныыра дуу, суоҕа дуу? Дьэ, алдьархай да буолар эбит! Абаккалаах да баҕайы, оттон!!! Туох аньыылаах-харалаах буолан маннык суолу тобулан сылдьарый, ээ?!» Эмиэ ытаан барбыта, хараҕын уутун былаатынан соттон сууралаабыта, арааманы ылан түөһүгэр ыбылы туппута, кэлэйэн, быраатын диэки эргиллэн мырдыҥныы, кыыһырбытын таһааран хаастарын түрдэһиннэрэ, үөһэ-аллара сүүрэкэлэтэ олорбохтообута. Сотуллубут арааманы истиэнэҕэ төттөрү ыйаабыта уонна балайда таалан турбута.

Дьиэни өрө тардыбыта, аҕалбыт аһын остуолга уурбута, сойботун диэн суулаабыт маҥан сиидэс былаатын өһүлэн ылан, санныгар быраҕыммыта. Ити тухары кини хараҕын быраатыттан араарбат буола сатыыра, уола эргиллиэн баҕарар быһыылааҕа, оттон Дьоҕур кыратык да хамсаабакка сытарын курдук сытара. Дьэбдьиэй быраата ити тухары уһуктаҕаһын, хайаан да истэрин уонна, оттон, матарын билигин хам баттаан сытарын сэрэйэрэ.

Санаатыгар хам баттатан, оргууй нүксүҥнээн тиийэн суунар тэрилин уутун көрбүтэ, хата, толору этэ. Санныгар сытар былаатынан илиитин сотуммута, өр соҕус эргим-ургум туппахтаан хайа тардаары сорунан көрбүтэ да, кыайбатаҕа. Остуолтан быһах ылан, ортото бу буолаарай диэн, быһа суруйбута, хайа тардыбыта, аҥаарын эмиэ санныгар иилбитэ, оттон тобоҕун уунан илитэн этэсиэркэ быылын соппута. Кини, арааһа, бу сырдыгынан сыдьаайар барахсаттар ыраас сиргэ турдуннар, туох аньыыларыгар маннык быылы бүрүнэн туруохтаахтарый диэн сахалыы нуһараҥ, үтүөнү эрэ үөтэр санаатыгар баһыйтаран маннык өйү булан ылбыта. Сүүрбэччэ кинигэни биир-биир имэрийэ-томоруйа сотуталаабыта, кичэҥитик оннуларын буллартаабыта.

Арай дьиэ иһэ син сэргэхсийбит курдуга: аһыы, ыарахан салгыны собо сылаас миинин сыта баһыйбыта, күөрчэх дьэдьэнин сыта биллибитэ. Аара кэлэн иһэн бэкээринэттэн көрдөһөн ылбыт килиэбин бысталаабыта: «Оо, килиэп сыта барахсан үчүгэйин!», – диэн саҥалыы билбититтэн олус диэн соһуйбута. Бу дьиэҕэ олох сырдык тыына, минньигэс сыта эргиллибитэ… Арай иччитэхсийэ хараарар, сөрүүнүнэн аҥылыйар истиэнэ, оһох буруотун чааныттан эриэн-быраан, өлбөөдүйбүт, бэйэтин дьиҥ дьүһүнүн сүтэрбит дьиэ сабардыыр тыына киһи кутун-сүрүн хам баттыы сатыыр курдуга. Онно эбии дьиэлээх хаһаайын тыыннааҕын биллэрбэккэ, хамсаан да ылбакка, токуруйан сытара туох да дуорааны таһаарбакка сөҥөдүйэн дьиппиэрэрэ…

– Нохоо, Дьоҕур, уһугун эрэ, тур, – Дьэбдьиэй барахсан оргууй аҕай үөмэн тиийэн быраатын санныттан тардыалаабыта уонна тэйиччи хааман олоппоско олорунан кэбиспитэ. Быраата түргэнник эргиллибитэ:

– Дорообо, – диэн сибигинэйбитэ, эдьиийин утары көрөөт хараҕын куоттарбыта. Илиилэринэн сирэйин тутан көрбүтэ, баттаҕын имэрийэн иһэн: «Айкаа, б…», – диэн хаһыырбытынан икки ытыһын сирэйигэр үҥүлүппүтэ. Ыарыытын саҥа билэн, сирэйин хам баттаабыта: «Оо, б… да эбит», – диэн ньим баран сыппыта.

– Туох айылаах бу дьаабылана сылдьаҕын? Аны тоҥон өлөрүҥ итэҕэс дуо? – Дьэбдьиэй хомойбут дуу, кыыһырбыт абатын дуу итинник таһаарбыта уонна тугу эрэ кэтэһэрдии саҥата суох олорбута. Дьоҕур илиитин тарбахтарын имэрийбитэ, атахтарын өндөтөн өҥөйбүтэ буолаахтаабыта, сирэйин мырдыҥнатан, хаастарын сүүрэлэтэн алдьархай буолбутун дуу, буола сыспытын дуу араарбакка, ыарыытыгар кыыһырар курдуга.

Кини туох да диэҕин билбэтэ, хайдах, туох буолбутун дьүүллээн-дьүһүннээн араарбакка да сытара. Барыта үдүк-бадык курдуга: үлүйбүт илиитин, атаҕын улаханнык атыҥырыы одуулаһан, тохтоппокко кыҥастаһара. Кыбыстарын өйдөөбүтэ, саатарын эмиэ билбитэ. Ону-маны араара сатаан муҥнанарын быыһыгар, бэйэтигэр кыйаханан, иһигэр маатыралаан көрөрө. Маннык балаһыанньаҕа тугу гыныахтааҕын толкуйдаан да көрбөккө, арай, эдьиийэ баарыттан үөрбүтэ буолбута, тугу эрэ кэтэһэр быһыылааҕа.

Бу кэмҥэ эдьиийэ баара кинини хайдах эрэ уоскуппут курдуга, оҕо сааһын эргиллибэт кэмнэрэ уһукта быһыытыйан, атаахтыыр майгытын утахтара биллибитэ. Ол эрээри ону дөбөҥнүк үүрбүтэ – кэнники сылларга өссө бэргээн иһэр кэп-дьэбэр майгыта тиргиллэн кэлбитэ, кыйахаммыта, төттөрүлэһиэх кэмэлдьитэ «мөхсөн» барбыта. Онно баһыйтаран, аны, эдьиийэ кэлбитин сөбүлээбэккэ: «Тоҕо, хантан тиийэн кэллэ? Ким эттэ?!…», – диэн санаа баттыгын булан ылбыта.

Хаартыһыт Харытыан кинини быыһаабытын, абыраабытын билигин да өйдөөбөккө сытара. Онтон эмискэ: «Дьэ, сордоох киһигин… Мин бардым…», – диэн Харытыан саҥата кулгааҕар иһиллибитигэр олус диэн соһуйбута. Туох буолбутун дьэ тобулан, кинини Хаартыһыт Харытыан аҕалбытын туман курдук өйдүүрүн билиммитэ. «Ээ, Харытыан эттэҕэ дии…», – тиэрэ түһэ сытан түмүктээбитэ, буруйдааҕын билинэн буоллаҕа, хараҕын кырыытынан эдьиийин көрбүтэ – саҥата суох нүксүллэн олороро, санныгар туус маҥан таҥас сырдыырыттан сэргэхсийэн, санаатыгар хараҕа эмиэ сырдыырга дылы буолбута, онтон сиэттэрэн эдьиийэ курутуйбут харахтарын өйдөөн көрбүтэ. «Эдьиийим барахсан…» диэн киһилии майгыта уһуктан, аһына санаабыта, ону ситэрэн, абыраан буоллаҕа, оргууй орҕостон, умса нөрүйэн олорунан кэбиспитэ.

– Дьоҕуор, кэл, илиигин, сирэйгин сотуум, – олоппоһун соспутунан тиийэн, Дьэбдьиэй инчэҕэй салфетканан быраата үлүйэн хабыллыбыт тарбахтарын оргууй сэрэнэн соппутунан барбыта.

– Айыкка… айка-айка, сэрэн… – Дьоҕур төһө да кыатаннар, ыарыыта баһыйан саҥа аллайа, атын илиитинэн даллараҥныы олорбута. Ол да буоллар, илиилэрин төттөрү ылбатаҕа. Сирэйин иэдэстэрэ эмиэ хабыллыах курдуктара, ол эрээри ыарыыта ама этэ, тулуйбута.