Читать книгу Polska - niespełniony sojusznik Hitlera - Krzysztof Grzegorz Rak - Страница 8

1 Za wstęp do tak określonych badań mogą jednak służyć prace Jerzego Borejszy (J. W. Borejsza, Śmieszne sto milionów Słowian. Wokół światopoglądu Adolfa Hitlera, Gdańsk 2016), Stanisława Żerki (St. Żerko, Polska w hitlerowskiej koncepcji polityki zagranicznej 1933–1939, „Acta Universitatis Wratislaviensis” no. 2214, „Studia nad faszyzmem i zbrodniami hitlerowskimi”, XXIV, Wrocław 2001, s. 247–276) oraz Marka Maciejewskiego (M. Maciejewski, Stosunek Adolfa Hitlera do spraw polskich, „Acta Universitatis Wratislaviensis” no. 3625, „Studia nad autorytaryzmem i totalitaryzmem” 36/2, Wrocław 2014).

2 Zob. H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939. Zarys historii dyplomatycznej, Kraków 2001, s. 204.

3 Zob. C. Brzoza, A.L. Sowa, Historia Polski 1918–1945, Kraków 2006, s. 481.

4 Zob. A. Czubiński, Miejsce Polski w niemieckich planach aneksji i podbojów 1914–1945, Opole 1991, s. 66–70.

5 Zob. K. Fiedor, Polska i Polacy w polityce III Rzeszy 1933–1939, Łódź 2005, s. 136.

6 Zob. M. Kornat, Droga Niemiec do paktu Ribbentrop–Mołotow i sprawy polskie: wydarzenia i interpretacje, „Pamięć i Sprawiedliwość” 7/1 (12), 2008, s. 44.

7 Zob. M. Maciejewski, Stosunek Adolfa Hitlera do spraw polskich, „Acta Universitatis Wratislaviensis” no. 3625, „Studia nad autorytaryzmem i totalitaryzmem” 36/2, Wrocław 2014, s. 53.

8 Zob. Bogdan Musiał, Geneza paktu Hitler–Stalin. Fakty i propaganda, Musiał Bogdan, Szumski Jan (red.), Warszawa 2012, s. 14.

9 Zob. M. Broszat, 200 lat niemieckiej polityki wobec Polski, Warszawa 1999, s. 283.

10 Zob. J. Böhler, Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, Kraków 2011, s. 32.

11 Zob V. Ullrich, Hitler. Narodziny zła 1889–1939, Warszawa 2015, s. 654.

12 Zob. I. Kershaw, Hitler 1889–1936: Hybris, Poznań 2008, s. 476–477, a przede wszystkim: tenże, Hitler 1936–1941: Nemezis, Poznań 2008, s. 210–211.

13 Zob. J.-B. Duroselle, La décadence 1932–1939. Politique étrangère de la France, Paris 1985; korzystam z tłumaczenia na język angielski: J.-B. Duroselle, France and the Nazi Threat. The Collapse of French Diplomacy 1932–1939, Nowy Jork 2004, s. 66.

14 S. Żerko w jednym ze swoich artykułów stwierdził: „Można ze sporą dozą prawdopodobieństwa założyć, że począwszy od 1934 r., zbliżenie z Polską nie miało być dla Hitlera jedynie posunięciem taktycznym i że władcy III Rzeszy nie chodziło tylko o uśpienie czujności strony polskiej.” (S. Żerko, Polska w hitlerowskiej koncepcji polityki zagranicznej 1933–1939, „Acta Universitatis Wratislaviensis” no. 2214, „Studia nad faszyzmem i zbrodniami Hitlerowskimi”, XXIV, Wrocław 2001, s. 251).

15 A.J.P. Taylor, Ursprünge des zweiten Weltkrieges, Gütersloh 1961, s. 107–108, 251–254.

16 Por. Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1999, s. 40–48.

17 Zob. https://sjp.pwn.pl/sjp/strategiczny;2576316.html.

18 Stanisław Sierpowski postawił pod znakiem zapytania szeroko rozpowszechnioną, zarówno w polskiej, jak niemieckiej historiografii, tezę o bojkocie i izolacji Niemiec w latach 1933–1934. O ile zanegowanie tej tezy można uznać za kontrowersyjne, to jednak wątpliwości Sierpowskiego dotyczące istoty związku przyczynowego pomiędzy ową izolacją i bojkotem a decyzją Hitlera o porozumieniu Polską wydają się być zasadne. Podważają bowiem narrację, że Piłsudski, podejmując decyzję o porozumieniu z Niemcami, wsparł reżim hitlerowski (Por. S. Sierpowski, Problem międzynarodowego bojkotu Niemiec na przełomie lat 1933 i 1934, [w:] Deklaracja polsko-niemiecka o niestosowaniu przemocy z 26 stycznia 1934 r. z perspektywy Polski i Europy w siedemdziesiątą rocznicę podpisania. Studia pod redakcją Mieczysława Wojciechowskiego, Toruń 2005, s. 45–53). Natomiast Marek Kornat był zdania, że twierdzenie, iż Polska wyprowadziła Niemcy Hitlera z izolacji, jest pozbawione podstaw (zob. M. Kornat, Polityka zagraniczna Polski 1938–1939. Cztery decyzje Józefa Becka, Gdańsk 2012, s. 20).

19 Klaus Hildebrand i Andreas Hillgruber zaliczyli jednak ówczesną Polskę do kategorii państw rewizjonistycznych, ogólnie wskazując na politykę Warszawy wobec Litwy, Czechosłowacji i Rosji sowieckiej. Ta ocena obydwu niemieckich historyków wydaje się jednak zbyt daleko idąca, albowiem to Polska byłaby pierwszą ofiarą rewizjonistycznej polityki mocarstw. Poza tym w nieuprawniony sposób rozszerzają oni pojęcie rewizjonizmu, które w ich pojęciu wykracza poza zmiany terytorialne i obejmuje również dążenia do zmian układów i konstelacji międzypaństwowych, gdyż w takim rozumieniu rewizjonistycznym byłby każdy kraj, który dążyłby do poprawy swojej pozycji międzynarodowej poprzez zawieranie nowych sojuszy (por. K. Hildebrand, Das vergangene Reich. Deutsche Auβenpolitik von Bismarck bis Hitler, Stuttgart 1996, s. 586–587 oraz A. Hillgruber, Niemcy i Polska w polityce międzynarodowej 1933–1939, [w:] Antoni Czubiński, Zbigniew Kulak [red.], Stosunki polsko-niemieckie 1933–1945. XVIII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL–RFN Historyków, 28.05–02.06 1985 r. Nowogard. Poznań 1988, s. 61–62). Podobną, acz bardziej łagodną w formie, tezę postawił Stanisław Żerko, według którego „Polska nie była wówczas [po śmierci Piłsudskiego, gdy za polską politykę zagraniczną odpowiadał wyłącznie J. Beck – przyp. K.R.] a priori przeciwna rewizjonizmowi – sprzeciwiała mu się dopiero wówczas, gdy bezpośrednio zagrażał on integralności Rzeczypospolitej” (S. Żerko, Stosunki polsko-niemieckie 1938–1939, Poznań 1998, s. 22).

20 Por. uwagi Piotra Madajczyka na temat konkurencyjności strategii rewizjonistycznej i strategii utrzymania status quo w kontekście stosunków polsko-niemieckich w: P. Madajczyk, Polityka i koncepcje polityczne Gustawa Stresemanna wobec Polski (1915–1929), Warszawa 1991, s. 201–205.

21 Por. S. Żerko, Stosunki polsko-niemieckie 1938–1939, Poznań 1998, s. 18.

22 W polskim piśmiennictwie historycznym nie ma jednej, pełnej monografii stosunków polsko-niemieckich okresu międzywojennego. Są trzy niewątpliwie wartościowe monografie wydane przez Instytut Zachodni w Poznaniu: Jerzego Krasuskiego Stosunki polsko-niemieckie 1919–1932 (Poznań 1975), Mariana Wojciechowskiego Stosunki polsko-niemieckie 1933–1938 (Poznań 1965) i Stanisława Żerki Stosunki polsko-niemieckie 1938–1939 (Poznań 1998).

23 K. Lapter, Pakt Piłsudski–Hitler. Polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy z 26 stycznia 1934 roku, Warszawa 1962, s. 204–205.

24 M. Wojciechowski, Stosunki polsko-niemieckie 1933–1938, Poznań 1965.

25 M. Wojciechowski, Die polnisch-deutschen Beziehungen 1933–1938, Leiden Brill 1971.

26 Najlepszym świadectwem obecnej polityki historycznej Kremla jest wydany w Moskwie w 2009 r. przez Służbę Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej zbiór dokumentów dyplomatycznych zatytułowany Секреты польской политики. Сборник документов (1935–1945), którego celem ma być uzasadnienie tezy o rzekomej współwinie Polski za wybuch II wojny światowej. Zob. Секреты польской политики. Сборник документов (1935–1945). Составитель Л.Ф. Соцков, Москва, 2009, s. 8–9.

27 М.И. Мельтюхов, Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939–1941 гг., Москва 2008.

28 Rolf-Dieter Müller, Der Feind steht im Osten. Hitlers geheime Pläne für einen Krieg gegen Sowjetunion im Jahr 1939, Berlin 2011. Wydanie polskie tej książki nosi „podrasowany”, zapewne ze względów marketingowych, tytuł; zob. Rolf-Dieter Müller, Wspólny wróg. Hitlerowskie Niemcy i Polska przeciw Związkowi Radzieckiemu, Warszawa 2013.

29 Müller twierdził, że Hitler latem 1933 r. wysłał do Londynu von Ribbentropa, który spotkał się tam z życzliwym przyjęciem (zob. R.-D, Müller, Wspólny wróg…, wyd. cyt., s. 73). W rzeczywistości w maju do Londynu został wysłany Rosenberg, którego misja skończyła się klęską, a von Ribbentrop wyjechał do Wielkiej Brytanii dopiero w listopadzie i został dobrze przyjęty przez brytyjskich polityków (patrz niżej). Müller nie znając polskich źródeł, w fałszywym świetle przedstawia wizytę Göringa w Polsce, twierdząc, że to Polacy występowali wobec Niemców z daleko idącymi propozycjami uznania niemieckich wpływów w rejonie Morza Bałtyckiego w zamian za terytorialne kompensacje na Ukrainie (zob. R.-D, Müller, Wspólny wróg…, wyd. cyt., s. 89). W rzeczywistości Polacy nie chcieli w ogóle na ten temat rozmawiać, nie traktując tego rodzaju propozycji strony niemieckiej poważnie (patrz niżej).

30 Günter Wollstein, Die Politik des nationalsozialistischen Deutschlands gegenüber Polen 1933–1939-45; w: Manfred Funke (Hrsg.), Hitler, Deutschland und die Mächte. Materialien zur Außenpolitik des Dritten Reiches, Düsseldorf 1978, s. 795–810.

31 Świadczy o tym stwierdzenie Wollsteina, że strona polska zachowała rezerwę wobec propozycji udziału w sojuszu antysowieckim, złożonych przez Göringa podczas jego wizyty w Polsce w końcu stycznia 1935 r. (zob. G. Wollstein, Die Politik des nationalsozialistischen…, wyd. cyt., s. 806). W świetle polskich źródeł nie ulega wątpliwości, że propozycja ta spotkała się ze zdecydowanym odrzuceniem (patrz niżej).

32 Zob. G. Wollstein, Die Politik des nationalsozialistischen…, wyd. cyt., s. 807.

33 Hans Roos, Polen und Europa. Studien zur polnischen Außenpolitik 1931–1939, Tybinga 1957.

34 Historia Gdańska okresu międzywojennego jest stosunkowo mało znana. Dowodem na to są np. błędy popełnione w jednej z syntez historii Polski. W Historii Polski 1914–1989 autorstwa Ryszarda Kaczmarka, wydanej w roku 2010 przez Wydawnictwo Naukowe PWN, kwestie gdańskie w latach 30. XX wieku co prawda uwzględniono, ale autor nie ustrzegł się bardzo poważnych pomyłek faktograficznych. Ze strony 281 dowiadujemy się, że naziści doszli do władzy w Gdańsku w 1931, gdy w rzeczywistości udało się im to dopiero dwa lata później, a na stronie 285 czytamy, że na czele gdańskiego Senatu w 1935 roku stanął Albert Forster. W rzeczywistości Forster nigdy nie pełnił tej funkcji, a pierwszym szefem opanowanego przez hitlerowców Senatu był Hermann Rauschning, który w roku 1934 został zastąpiony przez Arthura Greisera, sprawującego ten urząd do sierpnia 1939 r.

35 Główną wadę monografii Mariana Wojciechowskiego stanowi to, że pomija ona zupełnie kwestię gdańską, a autor nie znalazł miejsca, aby wytłumaczyć ten brak.

36 Opublikowana pod koniec lat 50. XX wieku książka Ludwiga Denne Problem Gdańska w niemieckiej polityce zagranicznej w latach 1934–1939 (Das Danzig-Problem in der deutschen Aussenpolitik 1934–1939, Bonn, b.d.w) była próbą spojrzenia na Gdańsk z perspektywy Berlina. Obecnie należy ją uznać za przestarzałą, bo prawie w ogóle nie uwzględnia podstawowych źródeł niemieckich i polskich (część z nich była w momencie jej pisania niedostępna). Autor bezkrytycznie przyjmuje perspektywę Rauschninga (głównym źródłem czyni jego książki), przez co prezentuje zafałszowany obraz wydarzeń. Przedstawia pierwszego nazistowskiego prezydenta gdańskiego Senatu jako realistę, który dążył do kompromisu z Polską, a Hitlera jako polityka chwilowo tolerującego działania Rauschninga (zob. tamże, s. 47). Wartościowa jest natomiast książka Christopha M. Kimmicha zatytułowana Wolne Miasto (zob. C. M. Kimmich, The Free City. Danzig and German Foreign Policy 1919–1934, New Haven–Londyn 1968). Autor dokonał bardzo szczegółowej kwerendy w archiwach niemieckich, ale nie dotarł do archiwów polskich. W piśmiennictwie polskim najlepszym chyba opracowaniem jest książka Bogdana Dopierały (B. Dopierała, Gdańska polityka Józefa Becka, Poznań 1967), mimo że jej autor korzystał głównie ze zbiorów Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Gdańsku, a nie ze zbiorów archiwum polskiego MSZ i AA, które były w owym czasie częściowo niedostępne.

37 Tę perspektywę badawczą przyjęli autorzy polskich monografii na temat Gdańska Stanisław Mikos i Józef Wójcik. Było to związane z tym, że w swoich badaniach ograniczyli przede wszystkim do dokumentów znajdujących się w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Gdańsku; zob. S. Mikos, Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Warszawa 1971; tenże: Wolne Miasto Gdańsk a Liga Narodów 1920–1939, Gdańsk 1979, oraz J. Wójcik, Wolne Miasto Gdańsk 1920–1939, Warszawa 1976.

38 Zob. M. Wojciechowski, Stosunki polsko-niemieckie…, wyd. cyt., s. 201–202 oraz przyp. 36.

39 Leszek Prorok poświęcił temu zagadnieniu krótki artykuł, ale skupił się jedynie na relacjach polsko-gdańskich, a pominął kryzys w stosunkach Warszawy z Berlinem (zob. L. Prorok, Wolne Miasto Gdańsk w wojnie celnej z Polską w r. 1935, „Przegląd Zachodni”, nr 4, 1962, s. 299–304).

40 Por. S. Mikos, Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Warszawa 1971 oraz tenże: Wolne Miasto Gdańsk a Liga Narodów 1920–1939, Gdańsk 1979.

41 Najwięcej miejsca zagadnieniu temu poświęcił Bogdan Dopierała, ale nie dostrzegł jego znaczenia dla relacji pomiędzy Warszawą i Berlinem, najpewniej z powodu braku dostępu do zasobów archiwalnych polskiego MSZ (zob. B. Dopierała, Gdańska polityka Józefa Becka, Poznań 1967, s. 96–139).