Читать книгу Непамяркоўныя - Леанід Маракоў - Страница 2

Іваноў злавіў сябе на тым, што думае па-руску. Абрусеў за якія паўгода. Памяць дзяцінства бярэ сваё, на тое яна і памяць.

Бацька пакінуў Расію на адным з караблёў французскай эскадры, які адплываў ад Севастопальскага прычала ў лістападзе дваццатага. Яшчэ першай пасля перавароту вясной, калі яму перадалі, што азвярэлае мужыччо разрабавала і спаліла пад Мсціславам іх родавы маёнтак, бацька пачаў шукаць смерці. Ён хацеў загінуць у баі, душачы гэтую чэрнь, пускаючы ў распыл дзясяткі, сотні чырвоных. Ваяваў смела, з адметным майстэрствам, набытым яшчэ ў германскую. Чырвоныя ўцякалі ад яго палка, як ад чумы. Ведалі – каб даць адпор зводнаму, трэба мець шматразовую перавагу. Афіцэры палка, у якім не было шараговых, нават параненыя, забіралі з сабой у магілу па некалькі будзёнаўцаў.

Толькі ўсё было марна. Парадак адольвае, паралізуе натоўп, ды шматлікая маса бярэ верх над парадкам.

Прынамсі, ці варта казаць пра парадак у той час. Краіна ляцела немаведама куды, як ашалелы ад болю падстрэлены конь. Людскія натоўпы ў падраных шэрых шынялях хвалямі перакочваліся то з захаду на ўсход і з усходу на захад, то з поўдня на поўнач і з поўначы на поўдзень. Розныя сцягі луналі над гэтымі шэрымі масамі, але ачмурэлыя, перакрыўленыя ад злосці раты вывяргалі адно і тое ж: «Смерць! Смерць! Смерць!» І калі б хто спыніўся ды прыслухаўся да гэтых воклічаў, зразумеў бы: смерць пагражае ўсім. Толькі спыніцца і задумацца было таксама смяротна небяспечна: цябе адразу раздушыў бы і змёў азвярэлы натоўп. Шмат хто не чакаў, калі іх растопчуць, – пускаў сабе кулю ў лоб. І бацькава рука неаднойчы цягнулася да пісталета. Апошні раз – на тым французскім караблі, што пакідаў Севастопаль. Гэта быў не зыход, гэта быў крах. Канец усяго: веры, надзеі, жыцця.

Тады, на параходзе, бацька не застрэліўся. Ён выняў пісталет, але ўбачыў жонку з сынам, якія падымаліся на палубу, і апусціў руку: без яго на чужой зямлі кволая, хваравітая Наталі і васьмігадовы Міця не выжывуць.

З ім і дзякуючы яму – выжылі. Як, дзе і колькі вандравалі? Па якіх турэцкіх, грэчаскіх, арабскіх берагах? Завошта і чаму? Чаму сам Бог выракся іх? Час, вядома, лечыць, аднак асобныя раны, найперш душэўныя, – і абвастрае. Ён зразумеў гэта не сёння і не ўчора, зразумеў, гледзячы на бацьку ды маці. З гадамі да іх так і не прыйшлі спакой, раўнавага і лагода. Яны, бедакі, стараліся і выгляду не падаць, што іх нешта гняце, але выходзіла кепска: выдавалі вочы. У вачах затаілася безвыходная неадольная туга. Ён не адразу зразумеў, што гэта туга па радзіме. Сам ён ужо быў еўрапейцам, якім, кажуць, не ўласціва настальгічная меланхолія. Яна ўласцівая славянам, найчасцей – усходнім. Яны найбольш схільныя катаваць сябе. Ён назіраў гэтую невылечную хваробу ў бацькоў. Шкадаваў іх, а дапамагчы не мог. І рады быў, калі даведаўся, што бацька нешта піша, хутчэй за ўсё – успаміны. І, дарма што малады, зразумеў: для бацькі, а значыць, і для маці – гэта адхланне, душэўная палёгка.

Ну а сам ён? Напіша калісь пра сваю жыццёвую дарогу, пра сваё напачатку ціхае, утульнае, а потым неспакойнае, ваеннае дзяцінства? Наўрад. Дый ці было яно?

У школу, адразу ў трэці клас, Міця Іваноў пайшоў у Францыі. З шасці гадоў яго вучылі лаціне, нямецкай і, вядома ж, мове Напалеона. Ад усіх гэтых Monsieur Dimitri, commençons notre leçon par ce que nous avons appris hier.

Et bien, continuons la conjugaison des verbes du troisiême groupe…[1] у хлапчука пад вечар галава ішла кругам.

Бацька жартаваў, кажучы маці: «І нашто яму французская? Я разумею – гадоў сто таму, калі Банапарта праводзілі да Парыжа. А цяпер?»

І ўсё ж даймалі яго мовамі недарма.

У пятнаццаць ён захапіўся Гётэ, а ў сямнаццаць быў студэнтам Берлінскага ўніверсітэта. Вучыўся лёгка, вольнага часу хапала, і зноў, як і ў Францыі, заняўся сваім любімым бегам. Праз год эмігранта заўважылі трэнеры, і на чацвёртым курсе «француз» стаў чэмпіёнам універсітэта. Неўзабаве яго цішком уключылі ў маладзёжную зборную і нават пачалі рыхтаваць (з перспектывай змены грамадзянства) да чарговай, Берлінскай алімпіяды.

Але ішоў 1933 год. Мяняўся час, мяняліся норавы. Не абмінулі перамены і яго.

На вакацыях, перад апошнім курсам, Міцю запрасілі ў старасвецкі двухпавярховы будынак. Адтуль ён выйшаў іншым чалавекам. Пасля зноў вучоба, дакладней – навучанне. У спецшколе. Два гады па шаснаццаць, а часам і па дваццаць гадзін у дзень. Навучанне, падчас якога ён не раз мог аддаць Богу душу.

Але ўсё некалі канчаецца. Мінулі і тыя два гады. Пасля яшчэ год, пад канец якога ён апынуўся тут – у Амурдальлагу.

Легенда спрацавала ідэальна. Іваноў атрымаў свае паўтара за хуліганства, і на той час, калі падзеі пачалі свой ліхаманкавы бег, траціна тэрміну засталася ззаду. Ён разумеў, што праграма яго засылу разлічаная надоўга, але калі раней яму толькі здавалася, то цяпер быў перакананы: ведалі б там, што гэта такое – паўтара года ў Амурдальлагу, – пашукалі б іншы варыянт укаранення. Суткамі галадаць, не спаць, не гаварыць у сне, трываць боль, здзекі, не паказваючы, што ты можаш даць адпор, – гэтаму яго навучылі яшчэ там. Але спакойна назіраць, як забіваюць за акраец хлеба, як катуюць і гвалцяць, ён так і не навучыўся.

У тую ноч шакалы абралі сваёй ахвярай суседа Іванова па нарах, малалетку. Юнак быў худы і слабы. Раніцай яго пераводзілі ў інвалідны лагер, і гэтая ноч была для хлопца апошняй у іх бараку. Звалі гаротніка, як і яго даўней, – Міця.

Шакалаў было трое. Па адпрацаванай схеме з розных бакоў яны накінуліся на хлопца і ў лічаныя секунды звязалі. Спачатку да Міцюні палез галоўны. Звер, ён і ёсць звер: не ведае літасці. Не ведалі і шакалы…

Раніцай, калі вертухай гучна скамандаваў: «Пад’ём!», – трое ў цэнтральным сектары не падняліся. Не напалохаў іх і злосны рык: «Прыстрэлю!» Яны ўжо нікога не баяліся.

Пасля таго, як высветлілася, што ўсе трое зняволеных памерлі ад пералому шыйнай часткі хрыбетніка, у лагер прыбыла следчая брыгада энкавэдыстаў. Вінаватых не знайшлі, і чатырох западозраных – іх нары былі найбліжэй да нараў забітых, – а заадно і дзяжурнага па бараку пастанавілі расстраляць. Дзяжурным быў Іваноў.

Уночы ён не спаў і, калі задоўга да світання іх падымалі, заўважыў, што будзяць зэкаў навічкі з трэцяга ўзвода. Камандзір, мабыць, вырашыў: пара новаму кантынгенту прайсці хрышчэнне – першы ўдзел у расстрэле.

Навічкі… Бог зноў за яго. Цяпер па дарозе туды галоўнае – нічога не выпускаць з-пад вока: ні слоў, ні рухаў. Паратунак у руху. На шляху туды. Òам будзе позна. Òам – шанцу няма. Шанец – толькі па дарозе да месца расстрэлу.

Супакоіўся, стаў дыхаць раўней: у ланцужку асуджаных удалося стаць апошнім. У разведшколе такую сітуацыю адпрацоўвалі. І ён ужо ведаў: апошні – гэта на яго карысць, яго дадатковы шанец. І ён той шанец не ўпусціць.

Іх вялі доўга. Першагодкі знарок марудзілі. Не проста гэта – упершыню забіваць. Пляліся нага за нагу. Дзесяць салдатаў, памкамузвода і пяцёра зэкаў усё далей адыходзілі ад лагера.

Краем вока Іваноў адсочваў адлегласць між сабой і малодшым лейтэнантам. Нечакана той паклаў руку на кабуру і стаў нервова па ёй пастукваць.

Калі яны зноў апынуліся за нейкія тры крокі адзін ад аднаго, памкамузвода выняў пісталет. Іваноў глыбока ўдыхнуў, выдыхнуў і – спружыніста скочыў. Спрактыкаваныя рукі, як і ўначы, калі ён бараніў Міцю, дзейнічалі маланкава. Ад удару локцем у лоб лейтэнанцік толькі няўцямна мэкнуў. Левай рукой Іваноў прыціснуў да сябе за шыю абмяклае цела, а правай вырваў пісталет з рукі. «ТТ», – навобмацак пазнаў зброю, якой дасканала авалодаў за два гады спецшколы. «Малайчына, а з ТТ – проста бог», – казалі пра яго. Паглядзім, на што ж бог здатны.

Калі салдаты ачомаліся і пачалі страляць, першыя кулі прыняло на сябе цела лейтэнанта. Адступаючы з гэткім адмысловым шчытом ад канвою, Іваноў убачыў, як астатнія смяротнікі скарысталі збянтэжанасць аховы і кінуліся наўцёкі. Ды дзе там! Страляючы ў яго, канваіры не забыліся і на іх.

А Іваноў адыходзіў усё далей і далей. Нарэшце адкінуў выратавальны груз і скокнуў у кусты ядлоўцу. Трохi прабег, павярнуў налева, потым яшчэ раз крута ўзяў убок і, калі апынуўся крокаў за трыццаць справа ад стралкоў, стаіўся.

Першагодкі разгубіліся без камандзіра – за Івановым не пагналіся, а ўсчалі бязладную страляніну па кустах. Потым, пэўна, хтосьці з іх узяў ініцыятыву на сябе: стрэлы заціхлі. Двое пайшлі дабіваць параненых, астатнія рушылі да таго месца, дзе бачылі Іванова ўсяго хвілю таму. Эх, лепш бы ім не чапаць яго…

Сілуэты апошніх двух, што яшчэ не паспелі сысці са сцежкі, ён нейкі час разглядаў праз мушку пісталета. Прыцэліўся, двойчы націснуў на курок. Стралкі, быццам хто выцяў іх знячэўку адным бізуном, узмахнулі рукамі і ўпалі, як падкошаныя, у снег.

«Засталося восем», – адзначыў Іваноў.

Маладыя ахоўнікі нечым нагадалі яму будзёнаўцаў: іх ён бачыў аднойчы з-за бацькавай спіны ў час раптоўнага бою. Будзёнаўцы гэтаксама бязладна мітусіліся па полі. Толькі тады на месцы дзесяці забітых вырасталі сотні новых. Цяпер новых не відаць.

«Трэба спяшацца», – падумаў Іваноў, але не пабег, ціха звярнуў са сцежкі. «Яшчэ восем», – паўтарыў, як заклён.

Стралкі, хоць і першагодкі, неўзабаве скемілі – зэк збочыў. Пакуль яны шукалі тое месца, Іваноў ужо стаяў на адлегласці трапнага стрэлу ад апошняга ў іх ланцужку. І зноў, не спяшаючыся, прыцэліўся. У лесе было ціха, і яму падалося, што стрэл грымнуў як выбух гранаты. Салдат упаў. Куля трапіла яму ў спіну і, відаць, перабіла хрыбетнік. Ён ужо не дыхаў, а між дрэў яшчэ доўга ляцеў яго перадсмяротны крык.

Сем стралкоў пападалі на зямлю і, як іх вучылі, распаўзліся, займаючы кругавую абарону.

«Малайцы! – пахваліў Іваноў. – Цяпер можна адысці». Але не адразу скрануўся з месца – прысеў паназіраць, што будзе далей. Сцішыліся і стралкі, прыслухоўваліся: мо ўцякач зварухнецца, выдасць сябе?

Вытрымкі ў іх хапіла не надоўга. Неўзабаве салдаты асмялелі, пачалі перагаворвацца. Іваноў жа па-ранейшаму не высоўваўся, чакаў, пакуль падставяцца яны. Турбавала думка: ці далёка адышлі ад лагера? Ці чуваць там стрэлы? Калі чуваць, дык трэба ўцякаць далей, калі не – можна крыху адпачыць, перавесці дух.

Схамянуўся, убачыўшы, што салдат, які вылучаўся сярод іншых ростам і які перш трымаўся за лейтэнантам, а потым – у сярэдзіне групы і таму застаўся жывы, нібы кідае яму выклік: раз за разам падымае галаву, прыкладае да вачэй бінокль, выстаўляе напаказ сваю смеласць, сваю перавагу над усімі – перавагу новага камандзіра. «Ох, дарма, хлопча!» – не сказаў, а падумаў – і прыцэліўся. Куля прашыла салдаціку горла, і ён не паспеў нават крыкнуць.

«Шэсць, – машынальна падрахаваў Іваноў. – Лічы, палова».

Стралкі зноў затаіліся.

«Трэба пашумець, – разважыў Іваноў, – бо так і праляжаць да прыходу падмогі». I, ломячы галлё, пабег праз кусты.

– Вертухаі-і-і! – разлягаўся рэхам ягоны крык.

Гэта, як і думаў, вярнула першагодкам адвагу, і яны кінуліся за ім.

«Ужо весялей, – выдыхнуў Іваноў. – Пагуляем навыперадкі, паглядзім, хто каго». І пабег – не напрасткі, а ўлукаткі, далей ад сцяжыны і ад лагера.

Стралкі былі маладыя, трэніраваныя, ды ўсё ж не чэмпіёны Берлінскага ўніверсітэта – неўзабаве адсталі.

«Спякліся салдацікі, – спінай адчуў Іваноў. – Цяпер – затаіцца і чакаць».

Мінулі доўгія хвіліны, перш чым паказаліся задыханыя стралкі. Яны стаміліся ад бегу і ад страху і ўжо не пільнаваліся, не азіраліся па баках. Вёў іх адно шал пагоні, нецярплівасць паляўнічых.

Іваноў зноў прыцэліўся. Рухавы жывы ланцужок выклікаў і ў ім азарт, неадольнае жаданне перастраляць усіх. Падняў пісталет. І, калі шэры шынялёк трапіў на мушку, стрэліў. Потым яшчэ і яшчэ… Трое ад ягоных стрэлаў упалі, астатнія самі бухнуліся ў снег, а Іваноў усё ціснуў і ціснуў на курок, не заўважаючы раптоўна павіслай цішыні.

«Нервы, – схамянуўся нарэшце. – Нервы, як і памяць, – не схаваеш».

Уцямілі і стралкі, што ў яго не засталося патронаў. Падняліся, рушылі ўперад. Паляўнічыя даганялі здабычу.

Іваноў рыўком сціснуў да болю кісці рук, супакойваючы нервы. Азірнуўся. Няўжо ўсё, канец? Не! Здрадлівых дрыжыкаў у целе не адчуваў, галава працавала цвяроза. Мільганула думка: ён жа не ў полі – у лесе, вакол дрэвы. Мо яны – апошняя надзея? Мо яны памогуць, схаваюць, уратуюць?

Елкі стаялі густа, адна пры адной, гэтак, што можна, бадай, пераскочыць з дрэва на дрэва. Што ж, паспрабуем – больш і праўда нічога не застаецца.

Іваноў палез на бліжэйшую елку. Палез лёгка, як малпа.

«Дарвін не памыляўся адносна паходжання чалавека. Дарвін не памыляўся», – не вельмі дарэчы ўсплыла думка. Але розум адкінуў яе. Іваноў падумаў пра іншае. Караскаючыся на елку, ён раз-пораз паўтараў, нібы суцяшаў сябе: «Трое. Іх толькі трое. Трое – гэта не васьмёра і не сямёра». І нібыта падахвочваў іх: няхай падходзяць хлопцы, няхай. Ён зверху прасочыць за імі, добранька прасочыць! А ўжо яны за ім – як Бог дасць.

Стралкі не спяшаліся, ішлі павольна. Досыць, набегаліся. Надышла іх чарга. Цяпер яны адвядуць душу, пацешацца.

Абступілі елку, на якую толькі што залез уцякач. І калі адзін з іх на імгненне апынуўся спінай да Іванова, той скочыў. Інтуіцыя нешта падказала стралку, змусіла яго павярнуцца, але ўратаваць не змагла. Іваноў ударыў ручкай ТТ салдата ў скронь і кінуў яго на другога, блiжэйшага, а сам сігануў да трэцяга, ірвануў таго за вінтоўку. Беспамылкова разлічыў, што той учэпіцца ў яе мёртваю хваткай, скарыстаў гэта, змяніў цэнтр цяжару і павярнуў яго перад сабою.

І не памыліўся.

Другі стралок адапхнуў ад сябе мёртвага таварыша, згледзеў ненавісную фуфайку і імгненна ўскінуў вінтоўку. Націскаючы курок, бачыў, як фуфайку перад ім засланяе шынель. Ён разумеў, што адбываецца, аднак спыніцца не мог: палец зрабіў сваё. Куля пранізала стралка, але не закранула Іванова.

«Гэта ўжо не гены і не Дарвін, – падумаў ён. – Гэта – Бог!»

«Фініш, дружа», – прачытаў у вачах Іванова апошні жывы стралок і, нічога не цямячы ад жаху, выпусціў вінтоўку і кінуўся наўцёкі – у лес, за дрэвы, абы-куды, толькі б далей ад гэтай незразумелай, д’ябальскай істоты, якая нясе смерць.

Але ён таксама не быў чэмпіёнам Берлінскага ўніверсітэта. Паляўнічы рабіўся здабычай.

Іваноў не адразу спыніў стралка. Не было жадання. Расхацелася. Падзейнічаў ягоны крык. У крыку, поўным жаху, прагучала нешта да болю знаёмае, роднае. Ён крыкнуў – не, жаласна прастагнаў: «Мамачка, ратуй!» Няйначай зямляк. А мог забіць земляка. Яшчэ імгненне таму. А цяпер вось не хоча. Але і адпускаць – нельга.

Ускінуў вінтоўку, прыцэліўся, гукнуў рэзка і патрабавальна:

– Стой!

Крыссё шыняля перастала матляцца, уцякач – ужо не стралок, а ўцякач – замёр, нібыта ад стрэлу.

– Гэтак будзе лепш! – сказаў Іваноў досыць гучна не то сабе, не то яму. – Ад мяне не ўцячэш. Як ад лёсу. Можа, пагамонім, га?

І пайшоў да салдата. Той пакорліва чакаў.

Вартавы на бліжэйшай да лагерных варот вышцы першы заўважыў зэка, які дробна перабіраў нагамі ўздоўж калючай агароджы. «Уцякач!» – скеміў. Ад хвалявання забыў пра першы папераджальны стрэл, прыцэліўся і націснуў на курок.

Зэк спатыкнуўся, паспрабаваў, нібыта нечым здзіўлены, азірнуцца, але не змог – асунуўся ў снег.

Калі да нерухомага ўцекача падбег начальнік аховы, вусны пераапранутага ў зэкаўскую фуфайку першагодка з дзіўным для тутэйшых мясцін імем Змітрок яшчэ варушыліся.

– Ён чамусьці назваў мяне будзёнаўцам, спытаў панашаму, як завуць, і адпусціў… – выдыхнуў Змітрок апошнія ў сваім жыцці словы на роднай мове.

І праз дваццаць, і праз трыццаць гадоў кожнага ахоўніканавабранца, які прыбываў у Амурдальлаг, вялі на мясцовыя могілкі да слупка, надпіс на якім рэгулярна аднаўляўся, – каб папярэдзіць: «ПОМНИ СЛУЧАЙ С ИВАНОВЫМ».