Читать книгу Күйші - Ілияс Жансүгіров - Страница 4

Арманын – «Не боламын?» ішіндегі

Шешкенін қыздың қалай түсінбеді.

Ақырын айналамен танысты көз,

Айқындап төңіректің пішіндері.

Ақ отау іші-сырты зер кестелі,

Бір тозаң тимегендей ел көшкелі.

Қазына – жібек, жанат, алтын, күміс,

He патша, не хандардың берместері.

Үй іші сап-сары ала, жапқан зері,

Ақ күміс, ауыр тұрман, кім зергері?

Ұстасы Көкшетаудың күміс шапқан

Бақан тұр сырға қылып сәукелені.

Қадаған бітеу үкі, шым кестелі,

Түскиіз түрлентіп тұр керегені.

Құс мамық, атлас көрпе, шайы жастық,

Жолбарыс, аю жатқан іргелері.

Үй- іші қарсақ, түлкі, құндыз, жанат,

Зер тоқып, күміс шауып, ойған манат.

Бөленген осы асылға қыз төсегі,

Күйдіріп көрген көздің жауын алат.

Тауыс па, тоты кұс па жасыл қанат?

Жарықтық жұмақ құсы қайда болад?

Тұсында ханышаның ілулі тұр

Нар кескен – аспаһани қайқы болат.

Ақ отау асыл бұйым тұмшаланды,

Бір үйге жия берген мұнша малды.

Қол жетпес қазынаны көрген шақта

Өзінің шекпеніне құсаланды.

Жасауға үйге жиған көз байланды,

Жібекке алтын, күміс, көз майланды.

Қыдырып күйші көзі түскен кезде

Айдаһар алдындағы қызға айналды.

Қара қас, қылаң қабақ, керқұба қыз,

Қара шаш, алма сағақ, құралай көз.

Сырықгай ордадағы сымдай бойы,

Тал шыбық, қыпша белдің өзі нағыз.

Түлкі қыз қызыл алтай, кер марал қыз,

Ақ қоян, бозша байтал, ақша нар қыз.

Қымыздай балға ашытқан тәтгі қызға,

Жігіттер, бәріңізде-ақ сұқтанарсыз.

Жамылып орман ішік иығына,

Күлкі алып қалам қастың қиығына,

Оралтып шәй көйлекті судыратқан,

Мәсілер зер тоқытқан жұлығына.

Молда айтқан ұшпақтағы хор қызы ма?

Періште, әлде пері, әлде жын ба?

Құлпырып қыздың беті албырайды,

Ұқсаған алтай түлкі жондығына.

Күлкісі тау бұлағы төгілгендей,

Сөйлесе меруерт, маржан себілгендей.

«Алғандай жерден пішіп» деген сұлу,

Көркіне көз тойынып семіргендей.

Алдыңа бір алма ағаш егілгендей,

Кер марал жусап өрген керілгендей.

Бойыңды ішпей-жемей буы мас қып,

Сөйлескен жүрегінен сөгілгендей.

Алды жаз, ескек аңқып жел жүргендей,

Екі ерні ерте піскен бүлдіргендей.

Қасынан бір моланың жүріп кетсе,

Жыбырлап көрдегіге жан кіргендей.

Бәйшешек, балауса, гүл, балдырғандай,

Қаратып шырайына талдырғандай.

Суындай әбілхаят шөлдеп ішкен,

Лебізі сусыныңды қандырғандай.

Тамсантып ауызға бал алдырғандай,

Күйдіріп көкірегіңе от жандырғандай.

Қар кетіп, қу жасарып, аш тойынып,

Кәрі жан жігер бітіп жаңғырғандай…

Жұтқанда аспаһани шарабынан,

Көрініп жұтқан шарап – тамағынан.

Текті құс, теріс азу, ақиық қыз,

Паң қыран, қыр тағысы жаралудан.

Аң іздеп Алатаудың алабынан,

Тастүлек, түлеп ұшқан бала қыран,

Үстіне пенде батып кіре алмайтын,

Қаймығып қарауынан, қабағынан.

Ақылмен, аруағымен елді билеп,

Кей, кейде Кенеге де әкім сөйлеп.

Биі де, батыры да, қарасы да

«Қарашаш айтгы» десе, «мақұл», жөн» деп.

Түйіліп кейде тастай ашу кернеп,

Жайдары, кейде дарқан келсең-кел деп.

Найза алып жау алдынан шықпаса да,

Айырып мақұл, тентек дауды тергеп.

Алыпқаш, кесірлі қыз, ашуы өргек,

Дария ақыл, кесте сөзі тастап өрнек.

Жайдары, жайраң қаққан, жаны бала,

Ән-күйді, ойын-сауық еткен ермек.

Айрылды күйші есінен қызды көріп,

Кірпігін қақпай қалды көзі төніп.

«Адамның арғымағы осы шығар,

Пендеге бітеді екен мұнша көрік?»

Кер торы кәмшат киіп, қасын көріп,

Жұқалап екі бетке еңлік беріп.

«Тарт күйшім!» деп ханыша жарлық етті,

Қанғанда сусын ішіп, бойы сергіп.

Көңілі быж-тыж болған жаңа жылап,

Өзгеріп өзге аранға кеткен құлап.

Ойында тоқсан күйдің бірі де жоқ,

Тантырап домбыраны отыр бұрап.

Соққандай бейне пері талмаусырап,

Түкіріп қайта-қайта, тұрмай құлақ.

He болып, не қойғанын домбыраға,

Ішінен отыр толғап, қыз да сынап.

Домбыра әлі күнге жөнделмейді,

Күйлер жоқ… Қыздың көркі көлбеңдейді.

Бақсыдай жыны буған буыңды күй,

Жынданды… Қыздан өзге күй келмейді.

Жүйрікке тышқан тиді, жүгірмейді,

Домбыра таңқ-тұңқ етіп, күй білмейді.

He пұшық, не мысық боп, не күшік боп,

Мыңқылдап, шәуілдейді, мәуілдейді.

«Сарыөзен», «Терісқақпай», Інген де» жоқ,

«Қалмақ қыз», «Қара жорға» мінген де жоқ.

Есалаң… Ескі күйдің бірі түспей,

He тартып, не қойғанын білген де жоқ.

Саусақтар шаппақ, түгіл желген де жоқ,

Пернеге әлі бір күй келген де жоқ.

Ханыша қарсы алдында күтіп отыр,

Тартасың енді қашан деген де жоқ.

Жіберді бір мезетте қағып-қағып,

Тасқындап тыңнан бір күй қосылды ағып.

Байырғы тоқсан күйдің бірі де жоқ,

Жаңа күй, жаңа жолмен кетті лағып.

Саусақтар ойнап, орғып, қаздаң қағып,

Суырып ішек тілін, мұңын шағып,

Жүйріктің шыны күйі келгенінде,

Шығаннан шыға шаппай тұрсың нағып.

Асқақтап, кейде күйді көкке өрлетіп,

Алыстап, шырқап, сілтеп, әрі кетіп.

Қайырып, қалықтатып, қайта оралтып,

Бірден-бір, ақырын-ақырын төмендетіп.

Ызғытып, өлке өрлетіп, баяулатып,

Соқтырып кейде боран, дауылдатып.

Көңілдің асқарынан тұманды айдап,

Артынан нөсерлетіп, жауындатып.

Ұшырып жер бетімен жазыққа айдап,

Бұрқылдап бірде әлсіреп, бірде қайнап.

Құмайдай түлкі қуған құлдыраңдап,

Қырандай түлкі алатын көзі жайнап.

Бурадай кейде ауызын қарш-қарш шайнап,

Ойнақтап, оқ жыландай андағайлап.

Тұлпардай жер тарпыған пысқырынып,

Жорғадай майда дауыс, кейде маймақ.

Қызарып екі көзі қыз көргендей,

«Кел, кешке күтемін» деп сөз бергендей,

Жете алмай айналсоқтап жүргеніңде,

Жеңгесін жауабымен жібергендей.

Ай жарық, ауыл арты кім жүргендей,

Қызғанып қызды ауылдың иті үргендей.

Атқанша таң талдырып ашық жар жок,

Сарғайтып сарылтып күй өртегендей.

Құмар қып ханыша қыз күйдіргендей,

Құбылып ол да өз ішін түйдіргендей.

Үстінде құс төсектің құшағына ап,

Ернінен ып-ыстық қып сүйдіргендей.

Аққу құс айдын көлге шомылғандай,

Лашын құс өз бойынан қорынғандай.

Үніндей домбыраның дүрілдетіп,

Көк тұйғын қуға түсіп соғылғандай.

Дауасыз дертке ұшырап ауырғандай,

Жарылып жүректен қан ағылғандай.

«Ойбайдың» орайына «асық жарлап»,

Сарылтып сары ауыру, сағынғандай.

Күй төкті күшті қатты құмарланған,

Көзі жоқ, орны қалды мұнарланған.

Әлде қыз, әлде аққу, әлде марал,

Алдында бір сұлу тұр шоғарланған.

Күй жүйрік, кейде түнде сылаңдаған,

Қашаған қыз алдында қылаңдаған.

Құрықтап жетегіне ап жортады күй,

Арты «Аттан» жер күңірентіп ұрандаған.

Кейде күй қыран болып қылмаңдаған,

Алдынан қызыл алтай бұлаңдаған.

Саңқылдап домбырадан бір құмар күй,

Сағынып cap балақгы жұмарланған.

Бұлбұл боп кейде қақсап таңда зарлап,

Торғай боп аспанда ұшып, көкте шарлап.

Басына аққу киіп, дуана боп,

Қасына ханышаның кеп тұр сарнап.

Дуана ақтап отыр – я, аллайхақ!

Сарынын ішіндегі шерге жалғап.

Ойнақгап қара дауыл соқты қырдан,

Ебелек ел алдымен қашты қаңбақ.

Безектеп бір өткір күй құлдырады,

Күйшінің көзінде қыз бұлдырады.

Тамызда таңдай кеуіп талды күйші,

Бір бұлақ мөлдіреген сылдырады.

Ауырып домбыра да ыңыранды,

Санасыз, саусақ қаңғып қыдырады.

Бірде ысып, бірде суып, күйіп-жанып,

Жүректей сандыраған күй жынданды.

Қияңдап кетті мініп қиялына,

Ондайда қиял бойын жияды ма?

Ұмытып қайда екенін, кім екенін,

Быж-тыж боп отыр сорлы қыз алдында.

Әлде қыз, әлде түлкі, кім алдымда?

Үстіне, не боп кеттім, құлармын ба?

Әлде өңім, әлде түсім, қайда кеттім?

Апырмау, бар ма, жоқ па көз орнында?

А, білдім, аққу екен қыз пернелі,

Қыран боп көлден қағып, сілкер ме еді?

Кұс болмай, қыз боп шықса құшағыма ап,

Бетіне қалампырды бүркер ме еді!..

Қыз екен! Ақ тамағын сүйер ме еді,

Алпыс жыл асығына күйер ме еді!

Көрінбей тірі жанға жүру үшін

Құс кебін перілердің киер ме еді!

Құс кепті пері болып көкте қалқып,

Алатау үстінде ұшсаң көз алартып.

Іздесем мына қызды ойдан, қырдан,

Көрінсе жерден бір күн көзім тартып.

Бұрқырап алай-түлей дауылдатып,

Үскіріп, нөсерлетіп, жауындатып,