Читать книгу Абусупиян Апенди – уьмметни берекети - Магомедшапи Минатуллаев - Страница 3

Дагъыстанны ва савлай Темиркъазыкъ Кавказны инг бырынгъы халкъларындан бири гьисапланагъан къумукъ халкъны къумукълугъун, ону барлыгъын-менли гин ва маданиятын дюньягъа малим этмек учун бары гючюн салып талпынгъан, эри нивню билмей дегенлей чалышгъан эре вюллю адамларыбыздан гёрмеклиси уллу Къазаныш юртдан чыкъгъан машгъур алим Абусупиян болгъан. Дагъыстанны топурагъында миналы тиллерде язылгъан китапланы басып чыгъармакъны баш лагъан, мунда биринчи милли басмахана ны къурдуруп ишлетмекни сиптечиси бол гъан адам да о болгъан. Дагъыстанлылар, оланы арасында къумукълар да, муслиман болгъандан берли, арап язывну къоллап китаплар охумагъа ва язмагъа башлагъан сонг, о язывда яратылып басылгъан асар ланы кёбюсю пайы да Абусупиянны аты ва гьаракаты булан байлавлу.

Абусупиян 1902-1928-нчи йылланы арасында санаву къыркъгъа ювукъ ай рыча китап онгарып чыгъаргъан. Буса да, бир-бир къолайсыз гелген себеплеге гёре, ону китаплары шо 1928-нчи йылдан сонг, лап 1991-нчи йыл болгъунча, дагъы ба сылып чыгъартылмай турду. Муна гьали артдагъы бир нече йылларда сиясат-по литика гьаллар алышынып ва ону этген ишлерине багьа береген кюйлер бираз да онг болуп, нечик алай да, ону айры-айры китаплары янгыдан арап (ажам) языв булан ва къумукълар гьали кёбюсю гьалда къоллайгъан орус (кирил) гьарпларына гёчюрюлюп де чыгъарылып тура.

Олардан инг уллу оьлчевдегиси – «Пай хаммарны ёлу булан» деген ат бу лан 1992 нчи ва 1997-нчи йылларда Магьачкъалада басылгъан, асарланы жыйымы гьисапда эки айры китап этилип чыкъгъаны болду.

Къумукъ элни, Дагъыстанны кёгюнде балкъыгъан шавлалы юлдузлардан инг де гёрмеклиси болгъан алим, жамият чалы шывчу, шаир ва язывчу Абусупи ян Ака евни (о оьзюню фамилиясын бир-бирде «Арсланбеков» деп де юрютген) яшав ва яратывчулукъ ёллары, байлавлукълары гьакъында, ону 135 йыллыгъына багъышлап, газетни имканлыкъларына да бойсынып къысгъача буса да, эсгермекни тийишли гёремен. Бу маънада толулукъ излейген адам, бизин алъякъда басып чыгъаргъан айры-айры макъалалары бызгъа ва айрокъда Солтанмурат Акъби евни, Абдулкъадир Абдуллатиповну, Са лав Алиевни, Забит Акъавовну, Амирхан Исаевни, Магьаммат Абдуллаевни, Бекир Чобанзадени ва башгъаларыны илму-ах тарыв ишлерине къарамакъны таклиф этмеге ярай. Ондан къайры да, 1992-нчи йылда Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан Илму маркези Магьачкъалада орус тилде чыгъаргьан «Абусупиян Ака евни адабият ва илму варислиги» деген макъалаланы жыйым китабында да кёп ва тюрлю маълуматлар тапма болагъанын эс герип къояйыкъ.

Уллу алим Абусупиян Акаев 1872-нчи йылны 8-нчи декабринде (гьижрат булан: 1289-нчу йылны шаввал айыны 7-синде) тувгъанлыгъы гьакъында ону атасы Акай къади арап тилде язып къойгъан кагъ ызлар гьали де сакъланып бар. Атасыны терен гьакъыллы ёл гёрсетивлери булан, уьч де агъа-ини – Абулхайыр, Абуюсуп ва Абусупиян – заманына гёре яхшы билим алгъанлар. Эки де агъасын абур лу ругьанилик ишлеге башгъа юртлагъа чакъырып, олар гёчюп гетип, Абулхай ыр – Гьелиде, Абуюсуп да Халимбекавул да ишлей туруп, о юртларда къалып да къалгъанлар ва гечингенде онда гёмюл генлер. Гьелилилени ва халимбекавуллу ланы эслилерини эсинде олар даимликге къалгъанлар, оланы уллу абур булан гьа ли буссагьатда да эсгерелер.

Акай къадини гиччи авлети Абусупи ян айрокъда илмугъа, динге бек амракъ болуп оьсген. Атасы ва агъалары йимик ругьанилик ишлерде болмаса да, о динни къатты кюйде тутмагъа, динни кюрчюле ринден ва арапча Къуръанны уьйретивден устазны даражасында дарслар юрютмеге, динге багъышлангъан масъалалагъа гёре оьзю кёп-кёп китаплар язмагъа да бажар гъан. Абусупиян язып чыгъаргъан бары да китапланы яртысындан да кёбюсю динге багъышлангъанлыкъны айтып къойсакъ да, сёзлерибизге мекенли далил болуп токътажакъ. Бу тармакъдагъы ону билим даражасына герти мюкюрлюк этип, халкъ огъар «шайых» ва «апенди» деген абурлу атланы берип эсгерегени де негьакъ тюгюл. Абусупиян ата юрту Тёбен Къазаныш да охугъан, сонг буса Жюнгютейде, Темир ханшурада, Таргъуда, Согъратда, Къаргъа лыда (Оренбургну ювугъунда) охувларын, билим алывун давамлашдыргъан, тюр лю-тюрлю илмулардан яхшы кюйде пай алгъан. XX асруну аввалгъы йылларын да ол Татарстангъа, Тюркиягъа, Мисриге (Египетге), Къырымгъа этген сапарлары огъар касбу билим алмагъа, ярыкъланды рывчулукъ ёлун мекенли кюйде танглап, о ёлда токъташмагъа, касбу билимин арт дырмагъа хыйлы болушлукъ этген. Ону булан бирче де, о хыйлы тиллени билмеге бажаргъан: оьз ана тилин теренден бил генден къайры, татарча, истамбул-тюрк че, азербайжанча, арапча, фарсча, орусча, аварча да билген. Амма дюньяны къай сы тилинден де, оьзю къумукъ тилни инг арив, гелишли ва бай гёрген.

Абусупиян Акаевни асарларыны ич маънасы илмуну ва адабиятны тюрлю тюрлю тармакъларындан баш ала. О са ялы ол энциклопедист алимлерден гьи саплана. Мисал учун, къумукъ тилде язылгъан «Иршаду-с-сибъян» – яшлагъа арап гьарпланы ва охувну-язывну уьй ретивге багъышлангъан китабы, «Илму гьисап» – математиканы уьйретеген къай далар ва масъалалар; «Къылыкъ китап», «Гьатамтайны хаба ры», «Юз элли суаллы Маликаны хабары» ва оьзге гиччи хабар лар – яшланы ва гьар муслиманны да асил хасиятлы этип тарбиялавну гьакъында языл гъан бек къужурлу асарлары; «Вилая тыма савгъат» – пайхаммарланы тарихин ден, географиядан ва арап грамматикадан маълуматлар; «Он эки йыллыкъ рузна ма» – юрт хозяйствону тармагъында загь мат тёгегенлер учун пайдалы гёрсетивлер, «Юз йыллыкъ тынч рузнама» – бусурман календар ва дюнья илмулардан тюрлю тюрлю маълу матлар, гьар гюнлюк яшавда пайдалы болагъан насигьатлар, «Гьавият ал-усул» – логика илмудан язгъан китабы;

«Суллам ал-лисан» – арапча, къумукъча, аварча, орусча (дёрт тюрлю тилде) сёзлюк, «Гьазир дарман» – медицинадан маълу матлар; «Фазлакатул фараид» ва «Ажам параиз» – варисликге къалгъан малны тюз кюйде пайлавгъа багъышлангъан китабы; «Тажвид», «Гиччи тажвид» ва «Уллу таж вид» – арап тилни грамматикасы; «Сафи натун нажат», «Василатун нажат», «Уллу Мухтасар», «Гиччи Мухтасар», «Иман ислам», «Янгы мавлет», «Назмул-калам», «Дуа мажмуъ», «Гьайъат ал-исламийя», «Китаб фи илмилкалам», «Ал-бургьаи ул-къатиъ фи исбат ис-саниъ», «Амии тазаны таржумасы», «Арапча дуаланы таржумасы» – булар ислам динни масъ алаларына багъышлангъан китаплары; «Аллугьат ас-сиясия»– жамият ва политика терминлени сёзлюгю, «Ал-хидмат ул-машкура фи-л-лугьат ил-машгьура»-тюрк ва къумукъ тиллеге ят тиллерден гелген сёзлени англатагъан китабы, «Тил масъаласы» – къумукъ тилге багъыш лангъан бек агьамиятлы макъаласы, «Ал Ламъа ад-дурийя фи тарих ал-гьурийя» – Дагъыстанда инкъылапны ва ватандаш давну девюрюню тарихинден, «Мажмуъ ул-ашъар ал-ажамийят» – къумукъ халкъ авуз яратывчулугъундан ва адабиятдан топлангъан асарланы жыйымы, «Мажмуъ ул-манзумат ал-ажамийят» – къумукъ ва оьзге дагъыстанлы шаирлер супучулукъ гъа, бусурман динге багъышлап язгъан на змуларыны-тюрклерини жыйымы ва олай да оьзге асарлары ва китаплары.

Абусупиян гюнтувуш ва оьзге халкъ лагъа генг кюйде белгили ва айрокъда сююмлю классика асарланы да къумукъ тилге таржума этген, мисал учун, «Да гьир-Зугьра», «Юсуп алайгьи ссалам», «Бозйигит», «Къасыдат ал-Бурда», «Тоту нама», «Калила ва Димна».

«Лайла-Мажнунну» буса о Дагъыстан да арап тилде чыгъаргъан. Айтылгъан рус масалчы-шаир И. Крыловну бир– бир ма салларын да ол бек уллу усталыкъ булан ана тилине гёчюрген. Инкъылапчыланы «Интернационал» деген белги ли халкъа ра гимнин де Абусупиян биринчилерден болуп къумукъ тилге гёчюрме де гёчю рюп, 1920-нчы йыл басмадан чыгъаргъан.

Ватандаш давну йылларында Абусу пиян, аты айтылгъан инкъылапчылар Жалал Къоркъмасов, Солтансайит Къаз беков, Нугьай ва Зайналабиг Батырмур заевлер, Магьач Дахадаев, Нажмутдин Самурский ва оьзгелери булан, айрокъда социалистлер булан бирче иш гёргенли ги, олагъа ян тутгъанлыгъы да, архив лерде сакъланагъан документлерден таба бизге белгили. 1917-нчи йылда Россияда болгъан Февраль инкъылабы огъар ай рыча уллу таъсир эте. О заман, гертилей де, демократияны ва азатлыкъны таза кюй де эшмеге башлагъан, юреклеге ил гьам береген, янгы чыгъып билинген та маша ели, ону хыйлы-хыйлы татли умут ларын-хыялларын уятгъан. Тек нетерсен, янгы тувуп турагъан Февраль инкъы лапны тийишли натижалагъа, гёз алгъа тутулгъан умутларына етишмеге, ону та ман чакъы бишмеге къоймагъанлар: бир нече айдан, шо йылны октябрь айында большевик тайпаланы уллу алгъасавлу гьаракаты булан Россияны янгы къуру луп турагъан демократ гьукуматы чёкмеге борчлу бола, уьлкеде «Уллу Октябрь инкъылапны» толпаны гьакимлик сюрме башлай. А.Акаев большевиклеге де инана, шолар сама пача гьукуматны еринде янгы бир адилли пачалыкъ къурар бугъай деп умут эте. О Совет гьукуматны къарарла рын якълай, оланы яшавгъа чыгъармакъ учун гьакъ юрекден болушлукъ эте.

1927-нчи йылда ону редакторлугъу ну тюбюнде арап тилде чыгъарылагъан «Баян ул-гьакъаикъ» («Гертиликни англа тыв») деген дин журналны бир номерин де ол: «Биз барыбыз да Совет социалист гьукуматгъа, бизин гьакъылыбызгъа оюбузгъа ва гьар-бир ишибизге-гьарака тыбызгъа эркинлик бергени учун, огъар уллу баракалла этмеге герекбиз», – деп яза. О дагъыстанлы социалистлер авар тилде чыгъарагъан «Х1алт1улел чаг1и» («Ишчи халкъ») деген газетни редактору болуп да гьаракатчылыкъ гёрсете. Болса болсун, айрокъда 1927-1929-нчу йыллардан ту туп, уьлкеде уллу питне, сонг нече де бек къайгъырма тюшежек хаталы иш башла на: динге къуллукъ этген адамланы атеистлер, айрокъда коммунистлер, бирин де къоймайлы сибирип-ялап дегенлей, олар дан бирлерин, Совет гьукумат гъа ян бол гъан буса да къарамай, сермеп-чырмап йыракъ сибирлеге, сюргюнлеге йибере лер. Оланы арасына къошуп, 10 йыллыкъ туснакъ деп гьукму да гесип, Дагъыстан гъа ва савлай муслиман эллеге машгъур алим, 59 йыллыкъ чагъындагъы Абусупи янны да, къагьрулу сувукълары булан ай тылгъан Темиркъазыкъ крайдагъы Котлас бойлагъа йибергенлер. Муна бу болду янгы гьукуматны огъар къайтарышгъа этеген «баракалласы»!

Совет девюрню башлапгъы йылларын да алим янгы гьукуматны пайдасына не чакъы чалышса да, тек оьзю герти шари атчы, ислам динни къуллукъчусу болгъан ва шо кююнде, къатты кюйде, тайышмай лы да къалгъан. Янгы гьакимликни за манында атеистлер юрютген аллагьсыз лыкъгъа чакъырывларын намуслу кюйде гери ургъан ва о тайпалагъа бир заманда да рази болмагъан. Абусупиян Совет па чалыкъны ичинде яшайгъан муслиман халкълар шариатны законларын юрют меге герек деп айтып ва язып да юрюген.

Тарихчи Адилгерей Гьажиев гелти реген маълуматлагьа гёре, революция ны ва ватандаш давну йылларында сен большевиклени неге якълагъансан деген соравгъа Абусупиян: «Биз шо заманда социалистлени ва Совет гьакимлигини программасы булан бирдокъда таныш тюгюл эдик. Эгердим шо заман соци алистлени, Совет гьакимлигини герти программасын биле болгъан бусам, мен бир заманда да социалистлени якъламас эдим», – деп жавап берген.

1925–1928-нчи йылларда ону редактор лугъуну тюбюнде арап тилде «Баян ул гьакъаикъ» деген Дагъыстанны динчиле рини-ругьанилерини журналы басылып чыгъып тургъан. Шо йылларда Абусупи ян Дагъыстанны гьар ерлеринде «Дини комитетлер» къурув ва оланы ишин юрю тюв гьаракатда жагьчы ёлбашчылардан бириси болгъаны белгили. О комитетле ни членлери халкъны арасында динни ро люн гётермек учун, мадрасалар ва мактаплар къурмакъ учун, совет школалаларда да динни-шариатны дарсларын юрютсюн учун, аллагьсыз большевик тайпаланы динге къаршы ябушувун токътатмакъ учун гьаракат эте болгъанлар, мекенлеш ген есилери де болмайгъан «колхоз» де ген къурумланы маънасызлыгъын олар алда нокъ да сезгенлер ва оланы къурмакъгъа да къаршы чыкъгъанлар.

Абусупиян Акаевни динге ва дюнья яшавуна бакъгъан якъдагъы къаравла ры ону язгъан ва печатдан чыгъаргъан асарларында да ачыкъ кюйде герюнюп тура. Ай рокъда публицистика жанрда язгъан макъалаларында («Имамлыкъны гьакъында», «Бир-эки сёз», «Жагьилле ге бир насигьат», «Давдан улан тувмас», «Къатынлар», «Муталимлер аз болмакъ», «Тынгла бир, не айта» ва оьзгелеринде) ва оьзюню гьар тюрлю китапларына язгъан баш сёзлеринде олар аян англашынагъан тил булан гёрсетилген. Дюньяны ичинде яшав сюреген халкъланы арасында яйыл гъан нече тюр лю де илмулар бар экенлик ни бизин анадаш халкъыбызгъа да айтып ва язып билдирмек, гёрсетмек, анадаш миллетибизни китап маданиятгъа та тындырып ювукълаш-дырмакъ, муна бу – Уллу Ярыкъландырывчуну ва Устазны гьаракатыны гёрмекли янларындан бири болуп токътай. Аслусу, Абусупиян олай тюрлю ва къужурлу илму лар булан та ныш этип, халкъыбызны билимли бол магъа, дюньяны ва ахыратны гьакъында гьар-бир яндан да ойлашмагъа-пикру лашмагъача къыргъан.

Оьзюню жагьлы гьаракатында Абусу пиян, муслиман уьлкелерде генг кюйде белгили болгъан алимлер – къырымлы Исмайыл Гаспринский, мисрулу Мугьам мад Абдо ва Рашид Риза, татарлар Къа юм Насыри ва Шигьабутдин Маржани, дагъыстанлылардан къарабудагъгентли Жамалутдин, дёргелили Назир, яхсайлы лар Манай Алибеков ва Адил Шамсутди нов, къазикъумукълу Али Каяев, чохлу Магьамматмирза Мавраев, табасаранлы Зиявутдин Курихи, акъушалы Алигьажи, тёбенжюнгютейли Юсуп къади, тёбен къазанышлылар Абдулбасыр гьажи, Мустапа къади, Агъарагьим къади, бугленли Бадави къади ва хыйлы оьзгелери бу лан тыгъыс байлавлукъ тутуп чалышгьап.

Анадаш халкъын оьр абурлу даража лагъа етишдирмек учун янын салып ял тапмай, оьмюрюн гьаракатда-жагьлыкъ да оьтгерген сыйлы адамыбыз Абусупи янны аты бир заманда да унутулмас, ону шавлалы юлдузу сёнмес деп инанаман. Амма ону оьзюне буса, даражасына, уллу лугъуна лайыкълы болгъан кюйде, тий ишли кюйде абурубузну мекенли кюй де даим де гёрсетмеге герекбиздир.

Гьасан Оразаев

Тарих, археология ва этнография

институтну старший илму къуллукъчусу.