Читать книгу Абусупиян Апенди – уьмметни берекети - Магомедшапи Минатуллаев - Страница 4

(Орусчадан таржума этген китапны автору)

Оьзюню китапларыны баш япырагъ ына Абусупиян Акаев гьарзи (белги) гьисапда: «Оьз халкъын кёп сюеген, Ал лагьны пакъыр къулу, къазанышлы Акай къадини уланы», – деп яза болгъан. Абу супиянны бир яхшы негети болгъан – о да Дагьыстан халкъланы культура ва билим даражасын шо ягъындан оьсген Европа халкъланы даражасы булан тенг этмек.

Адамланы бир-нече наслулары учун Абусупиян адилликни, юрек тазалыкъны, таза адамлыкъны ва инсанлыкъны бир уьлгюсю йимик болуп къалгъан. Ол оь зюню заманында Дагъыстан интеллиген цияны лап асил вакиллерини бири гьиса плана болгъан. Уллу ва орта наслуну кёп вакиллерини (сюйсе олар ругьани тайпа дан яда свет интеллигенциядан болсун) Абусупиянгъа баш ийип, ирия болгъаны да негьакъ тюгюлдюр. Ол язгъан кита плардагъы калималар авуздан-авузгъа айтылып, халкъгъа яйылгъан айтывлар, аталар сёзлери йимик къолланып тура.

А. Акаевни дюньягъа къаравунда яры къландырывчу къастлар лап уллу ерни тута. Халкъны англавлу этмек муратда ол къаныгъывлу кюйде къасткъылгъан. Ол ругьанилени (динчилени) арасында биринчилей болуп, охуйгъанланы ол инг алдын табии (дюнья) илмулагъа тюшюн дюрмеге герек деген ойгъа гелген. Шо мурат булан ярыкъландырывчу Акаев жагърафия, нуржум (астрономия) ил мулардан бир-нече китапланы басмадан чыгъаргъан. Гьар тюрлю болжаллагъа тизилген рузнамаланы арасында ол 100 йылгъа гёзлешдирген рузнама лап гёрме клилеринден гьисаплана. Огъар нур жум ва нуржум география илмулардан баян лыкъ тептер деп айтмагъа ярай. Шонда адамгъа арив англашылагъан кюйде арш дагъы дюньяланы, ювукъдагъы планета ланы ва юлдузланы гьакъында илмудан, йылны вакътилерини ва сапаргъа чыкъ гъанда юлдузлагъа къарап нечик ёл алма тарыкъны гьакъында мугькам баянлыкъ лар берилген. Ол аслу гьалда исламны талапларындан, ёлундан тайышмагъан кюйде илму билимлени уллу даражада агьамияты барны англай болгъан. Культу рада артда къалгъанлыкъдан къутулмакъ ва халкъны гьакъылын, англавун ярыкъ ландырмакъ учун, яшланы мактапларда охутувгъа артыкъ тергев бакъдыра. Неге тюгюл, шо заман бар дин мадрасалар за мангъа гёре таман чакъы къадарда илму берип битмейгенин ол англай болгъан.

Муаллимлик усталыгъы булангъы Абусупиянны гьакъыкъатдагъы чалы шыву оьзюню табиатына ва маънасына гёре Л.Н. Толстойну педагогика уьлгюсю не бек ошаш геле.

Абусупиян Акаев 1909-нчу йыл (Тол стойну «азбукасына» ошайгъан кюйде) «Иршад ассибиан» деген охув пособиени онгаргъан. Оьзюню янгы къайдалы шко ласында ишге кёп пайдасы тиеген кюйде шону усталыкъ булан къоллап гелген. Басмадан язылып чыкъгъан «Иршад ас сибиан» деген къумукъ азбука Дагъы станда кюю булан басмадан чыкъгъан охутув-методика пособие деп де санала. Шо къумукъ язывну багьасы ёкъ хазнасы деп де гьисаплана. Педагогиканы яшав тарихине матап алгъанда буса, шону сав лай Дагъыстанны оьлчевюнде де уллу агьамияты бар.

Шо вакътилерде Абусупиян савлай Темиркъазыкъ Кавказда биринчи дю нья илмуланы мактабын ачгъан. Абу супиянны уьлгюсюне гёре ачылгъан шо мактапдагъы охувлар межитлеге табиъ мактаплардагъы ва тыш эллердеги охув ожакълардагъы мердешли билим берив къайдадан эсе кёп башгъача болгъан. Мунда дарслар аслу гьалда охувчу яшлар булан тенг ва эркин кюйде лакъыр этив ню къайдасы булан юрюле болгъан. Шону барышында яшлар язмагъа, охумагъа, гьисап дарсгъа, исламны къанунлары на тюшюндюрюле болгъан. Тюзь язывну къайдаларына уьйретиле болгъан. Яшла ны чагъына гёре англама тынч болар оьл чевлерде тарихден, жагърафиядан, нур жумдан маълуматлар да бериле болгъан. Сонг да яшлар арив хатгъа, назму языв гъа, къол булан согъагъан саниятлагъа, сатыв-алывгъа да уьйретиле бол гъан.

Ондан къайры да мунда яшлар телескоп гъа ва башгъа саниятлагъа, сатыв-алыв гъа да уьйретиле бол гъан.

Абусупиян янгы къайдалы охутув ну оьзге бир-нече башгъалыкъларын да айтып берген. Демек, яшланы олтуртуп, столну артында охутма герекни гьакъ ында чёнкген гьалда салкъын жабар да тюгюл, шанжалларда деп айтгъан. «Охутувну мен сюеген къайдасын бирев лер ушатмай. Амма яшланы савлугъун негьакъ бузмай, олагъа онгайлы болагъан кюйде дарсланы оьтгерсе яхшы чы».

Абусупиян Акаев онгаргъан педагогика ва методика уьлгюлени хыйлылары оьзлени маънасыа ва агьамиятын бусса гьатда да тас этмеген.

А. Акаевни идея варислигинде адамла ны къылыкълы этип тарбиялавну масъ аласы гёрмекли ер тута. Шо ягъындан алгъанда ону «Къылыкъ китабы» уллу хазна да дюр. Шонда яхшы – не, яман – не лап аян кюйде язылгъан…

Акаевни «Яшлагъа насигьатлар» де ген поэмасы да къылыкъ масъалалагъа багъышлангъан. Жагьиллеге сёз багъ ышлай туруп, шонда Акаев булай яза: «Къарынны толтурмакъ ва кепи сюйген ни этмек яшавну баш маънасы тюгюл экенни, билимли, илмулу болмакъ учун къасткъылыв ва шоланы иш уьстюнде гьакъыкъатда къолламагъа билегенлик оьмюрню оьзегидир. Шоланы кёмеклиги булан яшав гьалланы яхшы якъгъа алыш дырмагъа да бажарылар». Муна, шу кеп де Акаев билим ва тарбия беривню ёлу булан жамият яшавну алышдырма ба жарылагъанына инана болгъан. Ол маш гъур бусурман ярыкъландырывчу да дюр. Акаев янгыз оьзюню башын ойлашып яшамагъан, жамиятны пайдасы гьакъ ында даим гьай этген. «Янгыз оьз мурат ларына етишме къасткъылагъан ва шо вакъти халкъны гьайында бир къулагъы да ёкъ адам лап ярлы ва маънисиз адам дыр» деп язгъан ол. Жамиятгъа пайдасы тиймейген жагьиллени ол емишсиз терек булан тенг этген. Эсгерилген поэмасында ол: «Аллагьны да унутмагъыз, ону алдын дагъы борчларыгъызны да янгылмай кютюгюз» деп насигьат эте. Абусупиян Ака евни иманыны оьзюне хас сыпаты да бар. Ол илмугъа къыйышмайгъан талапланы ва негьакъ къагьрулукъну арек тебере. Акаевни къылыкъ сыпатлары гьакъында айта туруп, ол моллаланы эсги, алдынгъы англавлагъа къамалып турма къарайгъ ан, томакълыкъ этеген, динни де оьз му ратларына етишмек учун къоллайгъан кюйлерин танкъыт этегенин эсгерме тий ишли. Алим, ярыкъландырывчу, демократ, гуманист гьисапда Акаев газетлеге яшавну гьар тюрлю якъларына тиеген масъалаланы гьакъында да бек маъналы макъалалар язгъан.

«Тангчолпан» деген газетде ол «Тиш тайпалар» деген макъала язып чыгъ аргъан, Шонда тиштайпалагъа билим берегенлик Европа уьлкелени оьсювюн чалтлашдыргъан аслу къурал экенни ай рыча бек тутуп эсгере. «Дарс беривню иши тюз кюйде салынгъан санавсуз кёп къадарда школалар бар буса да, шолар, – деп яза ол, – оьз муратларына етишип болмас, эгер де оьсюп гелеген наслуну тарбиялавда гёрмекли ерни тутагъан къатын-къызланы тергевсюз къойса, къа тынланы къарангылыкъда къоюп, оланы мактаплардагъы билимлерден магьрюм этсе». Абусупиян пикир этеген кюйде къатынлагъа билим беривню жамиятны алгъа багъып оьсдюрювню ишинде кёп уллу агьамияты бар. «Европа уьлкелерин де ер юзюндеги инсан урлукъну яртысын дан да кёп янын тутагъан тиштайпаланы яшавдагъы агьамиятлы ролюн аста-аста англама башлагъанлар, – деп эсгере ол оьзюню макъаласында, ва тиштайпаланы жамият-политика тармакълардагъы иш леге къуршама башлагъанлар».

Абусупиян Акаевни яратывчулугъу – о янгыз къумукъланы тюгюл, оьзге Дагъы стан халкъланы, шолай да Гюнтувуш ва Европа якълардагъы халкъланы мада ният варислигини демидир. Ол оьз асар ларында ва оьзю гёчюрген поэзияда Им рул Кайсаны, Омар Хаямны, Кул Галини, Абдурагьман Жамини, Вагиф Физули ни, Пушкинни, Крыловну, Л. Толстойну, Йырчы Къазакъны, Эжен Потьени ва оьзгелени классика асарларына да бир тюгюл, кёп чомулгъан. Шолар этген таъсирге та биъ болуп, Абусупиян оьзю де макъала лар, назмулар язгъан ва башгъалар язгъан асарланы да таржума этген. Акаев мада ният варисликни уьйренмек муратда зор ишлер этген. Халкъ авуз яратывчулугъун жыйып, басмадан чыгъаргъан.

Тарихи илмуланы идея ругьда тарбия лавну тармагъында уллу агьамияты бар ны да ол англай болгъан. «Халкъ яратыв чулукълары, тарихи агьвалатлар булан Дагъыстанлыланы яшаву бай, – деп яз гъан Абусупиян. – Амма алимлер оьзлени аслулары кимлер болгъан экенин билсин учун ва олардан таба оьз халкъын ва элин сюйме уьйренсин учун шоланы жыйып, китаплар этип чыгъарма тарыкъ».

Ана тиллени оьсдюрювню масъалала рын Акаев бир тюгюл кёп керенлер гё терген. Ругьанилени дюнья яшавдагъы маънаны тар гёзден гёреген бир тайпала ры янгыз араб тилде яз макъалаларынг ны, асарларынгны, къумукъ тилде язып къоймай, – деп къаныгъа бол гъан огъар.

1925-нчи йыл оьзюню тувма ва яшав ёлу гьакъда яз гъан маълуматларында (автобиография) Абусупиян Акаев булай эс герген: «Олар ана тилинде шиъру ва оьзге асарлар язагъанлыкъ ва шоланы басма дан чыгъарагъанлыкъ уллу гюнагь деп гьисаплайлар». Ислам мердешлер этеген таъсирни гьисапгъа алып Акаев ана тил деги адабиятны юрютмеге, оьсдюрмеге дин гери урмайгъангъа оланы мюкюр эт меге къарагъан.

А. Акаев Дагъыстанда китап чыгъ арыв ишни сиптечиси ва актив гьара катчыларыны бириси болгъан. Бу ишде салынгъан чатакъ – о да тар къаравла ры булангъы бир тайпа ругьанилер та биат илмуланы китапларын чыгъармакъ халкъ яшавундагъы дин къанунланы кюрчюсюн хозгъавгъа бакъдырылгъан иш деп гьисап этгенлик.

А. Акаевни ва М. Мавраевни баш му рады – Да гъыстанда басмахана ачмакъ, кёп санавда китаплар чыгъарагъан кюй ню этмек. Оьзюню автобиографиясын да Абусупиян апенди: «Мирза Мавраев яхшы мадары булангъы адам, – деп эсге ре. – Шону гёз алгъа тутуп, мен Дагъы станда басмахана ачмакъны огъар таклиф этген эдим. О мени таклифими якълады ва басма хана ачмакъ учун къаныгъывлу кюйде айланды».

Абусупиян Акаев агьлюсю де булан Тёбен Къазанышда эки къабат уьйде яшагъан. Шонда 8 уьй бол гъан. 3 уьйню ичи къолъязывлар ва басмадан чыкъгъан китаплар булан толгъан болгъан. Дагъы станлы арап алимлер шагьатлыкъ этеген кюйде, А. Акаевни китапханасы Дагъы станда лап уллу китапхана болгъан. Йи гирманчы йылланы экинчи яртысында гьукму сюреген тоталитар режим ислам маданиятны ожакъларына (мактаплагьа, мадрасалагъа, межитлеге) ва шолар бу лан иш тутгъанлагъа ачыкъдан ачыкъ къысас берме башлагъанда, тезги интеллигенци яны гьалы бузукълашгъан. Ругь хазнаны тамурлары тартылгъан. Къысас беривчю атеизмни якъчылары ругьани тайпагъа рагьмусуз янашма башлагъан. 1928-нчи йыл динчилерден 800-ден де артыкъ адам Сибирге сюргюн этилген, 1929-нчу йылны ахырында оланы арасында оьзюне 57 йыл болагъан Абусупиян Акаев де болгъан.

Туснакъ къамавну авур шартларын да Абусупиян тарихни тюз къарары уьст гележегине умутун уьзмеген. Ахыры бир гюн герти ялгъанны йыгъажагъына ол инана болгъан. Шо лагерде Абусупиян булан урмалы Абдурагьман да болгъан. Ол хабарлайгъан кюйде Абусу пиян тарчыкъ гъа ва пакъырлыкъгъа тарыгъан туснакъ есирлени гьар бир якъдан ругьун гётер ме къарай бол гъан. Оланы сувукъ тийип авруйгъанларына, санларын уьшютген лерине эмлер де эте болгъан. Уьйге бакъ гъан сагъынчы артып, пашманлыкъгъа тарыгъанда, ол оьзюню туснакъдагъы ёл дашларына шиърулар, Къуръандан кали малар охуй болгъан ва дастанлардан гесе клени арив мукъамы булан охуп да йибере болгъан. Огъар мундагъы туснакъ къара вул багъывчулары «…кавказлы халкъны арасындан чыкъгъан гьайран пагьму»– дей болгъанлар. Бу асил гишиге шулай къагьрулу гьукму гесилгени тюз тюгюл деп айта болгъан гьатта олар да. Оьзюне 59 йыл болагъанда Абусупиян къагьрулу Сибирни дангылларында гечинген. Ону оьлюмю – ону даимлик эсделигини жанлы тамуру, давамы болуп къалгъан.

Ону оьлгенин гёргенлер де ёкъ деп айта. Айыпсыз такъсырлангъан Абусупи янны къабуру не ерде экени буссагьатда да белгили тюгюл.

Насипге, 20-30-нчу йылларда къоя бызмы деп белсенип айлангъан бир тай па башсыз гьакимпавлар нечакъы къаст лар этсе де, бизин ата-бабаларыбызны ругь варислигин, хазнасын толу кюйде дагъытмагъа бажармагъан. Абусупи ян Акаев яратгъан асарланы хыйлыла ры насипге оланы къаснакъ къоллары на тюшмеген. Ону кёп-кёп китаплары Санкт-Петербургну, Каирни, Бакуню Бахчасарайны, Симферопольну, Мо скваны, Къазанны, Истамбулну китап хазналарында сакълангъан. 1960-нчы йыл Абусупиянны туснакъгъа салмагъа чакъы бир айыбы да болмагъан деп аян этилди. Амма 1990-нчы йыл болмай ту руп, ону аты эркин кюйде арагъа чыкъмай турду. Муна, шо йыл Дагъыстанда биринчилей болуп ону 120 йыллыгъы эркин кюйде байрам этилди. Оьрде эс герилген 1990-нчы йыл, А. Акаевни 120 йыллыкъ юбилейини алдында, «Тенглик» деген къумукъ халкъ гьаракатыны Тёбен Къазанышдагъы ерли комитетини сипте си булан, Буйнакскидеги 2 номерли бас маханада Абусупиян апендини гьакъын да инг башлап «Сёнмейген юлдуз» деген китапча чыгъарылды. Шо китапча Анвар Гьамитовну, Абдурагьман Аселдеровну, Абдулла Залимхановну ва башгъа ёлдаш ланы къасты булан чыкъды.

Энни Дагъыстанлы алимлер-адабият чылар, маданиятчылар ва философлар А. Акаевни гьакъында кёп арив, къужурлу макъалалар ва маълуматлар язгъан-лар. Абусупиян апендини асарлары айтыл гъан тюрколог А. Н. Кононовну да терге вюн тартгъан. Гьасан Оразаевни къасты булан Абусупиянны «Пайхамарны ёлу бу лан» деген эки айры китабы (Дагъы стан китап басма-ханасы. Магьачкъала, 1992-нчи йыл (1-нчи китап), 1997-нчи йыл (2-нчи китап) чыкъды. Шолар биревлеге тюшюп, биревлеге тюшмей къалды.

Гьали бу янгы китапны автору Магьам матшапи Минатуллаевни гьакъында бир эки сёз айтма герекдир деп ойлайман. Ол – тёбенкъазанышлы, ата юртунда орта билим алгъан сонг, Дагъыстан пачалыкъ университетни тыш тиллер уьйренеген факультетин битдирген. Узакъ йылланы боюнда педагогика ишде ишлеп турагъан овр категориялы муаллим. Хыйлы йыл лар завуч болуп да чалышгъан. Оьзюню аслу муаллимлик ишин кюте туруп, сонг да школаны профсоюз комитетини председатели, юрт советни депутаты ва олай башгъа оьзюгер тапшурулгъан жамият ишлени юрюте туруп, ол яратывчулукъ иш булан машгъул болмагъа да заман тап гъан. Ол язгъан асарлар 1960-нчы йыллар дан берли «Коммунизмни шавласы» (гьа ли «Халкъны сеси») деген район газетде, «Ленин ёлу» (гьали «Ёлдаш») деген республика газетде, олай да «Дослукъ» (гьали «Тангчолпан») ва «Къарчыгъа» деген республика журналларда печать этилине.

М. Минатуллаев – шаир: сатирик, ма салчы (басно писец). Ол ватандаш лириканы уьстюнде де шайлы чалыша. Сонг да, йымышакъ кюлкюлю (юмор) ва яшав дагъы кемчиликлени танкъыт (критика) этеген кёп хабарланы автору да дюр. Ону хыйлы асарлары «Абатлар» (Дагучпедгиз, Магьачкъала 1976 й.), «Яшыл отдагъы чыкълар (Дагъыстан китап басмаханасы, Магьачкъа ла 1981 й.), орус тилде чыкъ гъан «Потехе час» (Ма гьачкъала 1992й.) деген жыйым китаплагъа ва олайда яш лар учунгъу адабиятны антологиясы «Къарчыгъагъа» (Магьачкъала 1990 й.), къумукъ поэзияны антологиясы «Танг чолпангъа» (Магьачкъала 1994 й.), къу мукъ прозаны антологиясы «Тангчолпан гъа» (Магьачкъала1995 й.)гирген.

Шаир Магьамматшапи Минатулла евни айрыча чыкъгъан масалларыны жыйымы «Бёрю ва Къозу» (Дагучпедгиз, Магьачкъала 1988 й.), шиъруланы ва ма салланы жыйымы «Гёнгюревлер» (Дагъ ыстан китап басмаханасы, Магьачкъала 1997 й.), «Балкъыйгъан юлдузубуз» (РАНни Дагъыстан илму центрыны басмагъа насы, Магъачкъала 1977й.), «Деврюкген девюрлер» (Дагъыстан китап басмаханасы, Махачкъала 2010 й.) деген китаплары къумукъ поэзиягъа яхшы къошумлукъ этди. Ону шиърулары орус тилде «Дагестанская правда», газетде «Со ветский Дагестан» (гьали «Дагестан») деген республи ка журналда да чыгъарылгъан.

Шу янгы китапны авторуну гьакъ ындагъы сёзюмню тамамлай туруп, мен шулай айтма сюемен: Абусупиян апенди ни ата юрту Тёбен Къазанышда тувгъан, оьсген Магьамматшапи Минатуллаев гиччи заманындан берли ата-анасындан, къазанышлы къартлардан ону гьакъында халкъны арасында юрюлеген арив эсде ликлени кёп эшите болгъан. А. Акаевни гьакъылыны теренлиги, билимини ва ан главуну даражасы, айтывлагъа айланып къалгъан ойчан пикрулары, юрегини гюз гюдей тазалыгъы, къылыгъыны асиллиги, эпсиз маъналы жаваплары ону гьайран лагъа къалдыра болгъан. Алимни гьакъ ындагъы эс деликлени эсде сакъламагъа, эшитмегенлеге оланы балын чыгъарып хабарламагъа эпсиз кепине геле болгъан.

Ол ахырда эс табып, 1980-нчи йыллар дан тутуп, Абусупиян апендини гьакъында эшитген эсделиклерин тизип-онга рып печатгъа берме башлагъан. Оланы бирлери «Халкъны сеси», «Ёлдаш» газет лерде, башгъалары «Тангчолпан» жур налда чыгъарылгъан. Бу китапгъа гьали болгъунча бир ерде де печать этилмеген дагъы да эсделиклер гирген.

Сёзюмню тамамлай туруп, Абусупи ян апендини гьакъындагъы зсделиклер охувчу яшлагъа, яшёрюмлелеге, гьатта эслилеге-уллулагъа да арив къылыкълы болмагъа кёмек этежегине шеклик эт меймен. Демек, анадаш халкъын, бютюн Дагъыстанны ва Темиркъазыкъ Кавказны халкъларын оьрлюклеге е тишдирмеге жан талашып зорба загьмат тёкген Абусупиян Акаевни абурлу яшавун гёз алдыбызда сакъламагъа ва ону ярыкъ, нюрлю келпе тин уьлгю этип, гележек наслуларыбызны да элин къайнар кюйде сюеген, халкъына пайда, насип, уллу оьрлюклер гелтиреген ругьда тарбияламагъа герекбиз.

Шу китапны охугъанлардан бек ти лейбиз, гёзлейбиз ва умут этебиз, эгер А. Акаевни шунда гирмеген эсделикле рин билегенлер бар буса, ювукъ-арада яшайгъанлар авурсынмай гелип, йы ракъда турагъанлар буса кагъыз булан англатар деп. Оьзю тизип бажарагъанлар «Ёлдаш» газетге яда «Тангчолпан» жур налгъа йиберип, печатдан чыгъарса да ярамай тюгюл, демек, арив болур.

Авторну адреси: РД, Буйнакский район, с. Ниж нее Казанище, ул. У. Буйнакско го, 58. Минатуллаеву Магомедшапи Акае вичу. Индекс: 368205.

Оьрдеги тилевюбюзню Сиз къабул этип, эринмей къолугъуздан гелегенни этсегиз, бизин халкъ учун Сизин яныгъ ыздан болагъан бек агьамиятлы къул лукъдур! Шу пайдалы ишде Сизге де, биз ге де Аллагь гюч ва Савлукъ булан гьюнер берсин! Аллагьума амин!

Тарихи илмуланы кандидаты.

Зарипат Салагьбекова