Читать книгу Быць хрысціянінам - митрополит Антоний Сурожский - Страница 3

Адзін істотны момант хрысціянства – тое, што Сам Хрыстос нічога не напісаў. Евангелле, якое мы маем, гэта памяць Царквы, памяць самых блізкіх вучняў Хрыста аб тым, што яны перажылі, чаму навучыліся падчас стасункаў з Ім; але Сам Хрыстос не пакінуў пасля Сябе кнігі, як пакідалі шматлікія іншыя настаўнікі. Што ж Ён пасля Сябе пакінуў? Ці ведаем мы з пэўнасцю, што Ён казаў, чаму навучаў, якім быў Ягоны вобраз? Так, ведаем, і нашмат больш пэўна, чым калі б у нас была кніга, у якую мы «ўчытвалі» б тое, што нам хочацца ў ёй пабачыць, як мы пастаянна робім, чытаючы творы розных пісьменнікаў: мы бачым сябе ў іх і ўспрымаем кнігу толькі ў меру свайго разумення. Хрыстос не пакінуў кнігі, але пакінуў жывую супольнасць, якая называецца Царквой і якая Яго асабіста ведае.

Я кажу «ведае», а не толькі «ведала», бо з веку ў век усе тыя, хто стаў вернікам, гэта людзі, якія так ці інакш сустрэліся з Хрыстом, і яны могуць паўтарыць словы аднаго з Пасланняў апостала Яна: «Пра тое, што мы чулі […], што бачылі на свае вочы, што і разглядалі, і што краналі рукі нашыя […], абвяшчаем вам (1 Ян 1:1-3); мы гаворым пра тое, што для нас абсалютна несумненная рэчаіснасць у межах нашага досведу. Гэта з веку ў век здараецца з незлічоным мноствам людзей. І трэба памятаць, што Царква – не проста супольнасць людзей, аб’яднаных, як гаворыцца ў Катэхізісе, догматамі, царкоўнай іерархіяй і таемствамі. Вядома, што ўсё гэта ёсць у Царкве і з’яўляецца як бы ейным складнікам, але ёсць у Царквы і іншы стрыжань – сустрэча, сустрэча сам-насам з Хрыстом. Гэтая сустрэча можа ўзрушыць альбо можа адбыцца спакваля, ледзь прыкметна, але яна заўжды мае здзейсніцца, каб чалавек мог сказаць: «Я – вернік».

Але тут ёсць момант, які мне здаецца вельмі істотным. Вера як досвед сустрэчы з Богам – невыяўная. Перадаць тое, што адбылося, немагчыма; чалавечай мовай можна выказаць толькі тое, што ўласціва мове, нашаму ўспрыняццю. Я вам распавяду шчыра, хоць, можа, недарэчы, што са мною здарылася, і потым перайду да пытання пра тое, як вера можа выявіцца.

Я нарадзіўся да першай сусветнай вайны. Мой досвед жыцця ўтрымлівае ўсе трагічныя гады жыцця Расіі і замежнай эміграцыі. Акалічнасці былі такімі, што я аніякага царкоўнага ці нават хрысціянскага вучэння не чуў. На эміграцыі я жыў у закрытай школе, выходзіў з яе толькі на некалькі гадзін у нядзелю; тады было не да таго, каб мяне вучыць, – тады мяне трэба было суцешыць, узрадаваць. І таму я пра Бога аніякага паняцця не меў. Я ведаў, што мае бацькі вераць у Бога, але апроч таго не ведаў нічога. І так доўжылася даволі доўга.

Я паступіў хлопчыкам у рускую моладзевую арганізацыю. Там быў айцец Георгій Шумкін, пра якога я казаў у мінулай гутарцы; ён адкрыў мне таемства ўсёпераможнай любові, – любові, якая можа быць радасцю і крыжовай пакутай. Але гэта я ўспрыняў толькі як ягоную асабістую, незразумелую мне ўласцівасць. Потым прайшлі гады. Пра Бога я чуў, але не цікавіўся Ім.

І вось аднойчы, падчас гульні ў валейбол, да нас, хлопчыкаў гадоў чатырнаццаці, падыйшоў наш кіраўнік і сказаў: «Вось, хлопцы, мы запрасілі святара правесці з вамі гутарку, бо надыходзіць Тыдзень пакутаў Гасподніх, ідзіце ў залу». Усе адмовіліся, і я ў тым ліку асабліва рэзка. Іншыя былі хоць у нейкай ступені звязаныя з царквой, а я ніяк не быў абазнаным у гэтай сферы і адказаў, што я ані ў Бога, ані ў святароў не веру і аніякага жадання не маю кудысьці ісці вучыцца таму, што мне абсалютна не патрэбна. Кіраўнік мой быў разумным, ён не сказаў, што гэта будзе добра для маёй душы, – я б яму адказаў, што ў мяне душы няма, таму мне не патрэбны святар. Кіраўнік мне сказаў: «Уяві сабе, што напляце ў Парыжы гэты святар, калі ніхто з вас не пойдзе на ягоную гутарку! Я цябе не прашу слухаць, ты пайдзі, сядзь у кут і думай свае думкі». Я вырашыў, што з паслухмянасці да арганізацыі магу гэта зрабіць; пайшоў, сеў у кут і збіраўся думаць свае думы. Але, на маё няшчасце (а, магчыма, шчасце), высветлілася, што святар гаварыў занадта голасна і мне замінаў думаць; а тое, штό ён гаварыў, пачало мяне абураць да такой ступені, што я стаў прыслухоўвацца. Нас тады рыхтавалі да таго, каб са зброяй у руках вярнуцца і выратоўваць Расію ад бальшавізму, а ён плёў нам пра Хрыста, – пра пакорлівасць, пра цярпенне, пра рахманасць, пра ўсе цноты, да якіх нам аніякай справы не было, таму што яны ніякай, як нам здавалася, карысці не прынеслі б нашай справе. Я слухаў з абурэннем, якое ўсё большала; калі ён скончыў сваю гутарку, я не вярнуўся на поле гульні, але паімчаўся дадому і папрасіў маці даць мне Евангелле, таму што мне хацелася асабіста пераканацца. Я памятаю свае словы да яе: «Я хачу праверыць, бо калі ў Евангеллі сказана тое, што гаворыць гэты святар, то я скончыў з Богам, скончыў з Хрыстом і выкіну свой хрысцільны крыжык». Перад тым, як чытаць, паколькі я быў хлопчык разумны, я ўзгадаў, як бацюшка казаў, што ёсць чатыры Евангеллі; з гэтага я зрабіў выснову, што адно павінна быць карацейшым за іншыя, і калі ўжо траціць час на чытанне Евангелля, то прачытаю самае кароткае. І тут я патрапіў у пастку – не да бацюшкі, а да Бога, таму што я пачаў чытаць Евангелле ад Марка, якое было прадугледжана для такіх хлопчыкаў, як я, дзікуноў. Я пачаў чытаць, і між першым і трэцім раздзелам, якія я чытаў марудна, бо нязвыклай для мяне была састарэлая мова нават рускага сінадальнага перакладу, раптам адчуў, што з таго боку стала, за якім я чытаю, стаіць жывы Хрыстос. Я Яго не ўбачыў, я не адчуў ніякага паху, не чуў нічога. Я адкінуўся на сваім крэсле, пераканаўся, што гэта не відзеж, не галюцынацыя, а цалкам простая пэўнасць, што Ён тут стаіць. І тады я падумаў: калі гэта так, то ўсё, што сказана пра Яго, напэўна, праўда; калі Ён памёр і зараз жывы, значыць, Ён – Той, пра Каго казаў айцец Сергій…

Я пачаў чытаць Евангелле ўжо выбарна, і некалькі рэчаў тады мяне асабліва ўразілі. Я звыкся разглядаць жыццё як джунглі, кожны чалавек быў для мяне небяспекай, ворагам; каб выжыць у джунглях ранняй эміграцыі, трэба было скамянець, стаць цвёрдым, непранікальным. І раптам я бачу, што ў Евангеллі ад Мацьвея сказана: Бог загадвае сонцу Свайму ўзыходзіць над злымі і добрымі (гл. Мц 5:45). Я падумаў, калі Бог любіць добрых і злых, а я хачу быць з Богам, то павінен таксама пачаць любіць не толькі добрых, якія мяне любяць і добрыя да мяне, але і злых, якіх я так баюся і дагэтуль ненавідзеў. Я задумаўся над гэтым і пастанавіў: добра, што б людзі ні рабілі, я іх буду любіць дзеля таго, каб застацца з Хрыстом; хай яны мяне хоць варам абварваюць, я ўсё адно не адмоўлюся ад гэтае любові… На наступны дзень, калі я выйшаў на вуліцу, я глядзеў на натоўп людзей, які кіраваўся на вакзал (мы тады жылі за горадам), і думаў: Бог іх усіх стварыў, Ён усіх любіць, і я ўсіх буду любіць… Гэта было маё першае ўражанне. Да канца выявіць я гэта не магу, я магу толькі апісаць у такіх бедных словах тое, як гэта на мяне паўплывала, але перадаць, што адбылося ў маёй душы ад таго, што я раптам апынуўся самнасам з Хрыстом, я ніякім чынам не магу.

Што ж гэта значыць? Гэта значыць, што вера, паводле слова Апостала, ёсць упэўненасць у нябачным (Яўр 11:1). Хрыста я не бачыў, але я Яго сустрэў, і абсалютна ўпэўнены ў гэтым і дасюль, амаль праз восемдзесят год, як я быў упэўнены тады.

Але пасля мне давялося выяўляць сваю веру, перадаваць яе. І праз шмат гадоў мне патрапілася кніга святога Макарыя Егіпецкага, дзе ён робіць адрозненне між досведам веры і выяўленнем яго ў словах. Ён гаворыць: уявіце сабе, што цёмнай ноччу вы лежыцё ў чоўне, які нясе рака ці мора. Над вамі бяздонныя нябёсы, зоркі, вас гойдае вада, і вы ўсёй сутнасцю перажываеце гэтае калыханне. А потым пачынаецца адліў, і ваш човен садзіцца на пясок. У гэты момант вы ўжо не адчуваеце болей гайдання чоўна, якое вас закалыхвае, але ва ўсёй вашай існасці яно працягвае прысутнічаць. Вы ведаеце, што яно было, вы ўсё яшчэ адчуваеце яго ў сабе. Гэта і ёсць момант, калі з досведу веры мы можам перайсці ў яе выяўленне, можам пачаць гаварыць пра тое, што перажылі ўсім целам, усёй душой.

І гэта істотны момант у Царкве. Усе апосталы, усе святыя, усе грэшнікі, якія калі-небудзь дакрануліся хаця б крыса шатаў Хрыстовых, могуць сказаць: у той момант штосьці са мной здарылася, у той момант я нешта перажыў, адчуў, і магу паспрабаваць вам гэта перадаць неяк ускосна… А што значыць «ускосна»? Мы ўсе умеем гаварыць, але перадаць – як гэта магчыма? Няўжо чалавек проста паверыць мне ці каму-небудзь з нас толькі таму, што мы скажам: «Гэта са мною здарылася»? А можа быць, ты падманваеш, можа, ты памыліўся, можа, табе гэта падалося. Як гэта вытлумачыць?..

І вось тут мне ўзгадваецца аповед з Евангелля пра тое, як Хрыстос з’явіўся пасля Свайго Уваскрэсення дзесяці вучням (Юда ўжо згінуў, а Фамы з імі не было). Яны сустрэлі Хрыста і ўсцешыліся тым, што Ён жывы, што смерць над Ім не мае ўлады, што Ён перамог зло, смерць; перамога належыць Яму. А потым вярнуўся Фама, і астатнія яму пачалі распавядаць пра тое, што бачылі ўваскрэслага Хрыста. Ён скінуў вачыма на іх і адказаў: калі не ўкладу пальца майго ў раны ад цвікоў, не паверу (Ян 20:25). Чаму? Бо, гледзячы на іх, ён пабачыў, што з імі нічога істотнага не адбылося. Так, яны ўсцешыліся, але засталіся тымі ж самымі вучнямі, якімі былі раней. Пераіснення ў іх Фама не пабачыў. Гэтае пераісненне адбылося пазней, калі яны прынялі дар Святога Духа. Але да гэтага Фама не мог паверыць іхнім словам, таму што не пабачыў у іх рашучай ды вырашальнай перамены.

І вось гэта адбываецца з намі пастаянна. Між намі, грэшнікамі, якія часам свецяць малым святлом (як свечка можа гарэць на гарышчы?), і святымі, якія ззяюць, як святы Серафім Сароўскі праззяў перад вачыма Матавілава, розніца, безумоўна, каласальная. Але калі чалавек можа праз нас, у нас пабачыць нейкае святло, калі ён, гледзячы на нас, пабачыць, што мы не такія, як усе людзі, што з нас ліецца святло вечнага жыцця, тады ён можа паверыць нашаму слову, дакладней, нават не слову, – паверыць нам. Адзін хрысціянскі пісьменнік гаворыць, што між нявернікам і вернікам павінна быць такая ж каласальная розніца, як між вылепкам, статуяй і жывым чалавекам. Статуя можа быць цудоўнай, цудоўнейшай за ўсялякага чалавека, але яна застаецца дрэвам альбо каменем. Чалавек можа быць несамавітым, але ў ім нешта ззяе Боскім святлом. І гэты пісьменнік гаворыць, што калі нявернік сустракае верніка, ён павінен спыніцца і ўсклікнуць: «Што здарылася? Я чакаў сустрэць статую, а перада мною статуя, якая ажыла, яна жывая, рухаецца, яна мне перадае штосьці, чаго я ніколі не бачыў!».

Вось гэта – існасць Царквы ў асобе кожнага чалавека, па меры яго набліжэння да Хрыста, прылучэння да Хрыста, прыняцця Святога Духа, у гэтым розніца між вернікам – і нявернікам, чужым Царкве. Але «чужы» чалавек таксама з’яўляецца чалавекам у поўным сэнсе гэтага слова. Гэта чалавек, які, як сухія дровы, чакае моманту, калі іскра ўпадзе, і ён сам запаліцца. Ён не «абесчалавечаны» сваім нявер’ем, гэта чалавек, які яшчэ не знайшоў паўнаты жыцця. І нам, вернікам, нам, якія сустрэлі Бога і Хрыста, належыць ззяць такім святлом, праменіць такое святло – не абавязкова асляпляльнае – можа быць, што і святло маленькай свечкі, але якое змусіць тых, хто з намі сустракаецца, сказаць: «У гэтым чалавеку ёсць нешта, чаго раней я ні ў кога не сустракаў!».

Гэта – існасць Царквы, гэта – ейная сапраўдная прырода. Царква тады робіцца тым, чым яна па сутнасці ёсць: целам Хрыста, інакш кажучы, доўжаннем праз тысячагоддзі і вякі ўцялесненай прысутнасці Бога, плоццю Сына Божага, прапанаванай нам у таемствах, і прысутнасцю Святога Духа. Царква – аб'яўленне Хрыста, аб'яўленне Святога Духа, аб'яўленне вечнага жыцця. Царква – месца, дзе Бог і чалавек злучаныя, месца, дзе Бог можа сустрэць чужога да гэтага часу Яму чалавека; і сам цуд гэтай сустрэчы. Вось што такое Царква.