Читать книгу Иччи. Сибиэн. Абааһы - Народное творчество, Народное творчество (Фольклор), Олег Петрович Котельников - Страница 5

«Ньурбачаан Бакамдатын арҕаа өттүгэр Хонорҕох Алааһа, эбэтэр арыт Арыылаах Алаас диэн ааттыыр сирдэрэ баар. Бу 1959 сылтан «Заготскот» диэн тэрилтэ соҕотуопкаҕа киирбит сүөһүнү хаайан аһатар киэҥ даллаах, сүөһү өлөрөр сирдээх, бостууктары олордор дьиэлээх сирэ этэ. Дьиэттэн аллара, Бакамда диэки өттүгэр ыарҕа саба үүммүт көлүйэлээх сиргэ, муус туран эт тоҥноҕуна сүөһү өлөртөрүллүө диэн бүтэй туттараары, алта-сэттэ оробуочайы таһаарбыттар. Саас. Көлүйэлэрин үрдүгэр бүтэй тоһоҕото, сиэрдийэтэ буолар бэртээхэй арыы мас баара. Үлэһиттэр үөрэ-көтө бу маһы кэрдэн барбыттар. Ол кэрдэн эрдэхтэринэ, ыарҕа иһигэр турар былыргылыы хабарҕа муннуктаах, арааһа, кус түөһэ диэн ааттыыр төкүнүк мастан оҥоһуллубут (тутуллубут диир ордуга дуу) ойуун дүҥүрүн тыаһа лүһүгүрээбит, кыаһаанын тыаһа өрө кыынньа түспүт. Үлэлии, аймалаһа сылдьыбыт дьон, соһуйан, уолуйан, сүгэлэрин кытта ыһыктыбыттар. Бары ах баран турбуттар. Саҥа саҥарар, тыл таһаарар суох үһү. Онуоха арыый аҕа саастаахтара, сэриигэ сылдьыбыт киһи, Чуукаартан төрүттээх Дабыыт Данилов-Буруо Хоноһо, бэргэһэтин устан туран, ити тыас кэлэр сирин диэки хайыһан билэринэн ааттаспыт:

– Тойон убайбыат! Биһиги диэн кыра дьон муҥнаахтарбыт, аһыыр-таҥнар кыһалҕатыгар, тыыннаах буолар туһугар тойоттор сорудахтарынан үлэлии тахсыбыппыт. Алҕаска, билбэккэ, эн чуумпугун уйгуурдубуппут. Ону биһиэхэ буруйга холоомо. Алҕаспытын бырастыы гын. Ирдэһэр, туоһулаһар да буоллаххына, тойоттортон туоһулас, олортон ыйыт, – диэбит үһү. Онуоха тыас эмискэ уурайан барбатах, аа-дьуо намыраан барбыта үһү.

Бу дьонуҥ бүтэй тутар сирдэрин үрдүттэн охторон, тутаары гыммыттара – табыллыбат. Тохтоон хаалбыт. Кэрдибит мастарын да харайбатахтар. Билигин да, арааһа, сытара буолуо. Туох харайбыт үһү, ону.

Икки биэрэстэ курдук Борокуруор Маара диэн сиртэн сиэрдийэлэрин көлөнөн таһан, сиэрдийэлэрин тутан бүтэрбиттэр.

Онно баар дьонтон Н. диэн киһи өлбүтэ. Ол олох кэпсээбэт этэ, саллар этэ. Арай итини Н. кэпсээбитэ. Бииргэ үөрэммит уолум. Кини билигин да саллар. Уонна ити туһунан санаппат. Иннинэн-кэннинэн барыах-кэлиэх да, хамныах да кыах суох. Буолар да эбит. Оннук саллыбытым, куттаммытым диир этэ.

Онтон 1972 сыллаахха этэ. Аны, дьэ, били бүтэйи сэлбийэ тахсаллар. Сүөһүлэрэ киириэн иннинэ. Сайын оттуу таарыйа. Ол тахсаннар, ол саҕана арыгы диэн ас буолунай, дэлэйбит ахан кэмэ, аһаан-сиэн баран, дьэ, кэпсэтии буолар. Киэһээҥҥи аһылыктарын аһыы, арыгылыы олорон: «Дьэ, онно өрдөөҕүтэ, биһиги күрүө тута сырыттахпытына, ол сыһыы уҥуор сытар кырдьаҕас, дьэ, куттаталаабыта» диэн буолар. Ону икки уол, Н. уонна Н.: «Ойуун диэн баар үһү дуо? Абааһы диэн баар үһү дуо? Ол-бу тыастан киһи куттанара диэн үһү дуо?» – диэн утары мөккүһэн тураллар. Кырдьаҕастара буойан көрбүттэрин, утары, өссө өрө барбыттар. Тэптэрээччи да баар үһү онно: «Чахчы, чахчы! Ол аайыттан киһи куттана сылдьыа дуо?!»

Мөккүөр түмүгэр бу икки уол киирэн, ойуун уҥуоҕун түөрт эркинин түөрт аҥыы тэлгэтэн кэбиһэллэр. Ол оннук ааһар.

Мин оҕолору илдьэ өрүс уҥуор Мэгэдьэккэ оттуу сырыттахпына, «табаарыһыҥ куһаҕан буолбут» диэн илдьит кэлбитэ. 1972 сыллаахха атырдьах ыйын 22-гэр быһыылаах этэ. 23-гэр таһаарбыппыт. Ол Н. Амакиннааҕы эспэдииссийэ пилораматыгар, ити билиҥҥи быткомбинат дьиэтин таһыгар, бэйэтигэр тиийинэн, ыйанан өлбүт этэ. Оттон Н. балаҕан ыйыгар эргэ буойуна дьиэтигэр оскуомаҕа ыйанан өлбүтэ. Иккиэннэрэ биир ый иһигэр буолта.

Дьэ, сүрдээх дьыала этэ. Ол Н. мин бииргэ үөскээбит уолум этэ. Туох да наһаа аһыйбытым. Итинник дьаабыламматаҕа буоллар, билигин да сылдьыа этэ. Муннугар тумуу да киирбэт этэ. Аҕата сэриигэ баран өлбүтэ. Соҕотох уол этэ. Токостор. Бүтүн аҕа ууһа эһиннэ. Ити уолунан. Дьэ, бүттүлэр. Биирдэ сыыһа туттууттан».

Николай Николаевич кэпсээнин тылыттан тылыгар түһэрэн, саҥарыытын уратытын кытта уларыппакка, суруйбутум. Ону, бэчээккэ бэлэмниирбэр, дуона суоҕу кылгаттым эрэ.

Историк-учуутал кэпсээнэ – үһүйээн буолбатах, адьас соторутааҥҥы кэмҥэ дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэлэр. Онон кэпсээн ыйааһыннаах. Киһи кинини күдээринэ истэн кэбиһиэн сатаммат.

Багдарыын Сүлбэ