Читать книгу Қышқылдық-негіздік әрекеттесу негіздері курсы бойынша әдістемелік нұсқау - Назгүл Дaлaбaевa - Страница 4

Қазіргі уақытта маңызды оттексіз қышқылдар – галогенсутектер болып табылады. Олардың ішінде бірінші орында тұз қышқылы.

Тұз (хлорсутек) қышқылы. Оның формуласын әдетте HCl деп жазады және көбісінде тұз қышқылы мен хлорсутек бір зат деген көзқарас қалыптасады.

Хлорсутек бөлме температурасында газ, ал -84 °C-ге дейін суытқанда түссіз, жеңіл қозғалатын сұйықтыққа айналады, ал бұдан төмен -111,3 °C-де түссіз кристалдық зат болады. Сұйық хлорсутек электртоғын өткізбейді, себебі берік диссоциацияланбаған молекулалардан құралады. Бірақ, олардың өте аз бөлігі H⁺ мен Cl^- иондарын түзіп, диссоциацияға ұшырайды, олар сол сәтте H⁺∙HCl және Cl^-∙HCl күрделі иондарын түзіп, сольваттанады. Бірақ бұл диссоциацияның нашар болғаны сонша, сұйық хлорсутектің электрөткізгішітігі суға қарағанда аз.

Химиялық қатынасы бойынша таза сусызданған хлорсутектің белсенділігі төмен. Олар көптеген металдармен әрекеттеспейді және құрғақ аммиакпен де әрекеттеспейді.

HCl-дың молекулалары полярлы, олар бірден гидраттанады. Бөлінген гидраттану жылуы үлкен және ол хлорсутектің барлық молекулаларын иондарға тарату үшін жеткілікті. Сондықтан да хлорсутектің сулы ерітіндісі, яғни тұз қышқылы күшті электролит болып табылады және электртоғын жақсы өткізеді.

Таза хлорсутек аз қолданылады. Негізінен, ол хлорвинил өндіруде, кейбір синтетикалық каучуктардың, хлорэтил мен тағы бірнеше заттарды өндіруде шикізат ретінде қолданылады.

Тұз қышқылының қолданылу саласы көп. Оның жүздеген тоннасы никель, хром, мырыш, мыс, алтын, шойын мен болат өнімдеріндегі қақтар мен тат басқан жерлерін ерітуге жұмсалады. Себебі электролиз кезінде бұйымның тат басқан бетінде мырыш, мыс немесе никель тұнбайды. Сондықтан да велосипед рөлін никельдеудің және ас шелегін мырыштаудың алдында басқа да көптеген бұйымдарда тұз қышқылында «шомылдыру» керек.

Тұз қышқылын көбінесе бу жіберетін қазандар мен су жылытатын құрылғылардағы қақтарды жою үшін қолданады. Қақ – бұл негізінен тұз қышқылында жеңіл еритін, кальций мен магнийдің карбонаттары:

CaCO₃ + 2HCl = CaCl₂ + H₂O + CO₂↑

Расында, бұл кезде қышқыл металға да «шабуыл жасайды». Оны ерітуден алдын ала сақтап қалу үшін, қышқылға әдетте жемірілудің ингибиторларын (тежегіштерін) қосады. Бұл заттар металда адсорбцияланып, қорғаныш қабатын түзіп, металдың еруін қиындатады. Олар карбонаттардың еруіне мүлдем кедергі жасамайды.

Қазіргі уақытта, мұнайшылар осындай тежелген қышқылды, егер мұнайлы қабаттарда ізбес тасы болса, онда оларды құбырлар арқылы мұнайлы қабаттарға түсіреді. Ізбес еріген кезде түзілген көмірқышқыл газы ұңғыма арқылы мұнайды жоғарыға қарай ысырып шығарады, ол өз кезегінде мұнайды қабаттарынан тартудың пайызын арттырады.

Тұз қышқылы зертханалық тәжірибелерде кеңінен қолданылады, мысалы сутек, хлор және көптеген тұздар мен хлордың органикалық туындыларын алуда. Тек PbCl₂, CuCl, AgCl, AuCl және Hg₂Cl₂-ден басқаларын қоспағанда оның хлорид тұздарының көбісі суда жақсы ериді. Сонымен қатар, Р. Бойль ерітіндіге күміс нитратын қосу арқылы хлор ионын анықтауды ұсынған. Бұл кезде суда ерімейтін, бірақ суға аммиак қосқанда аз еритін, ақ тұнба түзілген. Химиктер берілген реакцияны әлі күнге дейін қолданады.

Әлемнің көптеген мемлекеттерінде тұз қышқылын сутекті хлормен тікелей синтездеп, түзілген хлорсутекті суда еріту арқылы алады. Оның әлем бойынша өндірісі жылына 10 млн тоннаны құрайды екен.

Әдетте 35-37 % хлорсутектің ерітіндісін концентрлі тұз қышқылы деп санайды. Бөлме температурасында хлорсутектің көп мөлшері суда ери алмайды. Егер оны қысыммен суға толтырсақ, онда концентрациясы оданда жоғары қышқылды алуға болады. Бірақ қысымды түсірген кезде, лимонадты ашқанда көмірқышқыл газы бірден бөлінетін сияқты, хлорсутектің артық мөлшері де бірден судан бөлінеді.

Тұз қышқылы адам ағзасына қатты әсер етеді. Оны ұзақ уақыт иіскегенде, жоғары тыныс жолдарының катары пайда болады, мұрын мен ауыздың шырышты қабықтарының қызметі мен тістер де бұзылады. Тұз қышқылы теріні күйдіреді. Сондықтан онымен жұмыс істегенде абай болып, резеңке қолқаптар мен алшалғыш тағу керек. Тұз қышқылы буларының жұмыс мекемелерінде мүмкін болатын концентрациялары 0,015 г/м³-тан аспауы керек.

Балқытқыш (фторсутек) қышқыл галогенсутек қышқылдарын өндіруде маңыздылығы мен көлемі бойынша екінші болып саналады. HF формуласы жоғары температурада газ фазасындағы фторсутектің формуласы ғана. Фторсутекті 19,5 °C-ден төмен температурада суытқанда, ол диссоциацияланбаған молекулалардан құралып, күшті сутектік байланыстармен берік ассоциаттарға (HF)_n біріккен, түссіз сұйықтыққа айналады. Бұл ассоциаттар суда ерігенде гидраттарға орын беріп, жаймен бөлінеді. Түзілген ерітіндіні балқытқыш қышқыл деп атайды. Ол әлсіз диссоциацияланады.

Бұл құмның негізгі бөлігі – кремнийдің (IV) оксидін жеңіл ерітетін жалғыз қышқыл:

SiO₂ + 4HF = SiF₄↑ + 2H₂O

Бөтелке шынысының құрамында кремний оксидінің бірталай мөлшері болатындықтан, балқытқыш қышқылды шыны немесе керамика ыдыстарда емес, полиэтиленді немесе полихлорвинилды ыдыстарда сақтау керек. Егер тәжірибесі жоқ химик осы қышқылды шыны құтыға құйып, оны реактивтер тұратын сөреге қойса не болатынын елестету қиын емес. Құтының төменгі бөлігі желініп, қышқыл сөреге төгіледі де басқа реактивтермен араласып, үлкен қиындық туғызады.

Балқытқыш қышқылдың келесі бір ерекшелігі – ол ешқандай да тотықсыздандырғыш қасиет көрсетпейді, себебі фторид-ионды ешқандай реагент тотықтыра алмайды. Сондықтан да балқытқыш қышқыл мен сұйық фторсутекті өте күшті тотықтырғыш ерітінділерін дайындау үшін қолданады, олардың көмегімен кейбір элементтерді олардың жоғары тотығу дәрежелеріне дейін тотықтыруға болады. Мысалы алтынды криптон (II) фторидімен HF ортасында тотықтыру арқылы, кристалдық күйдегі AuF₅-ті алған, мұнда алтын +5 тотығу дәрежесін көрсетеді. Шамамен осы жолмен мырыш (IV) фториді ZnF₄ мен рубидий (IV) гексафторкупраты Rb₂[CuF₆] бөліп алынды, мұнда мыс пен мырыштың тотығу дәрежелері +4-ке тең.

Балқытқыш қышқыл электрхимиялық кернеу қатарындағы сутекке дейін орналасқан металдарды жақсы ерітеді. Бірақ мұнда да өзінің ерекшеліктері бар. Кейбір металдардың фторидтері (Ni, Fe, Cu) суда және балқытқыш қышқылда ерімейді. Металды берік қабатпен қаптап, олар оның қышқылмен әрекеттесіп кетуінің алдын алады. Осы себептен хлорсутекті никель, мыс және болатпен қапталған ыдыста сақтауға және алуға болады. Тек қана оны емес, таза фтор немесе фторидтердің қабаттарын да аталған металдар фтор әсерінен қорғайды.

Балқытқыш қышқыл тірі ағзаларға күшті әсер етеді. Оның буларын иіскегенде, мұрынның шырышты қабаттарын күйдіреді. Теріде ауру жаралары түзіледі. Ол әсіресе сүйекті, тісті, тырнақты тез бұзады. Жұмыс мекемелеріндегі оның мүмкін болатын буларының шегі 0,005 г/м³.

Балқытқыш қышқылдың улылығын зиянды жәндіктермен және микроағзалармен күресу үшін қолданады. Мысалы, ағашты ерігіш қышқылмен және оның тұздарымен сіңдіреді. Бұл ағаш бұйымдарды көптеген шабуылдардан сенімді қорғайды, мысалы ағашты аққұмырсқалардың жеуінен қорғайды.

Балқытқыш қышқылды көптеген мемлекеттерде ерігіш шпаттан (қышқылдың атауы да осыдан) алмасу реакциясы арқылы алады:

CaF₄ + H₂SO₄ = CaSO₄ + 2HF↑

Бөлінген газ тәрізді фторсутекті тазалап, салқындату арқылы керек концентрацияға дейін сумен сұйылтады.

Фторсутек табиғатта да түзіледі. Мысалы, фумаролдар Аляскада атмосфераға шамамен 200 000 тоннаға жуық фторсутекті шығарады. Барлық тірі ағзалар бұл жерден алыста жүруге тырысатыны түсінікті.

Фторсутек өнеркәсіптік өндірісінің жалпы көлемі салыстырмалы түрде көп емес. Соңғы кездері АҚШ сияқты елдерде жылына 200-300 мың тонна фторсутек өндіреді. Оның шамамен үш бөлігі алюминий өндірісінде криолит Na₃AlF₆ өндіру үшін жұмсалынады, оның балқымасында алюминий оксидін ерітеді. Бұл балқыманы сосын электролизге ұшыратып, алюминий металын алады. Енді үш бөлігі фторкөміртектерді жасап шығаруда қолданылады. Олардың кейбіреулері, мысалы фреон CCl₂F₂, үй тоңазытқыштарында салқындатқыш сұйықтық ретінде қолданылады. Фторсутектің қалған мөлшері шыныны қайта өңдеу үшін, қорама жасауға дайындалған құмнан шойын құймасын тазалау үшін, атом техникасында уранның изотоптарын бөлу үшін қолданылады.

Бромсутек HBr және йодсутек HI қышқылдары химиялық қасиеті бойынша және ал әдістері мен тірі ағзаға әсер етуі бойынша тұз қышқылына қатты ұқсас. Әрине, кейбір ерекшеліктері де бар. HCl – HBr − HI қатарында қышқылдардың күші аздап артады. Бромсутек пен йодсутек қышқылдары тіпті, ауада қалыпты жағдайда да оттекпен бос галоген бөліп әрекеттеседі.

4HBr^-1 + O₂⁰ = 2Br₂⁰ + 2H₂O^-2

4HI^-1 + O₂⁰ = 2I₂⁰ + 2H₂O^-2

Осы себепке байланысты екі қышқылдың да сулы ерітінділері сары және қоңыр түске боялады. Тұз қышқылында бұл байқалмайды. HBr мен HI-ті өндіріс пен зертханада да бір әдіс арқылы алады, яғни галогендерді сутекпен тікелей синтездейді немесе фосфор галлидтерін гидролиздейді:

H₂ + Br₂ = 2HBr PI₃ + 3HOH = 3HI + H₃PO₃

Бром және йодсутектің суда ерігіштігі хлорсутекке қарағанда жоғары, себебі қалыпты жағдайда бромсутек қышқылының максималды концентрациясын 47-48 %-ға, ал йодсутектікін 70 %-ға дейін жеткізуге болады.

Аталған қышқылдардың қолдану аймағына келетін болсақ, йод пен бром табиғатта аз таралғандықтан, олардың қолдану аумағы тұз қышқылына қарағанда аз. Бром және йодсутекті қышқылдар негізінен, медицина мен зертханалық тәжірибеде қолданылатын, бром және йодтың органикалық туындыларын жасауға жұмсалынады.

Оттек топшасының элементтерінен түзілген қышқылдарға келсек, олардың ішінде күкіртсутек қышқылының маңызы ерекше (егер суды қоспағанда).

Күкіртсутек қышқылын әдетте күкіртсутекті суда еріту арқылы алады. Таза күкіртсутек қалыпты жағдайда шіріген жұмыртқаның иісіндей, түссіз газ. Оны -60,5 °C-ге дейін салқындатқанда, ол жеңіл қозғалатын сұйықтыққа айналады, ал -85,6 °C-ден төмен түссіз кристалдар түзеді. Сұйық күкіртсутек өте төмен электрөткізгіштікке ие, себебі ол өте әлсіз диссоциацияланады.

Күкіртсутектің молекуласы судың молекулалары сияқты бұрыштық құрылысқа ие. Расында, күкіртсутектегі байланыс бұрышы шамамен 92°. Күкірт пен сутектің арасындағы электртерістік мәнінің айырмашылығы көп емес, сондықтан да H-S байланысы әлсіз полярлы. Соған сәйкес, жалпы молекула да әлсіз полярлы. Күкіртсутектің суда ерігіштігі де, сулы ерітінділерде диссоциациялану қабілеті де галогендерге қарағанда төмен екендігі осыдан.

Егер бөлме температурасында 1 литр су шамамен 400 литр хлорсутекте еритін болса, онда осындай жағдайда күкіртсутектің 2,9 литрі ғана ериді екен. Егер хлорсутектің молекулалары бір ерітіндіде толық диссоциацияланса, онда күкіртсутектің қаныққан сулы ерітіндісінде оның әрбір 10 мың молекуласынан тек жетеуін ғана су тартып алады екен. Осы себептен күкіртсутек қышқылын өте әлсіз деп есептейді. Бірақ бұл жағдай суда ғана осындай. Егер күкіртсутек натрий гидроксидінің ерітіндісінде болса, онда күкіртсутектің протондарын су молекулалары емес, гидроксид иондар тартып алады. Олардың протон тартқыштығы 1600 кДж/мольға жететіндіктен, бұл суға қарағанда 2,5 есе көп, күкіртсутектің диссоциациясы мұнда толық болады.

Таза күкіртсутек пен оның сулы ерітіндісі – күкіртсутек қышқылы – химиялық қатынасы бойынша біраз ерекшеленеді. Таза күкіртсутек металдармен әлсіз әрекеттеседі, ал күкіртсутек қышқылы электрхимиялық кернеу қатарындағы барлық металдарды ғана емес, мыс, күміс, сынап сияқты металдарды да тотықтырады. Әрине, қалыпты жағдайда сутек ионының соңғы металдарды тотықтыруға күші жетпес еді, бірақ берілген жағдайда көмекке сульфид ионы келіп тұр. Ол мыс, күміс, сынаппен әлсіз еритін сульфидтер түзеді және бұл соңғыларының түзілу тепе-теңдігін жылжытады.

Егер таза тауық жұмыртқасының ақуызымен жылтырап тұрған күміс қасықты араластырса, онда қасықтың түсі неліктен қарайып кететіні осыдан түсінікті. Ақуыздың бөлінуі арқылы түзілген күкіртсутек суда еріп, күміспен қара дақ түсіру арқылы әрекеттеседі. Егер күміс бұйым көп уақыт қолданылмай тұрса, онда олардан осындай дақтарды байқауға болады. Ол әдетте ауада аз мөлшерде болатын, күкіртсутек есебінен түзіледі. Бұл күмістердің қараюына көңіл күйді түсіріп керек емес. Оны күміс айна реакциясына ұқсас реакция арқылы жоюға болады. Ол үшін ыстық картоп қайнатпасына аздаған ас содасын қосып, оған күміс бұйымды бірнеше минутқа салып қою керек. Крахмалдың гидролизі кезінде түзілген глюкоза сілтілік ортада күмісті металға дейін тотықсыздандырады да, қара дақтар кетеді.

Көптеген металдардың сульфидтері қара түсті, мысалы сынап, темір, никель, қорғасын сульфиді және т.б. Бірақ барлық металдардың сульфидтері қара түсті емес. Кадмий сульфиді ашық сары түсті, мырыш сульфиді ақ түсті, марганец сульфиді дене түстес. Бұл түстер ертеде химиктерге сәйкес минералдарды талдауда көмектескен. Ал кадмийдің сары түсі сол кезден бері суретшілер үшін тамаша бояу ретінде қолданылған. Қорғасын сульфидінің қара түсімен христиандардың шіркеуіндегі сыйыну нысаны боялған. Ертеде суретшілер сол сыйыну нысандарына ақ бояу ретінде қорғасын карбонатын қолданған. Ал шіркеуде болатын күкіртсутек әсерінен ақ карбонат жаймен қара түсті қорғасын сульфидіне айнала бастаған. Сыйыну нысандары қарайып, суреттер қиын ажыратылатын болды. Уақыт өте келе дін қызметшілері сыйыну нысандарын әр түрлі құрамдармен өңдеп, оның нәтижесінде қара түсті қорғасын сульфиді ақ түсті қорғасын сульфатына айналған. Сыйыну нысандарының пішіні жылтырады. Суреттер жап жаңа сияқты болды. Сондықтан да діндарлар бұл құбылысты ғажайып ретінде қабылдаған.

Қазір мұндай ғажайыпты кез келген студент жасай алады, бар болғаны ескі суретке дәріханалық 3 %-ды сутек пероксидінің ерітіндісін тамызса болғаны:

Күкіртсутек тірі ағзалармен өздігінше қатынасады. Ақуыздардың құрамында күкірт болатындықтан, олардың бөлінуі кезінде күкіртсутек түзіледі. Сондықтан ашып кеткен ет, балық, жұмыртқадан күкіртсутектің иісі шығады. Бұл дәйекті көбісі біледі. Бірақ олар бұл газдың қауіпті екенін біле бермейді.

Тірі ағзаларды тез өлтіретін газ H₂S-нан асқан газ жоқ болар. Таза күкіртсутекті иіскеген адам бірден есінен танып, тыныс алу орталығының сал боп қалуынан өлі боп құлайды. 1 м³ ауаның құрамында 1-2 л күкіртсутектің болуынан, жануарлар 1-2 минут ішінде өледі екен. Қаладағы күрелген қоқс төгетін жерлер қолмен тазаланған кезде, күкіртсутекпен улану құбылыстары жиі болады. Бақытымызға орай, күкіртсутек ауада тез тотығады, сондықтан да біз оның аз ғана мөлшерін жұтамыз, бірақ жыл сайын Жер атмосферасына шамамен 1 млн тонна күкіртсутек келеді екен. Оның көптеген мөлшерін жанартаулар мен гейзерлер бөледі. Солардың салдарынан Әлемдік теңіздердің көп жерлерінде мәңгі мұздықтар болады. Осы құбылыстың классикалық үлгісі – Қара теңіз. Күкіртсутектің концентрациясы 100-150 метр тереңдіктен төмен жерлерде тіршілік мүлдем байқалмайды. Сонымен бірге, күкіртсутек болмаса да, тірі ағзалар тереңдігі 10 км болатын теңіз түбінен де табылған.

Күкіртсутекпен қаныққан өлі жерлер көптеген теңіздерде кездеседі. Кейде теңіз толқындары арқылы олар жер бетіне жақын көтеріледі, сол кезде түсініксіз құбылыстар байқалынады. Перу жағалауына жақын жерде жүзетін, аппақ қардай теңіз лайнері бір түннің ішінде-ақ қара түске ауыса алады. Бұл құбылыс «перулік суретші» деген ерекше атқа ие болды. Білмейтін кісі мұны «теңіз әзәзілінің» әрекеті деп қабылдауы мүмкін. Шындығында, бұл күкіртсутектің әсерінен болатын құбылыс, ол теңіз суынан бөлініп, аппақ қардай қорғасынды бояуларды қара түсті қорғасын сульфидіне айналдырады.

Күкіртсутек осыған ұқсас операцияны күміспен орындайды, ол күмісті қара түсті күміс сульфидіне айналдырады. Өткен ғасырларда теңіз суларында қаншама қанды соқтыстар болаған, теңізшілер жарқыраған күміс заттардың орнына қара бұйымдарды тапқан. Сол сәтте сиқыршыларды шақырып, өзара айыптап, оларды өзара ұрып соғып, күдіктілерді қатаң жазалаған. Шынайы кінәлі – күкіртсутек – ешкімнің күдігінде болмады.

Күкіртсутектен басқа жалпы формуласы H₂S_n-нен жиырмадан аса поликүкіртсутектер бөлінген, мұндағы n = 2 – 23.Бұл жағымсыз иісті зат сары және қызыл-сары сұйықтықтар. Ондағы күкірт атомдары сутек атомдарымен зигзаг тәрізді тізбектер түзіп, бір-бірімен байланысқан. Мысалы:

Молекулалардың аз полярлығынан олардың бәрі суда нашар ериді және одан да нашар диссоциацияланады. Бірақ сонда да персульфид тұздарын түзіп, қышқылдық қасиет көрсетеді. Поликүкіртсутектер мен олардың тұздарының көбісі S-S байланысының әлсіз болуынан тұрақсыз. Қарапайым сақтаудың өзінен олар күкірт элементін бөлу арқылы таралады.

Күкірттің ұқсастары: селен, теллур, поллоний – сутекпен күкіртсутек сияқты қосылыстар түзеді: H₂Se, H₂Te, H₂Po. Қалыпты жағдайда олар түссіз улы газдар. Олардың улылығы күкіртсутекке қарағанда үш есеге көп, сондықтан олармен жұмыс істеген кезде өте мұқият болу керек. Суда селенсутек пен теллурсутек күкіртсутекке қарағанда жақсы ериді және түзілген қышқылдар күкіртсутекке қарағанда жақсы диссоциацияланады. Мысалы, селенсутек қышқылының диссоциациялану дәрежесі 4 %-ға, теллурсутек қышқылының диссоциациялану дәрежесі 15 %-ға дейін жетеді. Бұл H₂S-H₂Se-H₂Te қатарындағы молекулалардың тұрақтылығы төменуімен, химиялық байланыстарды үзу энергиясы азаюымен және сумен протонды тартып алу жеңілдеуімен байланысты.

Соңғы онжылдықтарда химиктер поликүкіртсутектердің ұқсастарын анықтады. Дәлірек айтсақ: жалпы формуласы H₂Se болатын полиселенсутектер мен жалпы формуласы H₂Te болатын полителлурсутектерді анықтаған. Олар әлсіз қышқылдық қасиет көрсетеді, сонда да олар мынадай тұздарды түзеді: Na₂Se, Na₂Te және т.б.

Поллонийдің радиоактивтілігі күшті болғандықтан оның кейбір ғана қосылыстарын зерттеп, бөліп алуға мүмкіндік болды. Олардың ішінде H₂Po – поллонийсутек. Ол поллонийдің сутекпен тікелей қосылуы арқылы алынған. Сонымен бірге оның кейбір тұздары – поллонидтер бөлінген. Поллонидтер туралы ақпараттар әзірше жоқ.

Енді азот топшасына келіп, олардың сәйкес сутектік қосылыстарын қарастырсақ: NH₃ – аммиак, PH₃ – фосфин, AsH₃ – арсин, SbH₃ – стибин, BiH₃ – висмутин, олардың қышқылдық қасиеттері оттек топшасы қосылыстарының қышқылдық қасиеттеріне қарағанда әлсіз болады. Аталған қосылыстардың протондарын тартып алуға болады және сондықтан да оларды қышқылдарға жатқызуға тура келеді. Сонымен қатар, қазір фосфидтердің, арсенидтердің, стибидтер мен висмутидтердің көптеген мөлшері бөліп алынған, оларды фосфиннің, арсиннің, стибиннің және т.б. тұздары ретінде қарастыруға болады.

N-N, P-P, As-As және т.б. байланысы бар қосылыстарда да қышқылдық қасиеттері әлсіз көрсетілген. Ал қазір мұндай қосылыстар аз емес. Мысалы: гидразин, дифосфин, диарсин

Осы қосылыстардың ішіндегі ең қызығушылық туғызатыны гидразин, себебі ол зымырандар жанармайларының құрауышы ретінде қолданылады және тұрақсыз дифосфинде ерекше қызығушылық туғызуда. Ол жануарлардың өлі денесіндегі оттектің бөлінуі кезінде түзіледі (мысалы, өлі денелер жерде жатқан кезде). Жер қыртыстары мен ауаға таралған дифосфин өздігі-нен жанады. Күндіз бұл жалын көрінбейді, ал жаздың түнінде ескі қорғандардан лаулаған оттарды көруге болады. Оның себебін білмейтіндер немесе кішкентай балалар әлі күнге дейін батпақтар мен басқа да ештеңе өспейтін жерлерден осындай лаулаған оттарды көргенде бойларында қорқыныш пайда болады.

Метан, этилен, бензол және басқа да көптеген көмірсутектердің қышқылдық қасиеті әлсіз. Сонда да сұйытылған сілті-мен көмірсутектерге әсер еткен кезде көмірсутектер сутек бөледі, ал сұйық аммиакта, пириддинде және басқа да күшті негізді еріткіштерде еріткен кезде протондарды тартып алады. Бұл химиктерге оларды қышқылдарға жатқызып, C-H қышқылдар деп аталатын жеке кластарға бөліп алуға мүмкіндік берді.

Аталғандардан басқа, оттексіз қышқылдарға біраз қышқылдарды жатқызуға болады, бірақ соның ішінде екі қышқылға тоқталсақ, себебі олар біздің өмірімізде маңызды орын алады. Бұл HCN – циан қышқылы, HN₃ – азотсутек қышқылы.

Циан қышқылы, күшті у екені белгілі. Оның буын бір иіскегенде 1-2 минуттан соң естен тануға болады. Сонда да оны химиктер терең зерттеген.

Таза циан қышқылы – түссіз, жеңіл сұйықтық (ρ = 680 кг/м³), соққы кезінде жарылады немесе нитроглицерин тәрізді шайқалғанда жарылады. Өте жеңіл ұшады және оның тұздары ауамен өртке қауіпті зат түзеді. Бұл циан қышқылымен жұмыс істеу үшін жасы 18-ге толған, арнайы дайындықтан өткен азамат не азаматша болуы керек.

Сонда да циан қышқылы – заманауи химия индустриясының ауыр тонналы өнімдерінің бірі. Өндірісі дамыған елдер оның соңғы онжылдықтарда жылына 100-200 мың тоннасын өндіреді. Циан қышқылының бұлай ауқымды қолданудың негізі – жоғары реакциялық қабілеті болып тұр. Ол көптеген органикалық заттармен полимерленуге қабілетті өнімдер түзеді. Мысалы, ацетиленмен әрекеттесіп, ол акрилонитрил түзеді, оның полимерленуін полиакрилонитрил (орлон) талшықтары синтездейді. Ал акрилонитрилдің молекулаларын аздап өзгертсе, метилметакрилат алады, одан бәріне белгілі органикалық шыныларды өндіреді. Акрилонитрил негізінде сонымен бірге бутадиеннитрилді каучуктерді және кейбір гербицидтерді алады.

Таза HCN әртүрлі ассоциаттарға күшті сутектік байланыстармен біріккен, диссоциацияланбаған полярлы молекулалардан құралады. Ол сумен кез келген қатынаста араласады, сонымен бірге аздаған диссоциацияға ұшырайды (α ≈ 0,000045).

XVIII ғасырдың аяғында ашылған циан қышқылы ұзақ уақыт бойы қолданылмады. XIX ғасырдың аяғында ғана оның сулы ерітінділеріндегі тұзы – цианидтерде ауадағы оттек қатысында мыс, күміс, алтын және олардың т.б. қосылыстары жеңіл ериді. Бұл күміс пен алтынды өндірудің жаңа технологиясын жасауға мүмкіндік берді. Оны алтынды құммен сыйымдылығы қиын шайқаудың орнына 0,1-0,2 %-дық натрий цианидінің ерітіндісімен NaCN қайта өңдейді. Ерітіндіні сосын мырышпен өңдеген. Алмасу реакциясы болды, сосын алтын тұнбаға түседі. Күмісті де шамамен осылай алған. Әрине, осыдан кейін циан қышқылына деген сұраныс бірден артты.

Өкінішке орай, циан қышқылы қолданысының жақсы жағынан басқа, жаман қызметі де пайда болды. Қышқыл әскери қызметте улы зат ретінде қолданылады.

Циан қышқылы цианидтердің көптеген тұздарын түзеді. Олар қышқыл сияқты улы.

Азоттысутек қышқылының N₃H рөлі циан қышқылына қарағанда аздау. Сонда да ол туралы бірнеше сөз айтқан дұрыс. Қалыпты жағдайда бұл өткір иісті, түссіз, ұшқыш сұйықтық. Сірке қышқылына қарағанда, протон мен азид-ионын түзеді:

N₃H ↔ H⁺ + N₃^-

Азоттың үш атомымен байланысқан тізбек тұрақсыз. Сондықтан қышқылдың өзі мен оның азид тұздарын қыздырғанда немесе ұсақтағанда жарылыс болып бөлінеді. Осы қасиеттеріне байланысты қорғасын азиді (Pb(N₃)₂) детонатор ретінде қолданыс тапқан. Ол арқылы оқтар мен қарулардың капсуль-дерін ұрғанда, бірден қорғасын азидінің жарылысы болады. Бұл оқтың тез жанып, атылуына әкеледі.