Читать книгу Etyka medyczna z elementami filozofii - Paweł Łuków - Страница 5

Niniejszy podręcznik jest przeznaczony głównie dla studentów wydziałów lekarskich i lekarsko-dentystycznych, ale może okazać się przydatny także studentom takich kierunków, jak ratownictwo medyczne, fizjoterapia, zdrowie publiczne lub pielęgniarstwo, bądź studentom studiów doktoranckich.

Podręcznik został zaplanowany jako podstawa nauczania filozofii oraz etyki lekarskiej w postaci dwóch odrębnych przedmiotów bądź też jednego, łączącego obie te problematyki. Układ i dobór treści podręcznika podyktowało przekonanie, że współczesny lekarz – podobnie jak jego koledzy po fachu z przeszłości – musi nie tylko dysponować szeroką wiedzą kliniczną, ale także rozumieć etyczne i filozoficzne założenia, na których opiera się wiedza i praktyka medyczna. Przeświadczenie to wypływa z rozpoznania etycznego fundamentu wspólnego medycynie współczesnej i medycynie przeszłości oraz metodologicznych kontrastów między nimi. Medycynę i inne praktyki lecznicze wszystkich kultur i czasów dzieli bodaj wszystko: baza wiedzy, założenia metodologiczne, używane technologie, organizacja, kontekst prawny, polityczny i społeczny. Praktyki lecznicze różnych czasów i tradycji łączy zaś przywiązanie ludzi medycyny – czy będą nimi lekarze, znachorzy, uzdrawiacze czy szamani – do moralnej zasady niesienia pomocy choremu człowiekowi.

Powyższe obserwacje skłaniają do pytania o naturę podstaw poznawczych i etycznych współczesnej medycyny i przyczyny jej bezprecedensowego sukcesu. Jeszcze nigdy tak wielu ludzi nie miało dostępu do tak skutecznych metod leczenia jak dzisiaj. Rzeczą szczególnej wagi dla pracowników ochrony zdrowia jest zrozumienie poznawczej bazy tego sukcesu i jej ograniczeń. Lekarz, stomatolog, pielęgniarka czy położna, którzy w swojej pracy korzystają z osiągnięć nauki, muszą rozumieć, skąd bierze się wiedza medyczna, jaka jest jej wartość teoretyczna i użyteczność praktyczna. Dzięki temu zrozumieniu będą właściwie korzystali z niej w praktyce. Znając zaś ograniczenia tej wiedzy, będą mogli odpowiedzialnie opiekować się chorymi.

Wspólny z przeszłością fundament moralny współczesnych działań leczniczych nie musi pociągać za sobą identyczności nakazów moralnych. Rozwój technologii medycznych, społeczne, finansowe i organizacyjne uwarunkowania dzisiejszej medycyny wymagają od pracowników ochrony zdrowia większej niż kiedykolwiek samodzielności w wyborach moralnych i innego niż tradycyjne rozumienia swojej roli społecznej. Odpowiedzialna opieka nad chorym wymaga świadomości zróżnicowania światopoglądowego pacjentów, znajomości etycznych założeń, na których opierają się społeczeństwa demokratyczne, i orientacji w przepisach, którym podlega dzisiaj medycyna. Dlatego wspólnym wątkiem przedstawianego podręcznika jest idea profesjonalizmu we wszystkich zawodach medycznych, stanowiącego fundament zaufania społecznego do ludzi medycyny. Profesjonalne uprawianie medycyny bez świadomości jej metodologicznych i etycznych podstaw oraz uwarunkowań społecznych i prawnych jest współcześnie skazane na porażkę ludzi ochrony zdrowia, a przede wszystkim na porażkę pacjentów.

Szybki postęp nauki wymaga od pracownika ochrony zdrowia ciągłego kształcenia się, umiejętności odróżniania wiedzy od jej pozoru, tego, co zostało sprawdzone empirycznie, od tego, co ma za sobą jedynie świadectwa anegdotyczne. Fachowe leczenie i opieka wymaga samodzielności w ocenie wiarygodności informacji medycznej i w podejmowaniu decyzji, które obiecują nie tylko skuteczność, ale też respektują kluczowe wartości, którym służy medycyna, oraz wartości, które wyznają pacjenci. Do osiągnięcia profesjonalnego krytycyzmu i samodzielności myślenia oraz do nabycia poczucia odpowiedzialności za chorych potrzeba metodologicznej i etycznej samoświadomości ludzi medycyny. Nie wystarczy im, że posiądą wielki zasób wiedzy. Muszą też być ludźmi mądrymi, zdolnymi do samodzielnej refleksji nad specyfiką swoich zawodów i nad ich podstawami etycznymi.

Przedstawiany podręcznik nie zastępuje pracy nauczyciela ze studentami. Książka ta podaje podstawowe informacje możliwie zwięźle, główne zadanie edukacyjne pozostawiając wykładowcy i osobie prowadzącej zajęcia seminaryjne. Dogłębne zrozumienie zawartych tu treści możliwe jest we współpracy studenta z wykładowcą, na którą składa się dyskusja nad znaczeniem poszczególnych zagadnień, rozjaśnianie wątpliwości interpretacyjnych, analiza kazusów etycznych. W celu ułatwienia wykładowcom i studentom korzystania z podręcznika podzielono go na względnie samodzielne rozdziały, które można czytać zarówno zgodnie z ich kolejnością, jaki i w porządku wybranym przez nauczyciela, stosownie do jego zamierzeń dydaktycznych. Odpowiednie odsyłacze do innych rozdziałów umieszczono w tekście.

Ze względu na rolę nauki we współczesnej medycynie część filozoficzna podręcznika (zob. rozdz. 1 i 2) skupia się niemal wyłącznie na zagadnieniach z zakresu metodologii nauk i filozofii nauki. Odrębnie potraktowano założenia medycyny opartej na wiarygodnych danych (Evidence Based Medicine). Zagadnienia z zakresu historii filozofii zostały ograniczone do niezbędnego minimum. Wiedza historyczno-filozoficzna nie stanowi tak ważnego elementu wykształcenia profesjonalnego pracowników ochrony zdrowia jak zrozumienie naukowej bazy medycyny. Można też przyjąć, że znaczna część studentów zapoznała się z historią filozofii w szkole średniej.

Większość podręcznika poświęcono problematyce etycznej, w tym etyce filozoficznej i omówieniu wybranych normatywnych teorii etycznych (zob. rozdz. 3) oraz dylematu moralnego (zob. rozdz. 4). Taki udział etyki filozoficznej usprawiedliwia potrzeba kształcenia przyszłych pracowników ochrony zdrowia w zakresie filozoficzno-etycznych podstaw ich zawodów. Dzięki takiemu kształceniu mogą oni nabywać umiejętności podejmowania decyzji, które od zawsze były największym wyzwaniem dla ludzi medycyny. Świadomość etycznego wymiaru wykonywanej pracy i umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji wymaga zaś znajomości rozmaitych sposobów rozumienia moralności oraz natury dylematu moralnego. Z kolei poczucie odpowiedzialności i umiejętność samodzielnego radzenia sobie z wyzwaniami moralnymi zawodów medycznych wymaga od przyszłych pracowników ochrony zdrowia wiedzy o rozmaitości doświadczenia moralnego i złożoności problemów moralnych.

Część poświęcona etyce medycznej rozpoczyna się od szkicu powstania bioetyki (zob. rozdz. 5), która stanowi główne źródło zasobów teoretycznych współczesnej etyki zawodów medycznych. W dalszych rozdziałach przedstawiono podstawowe normy etyczne etyki medycznej oraz omówiono zagadnienia etyczne wybranych dziedzin medycyny. W książce tylko marginalnie potraktowano spektakularne zagadnienia bioetyczne zazwyczaj omawiane w podręcznikach z zakresu etyki medycznej (jak przerywanie ciąży, eutanazja, klonowanie itp.). Powodem takiej decyzji jest założenie, że podręcznik ma dostarczyć przyszłym przedstawicielom zawodów medycznych podstaw z zakresu filozofii i etyki, niezbędnych w czasie odbywania studiów oraz w pierwszych latach pracy zawodowej. Bardziej szczegółowe kwestie, jak np. badania prenatalne bądź opieka paliatywna, powinny zostać omówione w dalszym kształceniu pracowników ochrony zdrowia. W ramach kształcenia podstawowego przyszłym lekarzom, stomatologom, pielęgniarkom czy ratownikom medycznym niezbędne jest poznanie zasadniczych norm etyki ich zawodów, jak obowiązek uzyskania świadomej zgody pacjenta na udzielenie świadczenia medycznego, powinność informowania pacjenta czy zachowanie tajemnicy lekarskiej. Normy te omówiono w rozdziałach od 6 do 11. Przyszłym profesjonalistom zawodów medycznych potrzebna jest też znajomość problematyki etycznej, z którą większość z nich spotka się w swojej pierwszej pracy zawodowej, jak np. z etycznymi wyzwaniami w pracy z pacjentami – dziećmi oraz z osobami w podeszłym wieku (zob. rozdz. 12 i 13). W rozdziale 14 omówiona jest specyfika etyczna pracy pielęgniarek i pielęgniarzy współpracujących z innymi pracownikami ochrony zdrowia. W rozdziałach 15 i 16 omówiono kwestie etyczne specyficzne dla fizjoterapii i stomatologii. W rozdziale 17 przedstawiono etyczne wymogi badań biomedycznych na człowieku oraz zasady rzetelności w działalności naukowej.

Uwagę może zwracać znikoma liczba odwołań do kodeksów etycznych zawodów medycznych. Jest tak dlatego, że ani ten podręcznik, ani zajęcia, w których ma być wykorzystywany, nie mają służyć pamięciowemu wpajaniu zapisów kodeksu, lecz osiągnięciu przez studenta samodzielnego zrozumienia norm etycznych obowiązujących pracowników ochrony zdrowia. W pluralistycznych społeczeństwach, jak dzisiejsze, muszą oni umieć podejmować decyzje etyczne i brać za nie odpowiedzialność, znając równocześnie prawne uwarunkowania swojej pracy. Stąd odsyłacze do obowiązujących w Polsce aktów prawnych składających się na środowisko pracy w ochronie zdrowia.

Książka dzieli się na rozdziały, a w niektórych wypadkach na podrozdziały. Ich tytuły sformułowano tak, aby jednoznacznie informowały o ich zawartości. Poszczególne rozdziały lub podrozdziały poprzedzono listą zagadnień, pojęć i idei, które powinien opanować student w rezultacie zapoznania się z danym fragmentem tekstu. Celem tej listy jest skierowanie uwagi Czytelnika na najważniejsze zagadnienia przedstawione w danym fragmencie. Dodatkowo kluczowe pojęcia wyróżniono w tekście. Dla Czytelników chcących samodzielnie pogłębiać omawiane zagadnienia po rozdziałach wymieniono dostępne w języku polskim lektury dodatkowe, w miarę możliwości o charakterze podręcznikowym lub też dokładniej omawiające wybrane zagadnienia z zakresu filozofii, filozofii medycyny, etyki i etyki medycznej. W rozdziałach odwołujących się do prawa podano dane stosownych aktów prawnych obowiązujących w Polsce w chwili oddawania książki do druku. Nie podawano natomiast szczegółowo literatury wykorzystanej przy opracowaniu rozdziałów, wychodząc z założenia, że rolą podręcznika jest wprowadzenie studenta w omawianą problematykę, a nie dostarczenie kompendium wiedzy z zakresu etyki medycznej.

Paweł Łuków, Tomasz Pasierski

* * *

W książce wykorzystano materiał pochodzący z następujących prac: Łuków P.: Zgoda na świadczenie zdrowotne i autonomia pacjenta. w: Przewodnik po Bioetyce (red. J. Różyńska, W. Chańska). Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2013 (w przygotowaniu); Łuków P.: Etyczne dylematy współczesnej medycyny. w: Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia, tom 2 (red. J. Opolski). Szkoła Zdrowia Publicznego CMKP, Warszawa 2011: 7–14; Łuków P.: Wartość prawdy i prawdomówności w medycynie. Medycyna po dyplomie, 2007 16(4): 114–120; Łuków P.: Komu jest potrzebny kodeks etyki lekarskiej? ISF Diametros 2007, http://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/?l=1&p=cnf4&m=44&jh=1&ih=72.pl