Читать книгу Etyka medyczna z elementami filozofii - Paweł Łuków - Страница 9

Po przeczytaniu tego rozdziału student powinien:

 wiedzieć, czym jest epistemologia, metodologia nauk i teorie prawdy,

 potrafić omówić pojęcie wiedzy,

 odróżniać nauki dedukcyjne od empirycznych i humanistycznych,

 umieć scharakteryzować wnioskowanie dedukcyjne i indukcyjne,

 umieć wyjaśnić różnice między nauką, technologią i technikami,

 znać rodzaje wnioskowania indukcyjnego,

 znać kanony indukcji eliminacyjnej oraz jej zalety i ograniczenia,

 rozumieć specyfikę wnioskowania przez analogię.

Dziedziną filozofii, której przedmiotem jest poznanie rozumiane zarówno jako proces poznawczy, jak i jako jego rezultat, czyli wiedza, jest epistemologia, czyli teoria poznania. Epistemologowie pytają o to, czym jest wiedza, tj. co to znaczy powiedzieć o kimś, że coś wie. Między innymi chcą ustalić, co różni wiedzę od wiary, przekonania, przesądu i wielu innych stanów umysłu, w których człowiek odnosi się do świata w sposób dający mu orientację w otoczeniu. Dla współczesnej medycyny opartej na nauce wyjaśnienie, co to znaczy wiedzieć, jest kluczowe, ponieważ m.in. pozwala odróżnić leczenie od innych działań, które wpływają na zdrowie człowieka. Jeżeli bowiem to dzięki wiedzy można ustalić, jakie działania podejmowane z intencją poprawienia czyjegoś stanu zdrowia są skuteczne, to odróżnienie wiedzy od np. głębokiego przekonania określi, co należy do medycyny, a co np. do działań magicznych.

Jedno z bardziej intuicyjnych (i mających korzenie w początkach filozofii zachodniej) wyjaśnień tego, co to znaczy wiedzieć, podał w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku brytyjski filozof Alfred J. Ayer (1910–1989). Analizując użycie słowa „wiedzieć” i kontrastując je ze słowami odnoszącymi się do innych stanów poznawczych, Ayer sformułował trzy warunki, jakie musi spełnić ten, kto twierdzi, że coś wie. Osoba taka musi żywić przekonanie prawdziwe. Ktoś, kto jest fałszywie o czymś przekonany, może w coś wierzyć lub być o czymś głęboko przekonanym, ale nie można uznać, że dysponuje wiedzą. Gdyby prawdziwość przekonania nie była konieczna do tego, aby powiedzieć, że ten, kto to przekonanie żywi, dysponuje wiedzą, za posiadającą wiedzę można by było uznać każdą osobę przekonaną o czymkolwiek.

Sama prawdziwość przekonania nie wystarcza jednak do tego, by powiedzieć, że ktoś dysponuje wiedzą. Na przykład osoba, która twierdzi, że Ziemia ma kształt kulisty, żywi przekonanie prawdziwe, lecz jeżeli nabyła go, zgadując lub przekonanie to zostało jej wpojone w trakcie seansu hipnotycznego, to nie można poprawnie powiedzieć, że wie, iż Ziemia jest sferyczna. Nie można o niej powiedzieć, że wie, jaki kształt ma Ziemia dlatego, że drogą zgadywania lub seansu hipnotycznego można równie dobrze nabywać przekonań fałszywych co prawdziwych. Dzieje się tak dlatego, że między zgadywaniem lub seansem hipnotycznym a tym, czy przekonanie jest prawdziwe czy fałszywe, nie ma stałej zależności. Ten, kto coś wie, powinien zatem potrafić nie tylko udzielić prawdziwej odpowiedzi na pytanie (np. Jaki kształt ma Ziemia?), ale też uzyskać swoje przekonanie w sposób, który gwarantuje jego prawdziwość lub uprawdopodabnia, że jest ono prawdziwe. Ten sposób nabywania wiedzy to metoda badawcza prowadząca do przekonań prawdziwych. Dzięki niej ten, kto posiada wiedzę w jakiejś sprawie, pokazuje, że w pewnym sensie „musi” żywić to przekonanie. O tym, że nie przypadkiem uznaje to, co wie, świadczy zwykle to, że potrafi odpowiedzieć na pytanie „Skąd wiesz?”. Na przykład ktoś przekonany o sferycznym kształcie Ziemi może powołać się m.in. na kolisty kształt widnokręgu niezależnie od miejsca obserwacji, na to, że ze wzrostem wysokości położenia obserwatora nad powierzchnią Ziemi powiększa się widnokrąg oraz na wiedzę z zakresu szkolnej geometrii.

Przestrzeganie metody badawczej wiodącej do przekonań prawdziwych dostarcza podstawy dla poczucia pewności. Osoba, która posiada wiedzę, jest pewna tego, o czym jest przekonana. Naturalnie można żywić pewność niezależnie od tego, czy przekonania nabyło się metodycznie czy w wyniku dowolnej innej procedury. Od innych stanów poznawczych (np. od wiary), w których może występować poczucie pewności, wiedzę różni uprawnienie do pewności, którego źródłem jest przestrzeganie metody, o której się sądzi, że daje gwarancje posiadania przekonań prawdziwych lub w porównaniu z innymi metodami zwiększa prawdopodobieństwo przekonań.

Podaną rekonstrukcję pojęcia „wiedzieć” należy opatrzyć dwoma zastrzeżeniami. Po pierwsze, jest to rekonstrukcja pojęcia wiedzy, a nie zdanie sprawy z tego, co na co dzień uświadamiają sobie przeciętni użytkownicy języka. O zrekonstruowanym za Ayerem pojęciu można powiedzieć, że występuje w nauce i w języku potocznym w tym sensie, że rekonstrukcja ta zdaje sprawę z rygorów posiadania wiedzy, jakich staramy się przestrzegać lub przestrzegamy w naszych wysiłkach poznawczych. Jest jednak całkowicie możliwe, że użytkownicy języka nie opiszą tego, kiedy coś wiedzą, w przedstawiony wyżej sposób, a mogą też w ogóle nie zajmować się tym pojęciem.

Po drugie, pomimo że niektórzy filozofowie (jak np. René Descartes; 1596–1650) przywiązywali znaczną wagę do pewności, to jej „negatywny” czy prywacyjny charakter sugeruje, że przywiązywano do niej zbyt wielką wagę. Pewność to stan psychiczny, który może występować w wielu okolicznościach, a posiadanie uzyskanego właściwą metodą przekonania prawdziwego nie jest pod tym względem wyróżnione. Pewność wydaje się być stanem braku wątpliwości lub braku wiedzy wskazującej, że sprawy mogą mieć się inaczej niż sądzi osoba, która ma w jakiejś sprawie pewność. W wielu okolicznościach może być świadectwem pewnego rodzaju niewiedzy, jak wtedy, gdy ktoś ma pewność, że Ziemia jest płaska tylko dlatego, że nigdy nie zapoznał się z innymi tezami w tej sprawie. Pewność można mieć np. z powodu zaniedbania sprawdzenia hipotez alternatywnych, braku wyobraźni, bezmyślności czy lenistwa. Aby mieć pewność, często nie trzeba żywić żadnych specjalnych przekonań ani być w wybranym stanie umysłu, a wobec tego czynienie z niej jakiegoś szczególnie ważnego elementu wiedzy należy uznać za pomyłkę.

Na gruncie filozofii badania dotyczące wiedzy koncentrują się wokół dwóch aspektów poznania: metody docierania do prawdziwych przekonań oraz prawdziwości przekonania czy prawdy. Zagadnienia metody bada się w subdyscyplinie logiki zwanej metodologią nauk, a na pytanie o naturę prawdy usiłują odpowiadać badacze tworzący teorie prawdy.

W przeszłości w filozofii zachodniej usiłowano tworzyć jedną metodę badania, która byłaby stosowna na każdą okazję. Tak postępował np. Kartezjusz w Rozprawie o metodzie. Dziś podejście takie wydaje się błędne ze względu na obserwację, zgodnie z którą różne rodzaje poszukiwań naukowych mogą wymagać różnych metod. Na przykład badanie problemów matematycznych wymaga innej metody niż szukanie wyjaśnień zależności przyczynowych w organizmie człowieka. Gdyby miała istnieć metoda równie dobra dla wszystkich rodzajów problemów poznawczych, to najprawdopodobniej byłaby tak ogólnikowa, że nie można by uczynić z niej użytku w praktyce. Należy raczej zacząć od wyróżnienia rodzajów problemów poznawczych, a następnie analizować stosowane w nich metody badawcze i właściwe im rodzaje wnioskowań lub tworzyć je dla tak zarysowanych problematyk. Orientacji w kwestii rodzajów problemów poznawczych i stosowanych w ich rozwiązywaniu metod dostarczają obserwacje dotyczące typów nauk wytworzonych przez człowieka.

Z punktu widzenia stosowanych w nich metod nauki można podzielić na trzy grupy: nauki dedukcyjne oraz nauki indukcyjne (empiryczne), w zależności od tego, jaki rodzaj wnioskowania w nich dominuje. Podział ten – który zostanie uszczegółowiony poniżej – jest niedoskonały, gdyż zdaje sprawę po trosze z tego, jak nauki te się faktycznie uprawia, a po trosze z ideałów ich uprawiania. Na przykład systematyczny kształt teorii matematycznych nie odzwierciedla procesu tworzenia takich teorii, ale raczej uporządkowany rezultat badań. Wiele tez matematycznych było ludzkości znanych, zanim powstały teorie, na gruncie których można ich dowodzić. Opisane w dalszym ciągu metody będą więc pewnymi idealizacjami, które niekoniecznie występują w praktyce uprawiania nauki, lecz można uznać je za odpowiednie dla „użytkowników” czy odbiorców (takich jak np. uczniowie czy inżynierowie) wiedzy tworzonej przez naukowców.

Nauki dedukcyjne – których reprezentantkami są matematyka i logika – wyróżnia to, że ich ideałem jest udowadnianie twierdzeń na bazie systemu dedukcyjnego. Wnioskowanie dedukcyjne różni od pozostałych to, że jest niezawodne: poprawne wnioskowanie nie może wieść od prawdziwych przesłanek do fałszywych wniosków, tzn. prawdziwość przesłanek gwarantuje prawdziwość wniosku. Poprawne wnioskowanie to takie, które dokonuje się zgodnie z regułami systemu dedukcyjnego. System dedukcyjny składa się z czterech elementów. Terminy pierwotne przyjmowane są bez definicji, a ich sens jest potoczny lub zapożyczony z innej teorii. Na przykład w geometrii euklidesowej „punkt” jest terminem pierwotnym, którego sens uznaje się za intuicyjnie zrozumiały. Drugim elementem systemu dedukcyjnego są aksjomaty, czyli twierdzenia przyjęte bez dowodu, które uznaje się za prawdziwe. Na przykład w geometrii euklidesowej aksjomat wyraża zdanie „Dowolne dwa punkty można połączyć odcinkiem”. Trzeci element systemu dedukcyjnego to definicja wyrażenia sensownego, która zwykle składa się z listy wyrażeń, które są poprawnie zbudowane, oraz reguł tworzenia wyrażeń sensownych. Wyrażenia sensowne to wyrażenia, których struktura jest dopuszczalna w ramach systemu. Wykorzystując terminy pierwotne oraz utworzone na ich bazie terminy pochodne i przestrzegając wymagań sensowności wyrażeń, z aksjomatów można wyprowadzać twierdzenia pochodne. Dowodzenia twierdzeń pochodnych dokonuje się zgodnie z regułami dowodzenia, które określają, jakie przekształcenia aksjomatów i wyrażeń sensownych z wykorzystaniem terminów pierwotnych i pochodnych są dozwolone. Reguły te pozwalają „przenosić” prawdziwość aksjomatów na sensowne twierdzenia pochodne.

Nietrudno zauważyć, że wnioskowanie dedukcyjne nie należy do typowych w obszarze medycyny. Wnioskowania dedukcyjne odbywają się bez eksperymentów bądź obserwacji, które są charakterystyczne dla nauk empirycznych. W naukach tych ustala się fakty i prawidłowości obecne w przyrodzie (nauki przyrodnicze) lub w ludzkich zbiorowościach (nauki społeczne). Do nauk przyrodniczych należy np. fizyka, chemia i biologia, zaś do nauk społecznych m.in. socjologia, ekonomia, historia. Od nauk empirycznych należy ponadto odróżnić humanistykę, której celem jest w mniejszym stopniu poznawanie, a w większym rozumienie, i która zostanie pokrótce omówiona później.

W odniesieniu do nauk empirycznych słowo „nauka” bywa używane w rozmaitych znaczeniach. W podstawowym sensie nauka to systematyczne badania, których celem jest dostarczenie wiarygodnej wiedzy pozwalającej wyjaśniać i przewidywać zjawiska przyrody. Rezultatem takich badań są (w idealnym przypadku) teorie naukowe, na które składają się prawa naukowe będące podstawą wyjaśnień i przewidywań jednostkowych zjawisk. Nauką jest zatem np. fizjologia, fizyka, astronomia. Naukę należy odróżnić od technologii, która często bywa obejmowana potocznym pojęciem nauki. Technologia to systematyczne badania służące rozwiązywaniu praktycznych problemów na bazie wiedzy naukowej. Jej wynikiem są projekty urządzeń i procedur, które umożliwiają lub ułatwiają człowiekowi wykonywanie rozmaitych złożonych lub trudnych zadań. Takie urządzenia i procedury (wytwarzane przez przemysł) to np. aparaty do obrazowania w medycynie czy oprogramowanie komputerów. Wykorzystanie osiągnięć nauki i technologii do wykonywania konkretnych zadań w praktyce wymaga opanowania technik intelektualnych i manualnych. Do technik można zaliczyć np. obsługę komputera czy zakładanie szwów w chirurgii. W dalszym ciągu niniejszego rozdziału słowo „nauka” będzie używane w znaczeniu określonym w tym akapicie.

W naukach empirycznych, a zwłaszcza w przyrodniczych, metody badawcze opierają się na wnioskowaniu indukcyjnym (pominięta tu zostaje indukcja enumeracyjna zupełna, która jest wnioskowaniem niezawodnym, lecz w praktyce nauk empirycznych właściwie nie występuje). Jest to wnioskowanie zawodne, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje w nim prawdziwości konkluzji. Wnioskowanie indukcyjne opiera się na przesłankach uzyskanych w wyniku obserwacji lub eksperymentu, czyli obserwacji we wcześniej zaprojektowanych i stworzonych warunkach. Tego rodzaju wnioskowanie obecne jest np. w biologii i naukach medycznych. Celem wnioskowania indukcyjnego jest uzyskanie wiedzy o zależnościach i prawidłowościach, które mają charakter uniwersalny, tj. występują we wszystkich przypadkach, których dotyczą konkluzje. Wnioskowanie indukcyjne można wobec tego scharakteryzować jako wyprowadzanie ogólnych wniosków ze szczegółowych twierdzeń. Cel ten nie zawsze udaje się osiągnąć. Konkluzje mogą być probabilistyczne, tj. określać, w jakim odsetku przypadków występuje dana własność czy zależność. Konkluzje wnioskowań indukcyjnych pozwalają wyjaśniać zdarzenia przeszłe lub przewidywać zdarzenia przyszłe. Na przykład twierdzenie, że cukier jest rozpuszczalny w wodzie, pozwala wyjaśnić, dlaczego jest niewidoczny po wsypaniu łyżeczki cukru do szklanki z wodą, oraz przewidywać, że nie będzie widoczny po wsypaniu go do szklanki z wodą.