Читать книгу Etyka medyczna z elementami filozofii - Paweł Łuków - Страница 8

Po przeczytaniu tej części wstępnej student powinien:

 rozumieć specyfikę filozofii,

 znać główne różnice między filozofią a innymi naukami,

 znać główne różnice między refleksją filozoficzną a religijną,

 znać niektóre subdyscypliny filozoficzne,

 wiedzieć, czym zajmują się filozofowie medycyny.

Powierzchowne spojrzenie na dzisiejszą medycynę sugeruje, że nie ma w niej miejsca na filozofię. Współczesna medycyna jest wolna od spekulacji filozoficznych. W odróżnieniu od medycyny sprzed dwustu i więcej lat metody lecznicze są wynikiem rygorystycznych badań empirycznych, a nie czysto teoretycznego namysłu. W potocznych wyobrażeniach dzisiejszy lekarz to osoba praktyczna, nieskłonna do filozoficznej refleksji.

Choć z pewnością ludzie medycyny mogą się dziś pochwalić osiągnięciami, o których ich koledzy z przeszłości mogli tylko marzyć, to nieprawdą jest, jakoby filozofię i medycynę dzielił aż tak wielki dystans. Medycyna współczesna istotnie opiera się na wiedzy naukowej i badaniach empirycznych, którym zawdzięcza swoje sukcesy (i niektóre porażki); prawdą jest też, że w pracy ludzi medycyny niewiele jest dzisiaj miejsca na rozważania filozoficzne, a ich miejsce zajmuje wykonywanie procedur i śledzenie najnowszych doniesień naukowych. To, co łączy filozofię z medycyną, to założenia i rozstrzygnięcia filozoficzne, dzięki którym ma ona taki kształt, w jakim ją znamy, a także wątpliwości filozoficzne, które skłaniają medyków do dyskusji i poszukiwania dróg rozwiązań problemów praktycznych. Bez filozoficznych założeń, rozstrzygnięć i wątpliwości – nawet jeśli przeciętny lekarz czy pielęgniarka nie zdaje sobie z nich sprawy w natłoku codziennych zajęć – medycyna nie miałaby właśnie takich sukcesów (a czasem porażek), jakie są dzisiaj jej udziałem.

Założenia i rozstrzygnięcia filozoficzne są nieuniknione zarówno w medycynie, jak i w każdej dostatecznie złożonej dziedzinie ludzkiej aktywności intelektualnej. Założeniem filozoficznym jest na przykład teza głosząca, że w przypadku rozbieżności między tym, co w kwestiach budowy ludzkiego organizmu twierdzi autorytet, a tym, co pokazuje obserwacja, pierwszeństwo należy dać świadectwu doświadczenia. Następstwem rozstrzygnięcia filozoficznego jest stosowanie metod leczniczych, których skuteczność wykazują kontrolowane badania kliniczne, nawet gdy są one sprzeczne z tym, co sugerowałaby przyjęta teoria biologiczna.

Te założenia i rozstrzygnięcia są filozoficzne w tym znaczeniu, że dotyczą zagadnień, które nadają kształt ludzkim przekonaniom, postawom i działaniom. Tezy filozoficzne mają charakter najbardziej podstawowych przekonań decydujących o tym, co ludzie uznają za prawdziwe, słuszne lub dobre. Na podstawie tej charakterystyki przekonań filozoficznych, na użytek niniejszego podręcznika można przyjąć, że filozofia jest to dziedzina badań nad fundamentalnymi problemami dotyczącymi istnienia, poznawania, myślenia i wartości. Jedną z cech charakterystycznych badań filozoficznych jest ich otwartość ujawniająca się w dążeniu do podania ostatecznych odpowiedzi na bazie krytycznego i racjonalnego myślenia, które to odpowiedzi i argumenty zostają następnie poddane krytycznemu i racjonalnemu badaniu. Oznacza to między innymi, że filozofowie niezwykle rzadko (a być może nigdy) dostarczają odpowiedzi, które wymuszałyby ich powszechną akceptację. Otwartość filozofii widać też w etymologii słowa „filozofia”, które po grecku oznacza umiłowanie mądrości: nie posiadanie jakieś ostatecznej wiedzy, lecz krytyczne i racjonalne myślenie pozwalające człowiekowi poznawać i rozumieć świat oraz siebie.

W filozofii medycyny badacze zajmują się jej najbardziej fundamentalnymi tezami i założeniami wiedzy i praktyki leczniczej. Krytyczna analiza tych założeń i tez pozwala odnajdywać te powody sukcesów i porażek w diagnozowaniu i leczeniu chorób, które determinują określony sposób poznawania funkcjonowania organizmu człowieka, myślenia o procesach chorobowych oraz ingerowania w te procesy tak, aby przywrócić je do zdrowia. Do głównych zagadnień filozofii medycyny należy istota zdrowia i choroby, pojęcie normalności, natura diagnozowania i leczenia, pochodzenie i metody zdobywania wiedzy medycznej czy sposoby opracowywania terapii, a także społeczne i psychologiczne uwarunkowania chorowania, leczenia, zdobywania wiedzy medycznej i opracowania na jej podstawie metod diagnostycznych lub leczniczych. Dzięki takim badaniom można nie tylko lepiej rozumieć tak złożone zjawisko, jak medycyna, ale też unikać błędów i osiągać sukcesy w praktyce. Niezwykle ważnym działem filozofii medycyny jest etyka medyczna, która obejmuje m.in. refleksję nad problemami moralnymi pojawiającymi się w praktyce diagnozowania i leczenia chorób (etyka kliniczna) i w badaniach naukowych z udziałem człowieka (etyka badań naukowych).

Inną charakterystyczną cechą większości badań filozoficznych jest obecność w nich pytań i odpowiedzi normatywnych, tj. takich, które nie mówią jedynie o tym, co lub jak jest, ale głównie o tym, co lub jak być powinno. Na przykład na terenie teorii poznania, czyli epistemologii, filozofowie zadają pytania o to, jak należy dochodzić do prawdy, co należy zrobić, aby odróżnić prawdę od fałszu; w badaniach z zakresu logiki pytają o to, jak myśleć poprawnie, jakie schematy wnioskowania są niezawodne; w estetyce pytają o to, czym jest piękno; na terenie etyki pytają o dobro i wymagane postępowanie; w ramach filozofii społecznej i politycznej chcą ustalić np. to, jakie porządki społeczne są sprawiedliwe. Z badaniami normatywnymi ściśle wiążą się opisowe dziedziny badań filozoficznych, jak ontologia, której przedmiotem jest ogół tego, co istnieje, antropologia filozoficzna, w której bada się naturę człowieka, filozofia religii, której przedmiotem są wierzenia religijne i ich rola w życiu człowieka, lub filozofia języka, której przedmiotem jest język w ogóle w odróżnieniu od języków etnicznych.

Wiele przedmiotów badań filozoficznych jest obiektem zainteresowania naukowców. Na przykład myślenie zgłębiają m.in. psychologowie i neurobiolodzy, życiem społecznym i politycznym zajmują się socjologowie i politolodzy. Naukowcy badają fakty i przyjmują jako prawdziwe to, co filozofowie poddają krytycznemu badaniu. Na przykład psychologowie ustalają prawidłowości ludzkich zachowań i postaw, biolodzy i neurobiolodzy badają „tworzywo”, w którym te zachowania się dokonują, zaś filozofowie usiłują ustalić, jak ludzie powinni się zachowywać, jakie postawy powinni zajmować; fizycy przyjmują, że przedmioty, które badają, istnieją, a filozofowie pytają, czy mamy wystarczające podstawy, by sądzić, że są one realne, a nie tylko wytworami tego czy innego umysłu; naukowcy poszukują wyjaśnień zjawisk, natomiast filozofowie pytają, na jakiej podstawie można coś uznać za wyjaśnienie.

Formułowanie odpowiedzi normatywnych i fundamentalnych upodabnia filozofię do religii. Religie również dostarczają odpowiedzi na pytania o to, co być powinno i jak należy postępować, oraz dostarczają pojęć i wyobrażeń pozwalających człowiekowi rozumieć siebie i świat. Zasadnicza różnica między religią a filozofią tkwi w tym, że w religii nie kwestionuje się pewnych założeń i zazwyczaj przyjmuje się je nie w rezultacie krytycznej refleksji, lecz w procesie wychowania i socjalizacji.

Trzecią specyficzną cechą filozofii jest to, że w znacznej części jej uprawianie polega na badaniach pojęć. Ponieważ filozofowie starają się odpowiadać na fundamentalne pytania, a zarazem nie mogą bezkrytycznie przyjąć, że obserwacja dostarcza wiarygodnych informacji o naturze świata i człowieka oraz o tym, jak być powinno, ich badania zazwyczaj dotyczą samych pojęć, za pomocą których człowiek odnosi się do świata i siebie, oraz relacji między tymi pojęciami. Ideą przyświecającą takiej postawie jest wiara w to, że pojęcia z jednej strony porządkują ludzkie wyobrażenie o świecie i o nim samym, a z drugiej wiarygodne wydaje się domniemanie, że to, jakimi pojęciami człowiek dysponuje, w pewnej przynajmniej części zależy od tego, jaki jest świat i sam człowiek. Filozofowie starają się zatem badać pojęcia po to, aby stawiać twierdzenia o tym, które z odpowiedzi na fundamentalne pytania mogą być (a dla części filozofów są) najbardziej wiarygodne.

W dalszym ciągu niniejszej części zajmiemy się tymi zagadnieniami z dziedziny filozofii, które mają szczególne znaczenie dla rozumienia specyfiki współczesnej medycyny. Ze względu na jej naukową bazę lekarz musi rozumieć naturę badań naukowych w ogóle oraz specyfikę badań naukowych z zakresu medycyny w szczególności. Lekarz dzisiejszy musi nie tylko zdawać sobie sprawę ze specyfiki i założeń filozoficznych medycyny naukowej, ale też z wątpliwości i trudności filozoficznych związanych z poszukiwaniem możliwie najbardziej wiarygodnej wiedzy w ogóle. Odpowiednio też w obecnym rozdziale omówione zostaną wybrane kwestie i koncepcje z zakresu teorii poznania i filozofii nauki i wiedzy, a w rozdziale kolejnym specyfika medycyny opartej na faktach (Evidence Based Medicine, EBM). Celem pierwszego jest uświadomienie Czytelnikowi trudności i złożoności bazy wiedzy współczesnej medycyny; celem drugiego – wyjaśnienie, jak współcześnie powstaje wiedza medyczna i jak wiedza ta funkcjonuje w praktyce działań medycznych.