Читать книгу Czytając gazetę niemiecką... - Prof. Barbara Engelking - Страница 9

¹ Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, 205/234, Bolesław Maul, „Moje wspomnienia. O życiu i losie 1906–1945”, Warszawa, 1961 r.

² Jak podaje Janusz Sujecki: „W 1921 roku Żydzi stanowili, w zależności od rejonu, 20–40% [na około 200 tys. – B.E.] ogółu ludności Pragi” (zob. idem, Ludność żydowska Pragi do drugiej wojny światowej [w:] Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze, Warszawa: Jeden Świat, 2006, s. 183), później ich liczba spadała. Zamieszkiwali głównie okolice po dwóch stronach ul. Targowej. Rodzina Hochbergów mieszkała bardziej na północ, w części Pragi mniej licznie zasiedlonej przez ludność żydowską.

³ Bolesław Maul podaje we wspomnieniach, że siostra umarła wcześniej niż matka, opisuje też udział w jej pogrzebie.

⁴ Marta Młodkowska, „Pisanie jako forma istnienia (na przykładzie wybranych tekstów literatury dokumentu osobistego z warszawskiego getta)”, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. Jacka Leociaka, obroniona w 1997 r. na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, s. 26–27. Fragment pracy został opublikowany, zob. eadem, Pisanie jako forma istnienia – na podstawie dokumentów z getta warszawskiego, „Kultura i Społeczeństwo” 1999, nr 1.

⁵ „Teksty Drugie” 1998, nr 3, s. 173–198.

⁶ Adam Ostrowicz, szwagier autora. Obaj urodzeni w 1904 r.

⁷ Balbina zwana Ninką, siostra autora, ur. w 1910 r., zmarła na tyfus w getcie warszawskim w 1942 r.

⁸ Tadeusz Ostrowicz, ur. około 1934 r., zginął w czasie likwidacji warszawskiego getta latem 1942 r.

⁹ W nocy z 6 na 7 września 1939 r. pułkownik Roman Umiastowski, szef propagandy Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, wygłosił przez radio przemówienie, w którym wzywał mężczyzn zdolnych do walki, by opuścili Warszawę w celu utworzenia nowej linii obrony na wschód od Wisły. Ochotnicy mieli zostać uzbrojeni i wcieleni do armii. Jego słowa spowodowały masowy exodus ludności miasta.

¹⁰ Chodzi o wieś Dębe Wielkie w powiecie Mińsk Mazowiecki, 25 km na wschód od Warszawy.

¹¹ OPL – Ośrodek Obrony Przeciwlotniczej, jednostka wojskowa, której pododdziały broniły Warszawy przed nalotami Niemców (czynna OPL). Mieszkańcy miasta byli zorganizowani w ramach biernej OPL, mającej za zadanie gasić wybuchające pożary, udzielać w miarę możliwości pierwszej pomocy rannym etc.

¹² Jakub mieszkał wówczas z rodzicami na Pradze, przy ul. Kowieńskiej 23 m. 42.

¹³ Właśc. płyn Burowa (Aluminii subacetatis solutio, Liquor aluminii acetici), lekarstwo stosowane na skórę w stanach zapalnych, ma działanie ściągające, zmniejsza obrzęk i odczyny zapalne. Płyn uzyskiwano, rozpuszczając w wodzie (destylowanej) pastylki Burowa.

¹⁴ Autor nie podaje dat wydarzeń, zachowując mniej więcej ich chronologię. Można się domyślać, że mowa tu już o jesieni 1939 r., o pierwszych miesiącach okupacji, po zakończeniu kampanii wrześniowej.

¹⁵ Obowiązek pracy dla Żydów w wieku od 14 (później od 12) do 60 lat Niemcy wprowadzili już w październiku 1939 r. Początkowo chaotyczne łapanki do prac porządkowych na terenie miasta zostały unormowane, gdy Judenrat utworzył Batalion Pracy. Wówczas każdy podlegający obowiązkowi pracy przymusowej Żyd musiał dwa razy w tygodniu stawiać się do wyznaczonych zadań, co odnotowywano w jego „książeczce pracy”. Taki system umożliwiał wynajmowanie płatnych zastępców.

¹⁶ Generalny gubernator Hans Frank wydał 26 stycznia 1940 r. zarządzenie zabraniające Żydom w GG jazdy koleją.

¹⁷ 30 kwietnia 1940 r. Niemcy utworzyli getto w Łodzi, przemianowanej na Litzmannstadt i włączonej do Rzeszy. Wielu łódzkich Żydów starało się uciec na tereny GG, w tym do Warszawy.

¹⁸ Joint (American Jewish Joint Distribution Committee – Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Pomocy) – żydowska organizacja charytatywna, założona w 1914 r. w Stanach Zjednoczonych w celu niesienia pomocy ofiarom pierwszej wojny światowej. W Polsce międzywojennej wspierała organizacje filantropijne i samopomocowe, subwencjonowała emigrację, tworzyła sieć kas pożyczek bezprocentowych. W czasie wojny i okupacji finansowała programy pomocy społecznej. Działała legalnie do grudnia 1941 r. (przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny). Po wojnie przekazywała pieniądze na służbę zdrowia i pomoc bytową dla uratowanych Żydów.

¹⁹ Julia Rogozińska, późniejsza ukochana i partnerka autora.

²⁰ Młodszy brat Jakuba, ur. w 1906 r. – Moniek, zwany także Michcio lub Michał.

²¹ Rozporządzenie szefa niemieckiej administracji cywilnej dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera o utworzeniu dzielnicy zamkniętej w Warszawie ogłoszono 12 października 1940 r., wszyscy Żydzi mieli się przenieść na teren planowanego getta do końca października; termin przedłużono później do 15 listopada 1940 r.

²² Chodzi o Biuro Kwaterunkowe, które działało w ramach Wydziału Administracyjnego Judenratu – jednego z kilkudziesięciu wydziałów utworzonej przez Niemców w październiku 1939 r. Rady Żydowskiej z inż. Adamem Czerniakowem jako przewodniczącym. Biuro zajmowało się m.in. pośrednictwem w zamianie mieszkań, przydziałem mieszkań (pomieszczeń) dla Żydów przesiedlanych do getta, uchodźców itp. Więcej na temat funkcjonowania getta i Judenratu zob. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013.

²³ Rodzina Hochbergów zamieszkała przy ul. Chłodnej 31.

²⁴ Przepustki początkowo wydawał Judenrat, a zatwierdzały władze niemieckie, ale już 26 listopada 1940 r. Rada Żydowska została pozbawiona tego uprawnienia. Ich wydawanie przejął Urząd Szefa Dystryktu (Ludwiga Fischera), od 1 marca 1941 r., wydawała je także Transferstelle, instytucja zarządzająca wymianą gospodarczą między gettem a stroną aryjską.

²⁵ Narcyz i Władysława Chojnaccy, mieszkali przy ul. Wileńskiej 4, pomagali braciom Hochbergom; w późniejszym okresie ukrywali żydowskie małżeństwo, którego nazwiska nie udało się ustalić. Władysława była siostrą Julii Rogozińskiej.

²⁶ Hanna – córka Julii Rogozińskiej.

²⁷ Policja żydowska, czyli Służba Porządkowa (Ordnungsdienst), powołana w przededniu utworzenia getta; jej komendantem został przedwojenny inspektor Policji Państwowej pułkownik Józef Szeryński. Policjanci żydowscy – oprócz niemieckich i polskich – pełnili straż przy bramach do getta.

²⁸ Michał Hochberg prowadził kawiarnię/owocarnię przy ul. Czerniakowskiej 221/223.