Читать книгу Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре - Р. А. Юсупов - Страница 8

Телебезнең сүзлек составы, лексик-семантик нормалары еш кына кирәксезгә рус теле сүзләре кулланылу аркасында да бозыла. Гади сөйләм телендә һәм хәтта әдәби телдә дә – газета-журнал битләрендә, радио-телевидение тапшыруларында – татар теленең тиешле төшенчәне белдерерлек үз сүзләре яки телдә алар кебек үк үзләштерелгән гарәп һәм фарсы алынмалары була торып та, рус сүзләрен кушып сөйләү һәм язу очраклары шактый күп. Монда алынма сүзләрне куллануның төп принцибы бозыла. Бу принцип исә шуннан гыйбарәт: туган телнең тиешле төшенчәне белдерә алырлык үз сүзлек хәзинәсе яки үз лексик байлыгыннан яңа сүз ясау мөмкинлеге булганда, чит тел сүзләре кулланылырга тиеш түгел.

Алда зур бурыч – татар телен саклау һәм үстерү бурычы торган хәзерге чорда, уйлап-нитеп тормыйча, телебезгә бөтенләй кирәксезгә рус теленнән йөзләрчә сүзләр кертү дөрес эш түгел, әлбәттә.

Кайбер газеталарда, киң кулланылышта, шул исәптән тәрҗемә материалларында, татар сүзләре була торып та, рус сүзләреннән (араларында интернациональ сүзләр дә очрый) файдалану хәлләрен күреп гаҗәпләнергә туры килә. Урынсыз рус сүзләрен куллану күренеше район газеталарында аеруча күп. Мисалларга мөрәҗәгать итик:

Казан шәһәрендәге йортның бер долясы сатыла («Т. я.») (дөресе – бер өлеше сатыла).

Ульяновка урта мәктәбендә «Нинди профессия сайларга» дигән темага кичә үткәрелде («К. т.») (дөресе – нинди һөнәр сайларга).

«Балкыш»ның бер номерын аерым мәктәпкә багышлау яхшы нәрсә («Т.») (дөресе – бер санын).

Җитештерү сфераларында эшләүче коллективлар («Т. х.») (дөресе – җитештерү өлкәсендә яки тармакларында).

Низамов дигән кеше шул моментта гына геройлык күрсәтте («Ә. т.») (дөресе – шул чагында гына батырлык күрсәтте).

Сыерларның югары продуктлылыгы нәкъ менә шушы периодка бәйле («Т. х.») (дөресе – шушы чорга).

Суган салып төнәтелгән аракыны сөзеп әбәд алдыннан унар тамчы эчү («Ш. К.») (дөресе – төшке аш алдыннан).

Радик Ильясович бәрәңге плантацияләрен эшкәртү юллары белән таныштырды («Нок.») (дөресе – бәрәңге басуларын).

Жнейка өстерәп урып йөргәннәрем бүген дә исемдә («Т. я.») (дөресе – урдыргыч өстерәп).

Андый төзелешләргә зур специалистлар да килде («В. Т.») (дөресе – белгечләр дә килде).

Экология катастрофасы («В.Т.») (дөресе – экология һәлакәте).

Ай саен 5 миллион сумлык продукция реализацияләнә («Т. х.») (дөресе – продукция сатыла).

Занятиеләрдә техник средстволар файдаланыла («Т.») (дөресе – дәресләрдә техник чаралардан файдаланыла).

…академиясе белән «Сарат» лесничествосы арасында килешү төзелә («Т.») (дөресе – «Сарат» урман хуҗалыгы).

Шуны да учётка алырга кирәк иде («Ә. т.») (дөресе – исәпкә алырга).

Азыкларны эффектлы файдалану («Ә. х.») (дөресе – нәтиҗәле файдалану).

Илдус абый үз эшенең мастеры булып чыкты («Т. х.») (дөресе – үз эшенең остасы).

Шулай ук ул мәктәптә математика кружогы алып бара («К. т.») (дөресе – математика түгәрәге).

Владимир Путин кытай кухнясын бик ярата икән (кухня сүзе бу текстта ашлар мәгънәсендә кулланылган, шуңа күрә кытай ашлары дияргә мөмкин иде).

Сәбәп – заманнар авырлыгы, средстволарның җитмәве («Т.») (дөресе – акчаның җитмәве).

Бәйрәмдә почта работниклары да актив катнашты («К. т.») (дөресе – почта хезмәткәрләре).

Бер тел сүзенә икенче телдәге тәңгәллекне тексттагы сүз сөрешен исәпкә алып кына билгеләргә кирәк дигән принцип – алынма сүзләр мәсьәләсен хәл итү өчен дә бик әһәмиятле шарт. Бу шартның үтәлмәве мәгълүмат чаралары теленә дә зыян китерә:

Көн тәртибен тупас бозулар буенча да тәнкыйть замечаниеләре яңгырады («Т.»). Бу җөмләдәге тәнкыйть замечаниеләре – критические замечаниянең ярымкалькасы. Һәм ул – уңышсыз әйтелмә. Журналист аны тәнкыйть сүзләре дип алса, әйләнмә татарча килеп чыккан булыр иде. Ләкин сүзлектә замечаниенең сүз дигән тәңгәллеге булмаганлыктан, ул алай эшләмәгән һәм ялгышкан. Бу очракта замечание сүзен шулай ук гадәти булмаган (сүзлектә күрсәтелмәгән) җитешсезлек сүзе белән бирү дә максатка ярашлы булыр иде: Әйтелгән замечаниене бер ай эчендә бетерергә (дөресе – әйтелгән җитешсезлекләрне).

Рус телендәге изделие сүзенә тәңгәллек табу җиңел түгел, чөнки ул киң мәгънәле сүз, һәм аңа сүзлекләрдә дә тиешле тәңгәллек күрсәтелмәгән (эшләнмә сүзе уңышлы түгел). Ләкин бу – мәсьәләне хәл итеп булмый икән дигән сүз түгел, аның мәгънәсен төрле текстта төрле чаралар белән белдерергә мөмкин:

Хуҗалык изделиеләренә аерым тукталып үтәргә кирәк («Йолд.») (дөресе – хуҗалык әйберләренә яки (контекстка карап) товарларына).

Икмәк-булка изделиеләре пешерү («В. Т.»). Бу очракта изделие сүзен тәрҗемә итүнең бөтенләй кирәге юк: икмәк пешерү генә дияргә була.

Бу исә төп нагрузка «Дон»нарга төшә дигән сүз («Б. х.»). Бу очракта төп эш «Дон»нарга төшә дисәң, туган тел дә бозылмас, мәгънә дә тулы бирелер иде.

Нәкъ менә шушы самооблажение акчасына урманнар төзекләндерелә («Т.») (дөресе – халык үз теләге белән биргән акчага).

Гадәттәгечә, иң күп аварияләр исерек хәлдәге водительләр гаебе буенча була («Ә. х.») (дөресе – бәрелешүләр шофёрлар гаебе белән була).

Административ бинасы бу көннәрдә тагын бер вывеска белән бизәлде («Нок.») (дөресе – бинасына… язу эленде).

Умарта кортлары семьялары сатам («Т. я.») (дөресе – бал кортлары сатам).

Монда китерелгән мисаллар гына да кайбер каләм ияләренең сүзгә бик талымсыз икәнлеген ачык күрсәтә. Рус сүзләрен урынсыз куллану радио-телевидение тапшыруларында катнашкан кешеләр телендә тагын да күбрәк. Хәер, чыгыш ясаучы, интервью бирүче кешенең сөйләмен тикшереп, төзәтеп бетерү мөмкин түгел. Шулай да аларны дөрес сөйләргә алдан әзерләп куярга иде.

Соңгы берничә елда матбугатта рус алынмаларының һәм халыкара сүзләрнең чыганак телдәгечә әйтелеш һәм язылыш нормаларын үзгәртергә омтылу – «татарчалаштыру» тенденциясе хөкем сөрә. Мисаллар:

Милләтләрне, укмаштырып, бер сәвит халкына әверелдерергә маташтылар («В. Т.») (совет халкына кирәк).

Бик салкын иде. Калын пәлтә, олтанлы итек кидем («Т. я.»). Укымышлы татарлар инде күптәннән пальто диләр.

Сыер итеннән кәтлит («М. җ.») (кәтлит – гади сөйләм сүзе, әдәби норма – котлет).

Биредә кәнфитләр җитештерелә (конфетлар кирәк).

Керәчен лампасы кулланучылар… (керосин кирәк).

Анда җәгърафия, хисап, япон теле кебек дәресләр бирелгән («Т. я.»). (Ничә буын татар география дип сөйләшеп килә, аны бозып әйтүдән ни файда?!)

Быел нимес телен өйрәнә («М. җ.») (нимес – гади сөйләм сүзе, әдәби норма – немец).

Россия халкы картая. Болай барса, 2015 елда ук пенсия реформасы тупыйкка юлыгачак («В. Т.») (әдәби норма – тупик).

Газета сүзен бер журналист – газета дип, икенчесе – гәзит дип, өченчесе гәҗит дип яза. Рәсми кабул ителгәне – газета.

Үктәбер инкыйлабы карак малайлар тудыра («М. җ.») (октябрь кирәк).

Узган елда тауар әйләнеше 100 миллион доллардан артып китте («Т. х.») (товар кирәк).

Тупыллар яктылыкны томалый (дөресе – топольләр).

Ә бу исемлекнең башында, әлбәттә, күренекле галим, фәйләсүф һәм дин эшлеклесе Шиһабетдин Мәрҗани тора («М. җ.») (дөресе – философ).

Шәйморза крәстиән хуҗалыгына җитәкчелек иткән («Т. я.») (әдәби норма – крестьян).

КДУ профессоры Җ. Сөләйманов та татар теленең кампитрда эшләү өчен яраклы икәнлеген исбат итте («М. җ.») (компьютерда кирәк).

Скрипка сүзен – эскрипкә дип, шкафны – ышкаф, рекламаны – реклам, репликаны – реплик, афишаны афиш дип язарга һәм әйтергә тәкъдим итүче кешеләр дә бар.

Татар телендә күренекле тел галимнәребез тарафыннан алынма сүзләрнең әдәби телдә кулланылуына карата төптән уйланылган әһәмиятле принциплар, кагыйдәләр эшләнгән. Аларның берсе шуннан гыйбарәт: узган гасырның 20–30 нчы елларына кадәр кабул ителгән рус сүзләре һәм интернационализмнар сөйләм телендә үзләштерелгәнчә әйтелә һәм языла (эскәтер, камыт, буразна, өстәл һ. б.), телебезгә соңгырак чорда кергәннәре исә, нигездә, чыганак телдәге әйтелеш һәм язылыш формаларында кулланыла. Бу принцип телебездә күп дистә еллар буена сакланып килде, һәм аны ясалма рәвештә үзгәртергә омтылу хәзерге чорның хосусиятенә туры килми.

Хикмәт шунда: икетеллелек шартларында республикабызда яшәүчеләр уртак сүзләрнең татарча әйтелешен һәм язылышын махсус үзгәртү, шул рәвешле рус һәм татар телләрендәге гомуми лексика арасында ясалма рәвештә аерма китереп чыгару практика өчен дә, телләрне өйрәнү һәм алардан файдалану өчен дә уңайсызлык, тотрыксызлык китереп чыгарыр иде. Шуңа күрә телебез лексикасында реформа үткәрергә маташуның кирәге юк.

Шушы фикергә таянып гамәл кылганда, телебездә күптән үзләштерелгән кайбер топонимика исемнәрен үзгәртергә яки аларны искергән исемнәр белән алмаштырырга омтылыш та бүгенге көн табигатен чагылдырмый һәм халык мәнфәгатенә туры килми. Бу шулай ук телнең бердәм нормаларын бозуга китерә һәм сөйләмебездә башбаштаклык тудыра. Мисалларга мөрәҗәгать итик:

Хәзер Россияне берәүләр – Русия дип, икенчеләр Рәсәй дип яза һәм сөйли, кайбер газеталар Азов диңгезен – Азак диңгезе, Европаны – Аурупа дип, Германияне – Алмания, Венгрияне – Маҗарстан, Пакистанны – Пакыстан, Пакъстан, Грузияне – Гөрҗестан, Палестинаны – Фәләстыйн, Ижевскины – Ижау, Ярославльне – Ярослау, Саратовны – Сарытау, Бакуны – Бакы, Ульяновскины – Ульян, Астраханьны – Әчтерхан, Свердловскины Свердлау дип язалар. Алайга китсә, бәлки, Азияне дә Асия дип йөртә башларгадыр? Иске татар әдәбиятында шулай аталган бит ул! Телдәге прогресс ул (ул булырга тиеш бит!) искегә кайтудан гына гыйбарәт түгел!

Кыскасы, татар телендәге рус алынмаларының һәм интернационализмнарның, шулай ук топонимика исемнәренең орфоэпик һәм орфографик үзләштерелү, кулланылу мәсьәләсендә ул сүзләрнең чыганак телләрендәге формаларыннан минималь аерма, ягъни ике телдәге уртак (гомуми) сүзләрнең максималь якынлыгы принцибы гамәлдә булырга тиеш.