Читать книгу Кая чабасың, гомер юртагы? / Куда мчишься, рысак жизни? - Рафкат Карами - Страница 6

Кешеләр арасында үзара мөнәсәбәт шулайрак та була: әйтик, берәүне еллар буе беләсең кебек, ә менә аның үзенә генә хас нинди сыйфатлары бар, дип сорасалар, тәгаен генә кистереп берни дә әйтә алмыйсың, югалып каласың; ә кайсыбер кешене бер күрүдә үк истә калдырасың – ул үзенчәлекле яклары белән бүтәннәрдән аерылып тора кебек.

Габделнур өчен Шәйгазамов Солтангир Габсалихович та әнә шул икенче төркемгә керәдер, мөгаен, чөнки ул – шәхес. Киеме дә, сөйләме дә – барысы да фәкать аныкы гына.

Озын буйлы, зур башында тигез ятып торган сирәк ак чәчле Шәйгазамов һәрвакыт әйбәт костюм-чалбардан булыр, ак күлмәк һәм галстуксыз күзгә дә чалынганы юк; көрән кысалы, калын пыялалы күзлеге дә һәрчак үз урынында – туры озын борыны өстендә. Аның пиджагының түшендә, сул якта, дүрт рәт орден-медаль планкалары ялтырап тора, һәр рәттә – дүртәр, димәк, җәмгысы – уналты. Габделнур аларның ниндирәк дәүләт бүләкләре икәнлеген белеп бетерми, ләкин берсен чамалый: «Кызыл Йолдыз» ордены. (Әтисенең дә шундый дәүләт бүләге бар.) Димәк, әгәр абзый солдат-офицер халкы арасында иң дәрәҗәлеләрдән саналган бүләккә лаек булган икән – сугышта үз-үзен аямаган.

Габделнур күзенә чалынган ул орденның үзенә күрә тарихы да бар. Гаярь солдат Шәйгазамовка бу бүләкне июль ахырында дәүләт башлыгы (юридик яктан шулай саналса да, чынлыкта илгә Сталин хуҗа иде) – кәҗә сакаллы «Бөтенсоюз старостасы» Калинин бабай үзе тапшырды. Чөнки сугышның беренче айларында батырлык күрсәткән солдатлар һәм офицерлар бүләкне, Мәскәүгә барып, Кремльдә алырга тиеш иделәр. Берникадәр вакыттан соң моның мәгънәсезлек икәне аңлашылды һәм бүләкләү үзе СССР Югары Советы Президиумы исеменнән булса да, орден-медальләрне дивизия һәм полк командирлары гына тапшыра башлады. Дөрес, исемлек үзәк газеталарда тулысынча басыла килде. Аена егерме ике сум акча алган пехотачы солдатка, немец танкын юк иткән өчен, мең сум бирәләр, баштагы чорда орденга да өстәмә түләү каралган була. Ләкин Солтангир һәм аның иптәшләре орден, акча өчен түгел, ә Ватан өчен, Советлар Союзын басып алырга ажгырып килгән фашистлардан илне азат итү өчен үз-үзләрен аямыйча сугыштылар.

Шәйгазамов һәркем белән – гади ташчыдан алып идарә башлыгына кадәр – үзен бик иркен тотып сөйләшә, чөнки аңа шәхсән үзе өчен берни дә кирәкми: бүтән оешмада намус белән эшләп алган иркен фатиры бар, ул-кызлары үсеп җиткән – балалар бакчасына чиратта тормый, шәһәр читендә дача корасы юк – төзелештән очсызрак бәягә такта-кирпеч юнәтергә дип, участок башлыкларына ялынычы төшми. Шунлыктан прораб-мастерлар алдында ялагайлануны белмәгән техника куркынычсызлыгы инженерыннан барысы да шөлләп торалар.

Шәйгазамов югары белемле инженер, үз эшен биш бармагы кебек белә, ләкин беркайчан да карьера ясарга омтылмады, артыгын күтәрмәделәр дә, чөнки партиягә кермәде. Кыстап карамадылар түгел, кыстадылар, әмма ул үз фикереннән кайтмады – җайлап кына баш тарта килде. Соңгы елларда инде аңа мөрәҗәгать итүче дә булмады. Чөнки фирка әгъзасы булырга атлыгып торучы инженер-техник хезмәткәрләр болай да буа буарлык иде. Ә аның партиягә кермәвенең үзенә күрә сәбәбе бар иде: авыл мулласы булган әтисен утыз җиденче елны алып китеп каядыр олактырдылар. Авыл куштаннары – активистлар ярдәмендә эшләнгән бу этлекне ул беркайчан да кичерә, газиз атасын кышкы буранда соңгы тапкыр күрүен һич кенә дә оныта алмады.

Әмма сугыш башлангач, ул повестка көтеп ятмады, егерме өченче июньдә үк үз теләге белән фронтка китте, чөнки ул чамалый иде: әгәр фашист Мәскәүне алса, Идел буена да килеп җитәчәк. Ул – ир-егет, Илен, Ватанын сакларга тиеш, гәрчә ул Ил аны ятим итсә дә, чөнки аның бүтән Ватаны юк. Әгәр немец илне яулап алса, бөтен халык колга әйләнәчәк, тарихта моның мисаллары меңләгән. Әйе, аларга Мәскәүне алу гына кирәк, аннан инде юл ачыла – кайчандыр, Казан ханлыгы җиңелгәч, Хаҗитарханга һәм Себергә юл ачылган кебек. Буйсынган илнең халкы беркайчан да басып алучылар белән бертигез хокукта була алмый, ул кол хәлендә яшәргә дучар ителә, икеләтә буйсындырылса, ул кавем икеләтә колга әверелә. Аның кадәр генә зиһене бар иде Шәйгазамовның, чөнки бу төшенчәләрне аңа әтисе кечкенәдән үк сеңдереп килде. Илнең эше ир муенында, ирнең эше ил муенында, дигәнне дә аңардан отып калды. Мулла абзыйның китап шүрлегендә дини басмалар белән янәшә дөньяви китаплар да байтак иде. Шуңа күрә старшина Шәйгазамов, берничә тапкыр яраланса да, фашист ләгыйньнәрне үз өнендә – Берлинда тончыктырмыйча иленә кайтмады.

Зур ихтыяр көченә ия булган Шәйгазамов һәркайчан үз фикерен турыдан ярып сала һәм аны алга сөрә, нинди киңәшмә-җыелышлар һәм аларда кемнәр катнашуына карамастан, төзелештәге гаеп-кыекны ачыктан-ачык әйтеп бирә иде. Шуңа күрә аны идарә башлыгы да, баш инженер да өнәп бетермиләр. Ләкин төзүчеләрнең эш урыннарында – участокларда тиешле тәртип урнаштыру өчен җан атып йөрүен белгәнгә күрә түзәләр, аңа тел-теш тидермиләр. Бигрәк тә баш инженер (гәрчә ул моны күрсәтмәскә тырышса да) һичкем алдында тәлинкә тота белмәүче хезмәткәрне хәтта хөрмәт итә иде. Чөнки объектларда хәвеф-хәтәр булса, таякның юан башы аңа төшә бит.

Участокларда йөргәндә, гадәләтле, әмма бик таләпчән Шәйгазамов мастер-прораблар һәм бригадирлар белән пәрмә-пәр талаша (ләкин сүгенми), җитешсезлек күрсә, – балтасының сабы бик кыска, – акт төзеп, аларны штрафка тарттырырга да күп сорамый. Шуңа күрә бүтән төзү идарәләрендә еш була торган бәла-каза монда сирәк күренеш. Дөрес, биредә дә бөтенесе дә ал да гөл түгел, әмма аларның күпчелеге техника куркынычсызлыгының начар куелышыннан түгел, ә төзүчеләрнең үзләренең ваемсызлыгы, башбаштаклыгы яисә эш вакытында авызларына хәмер кабудан, нәфесләрен тыя алмаудан килеп чыга иде.

Шәйгазамовның тагын бер ягын искәрткән иде Габделнур: абзый татарлар белән һәрчак ана телендә сөйләшә, кайвакыт русча фамилияләрне юри татарчага әйләндереп тә әйтә иде.

Беренче елны, ул эшләгән участокка килгәч, инженер, электрик егеттән саф татарча:

– Прораб Казов үзендәме? – дип сорады.

Эшкә кергәндә, аңарда әле аның бу гадәтен белмәгән Габделнур аптырап калды:

– Бездә андый фамилияле прораб юк бит.

Абзый, көлеп:

– Син гусьның татарча каз икәнен белмисеңме әллә? – диде.

Икенче вакыт ул мастер Зайцевны Куянов дип, прораб Бородинны Сакалов дип сорады. Беренче карашка кырыс, хәтта усал ук дип әйтерлек менә шушы, кем әйтмешли, тояк суы эчкән кеше ни хикмәттер Габделнурны якын итте, олы башын кече итеп, күргән саен укуы, тормыш-көнкүреше белән кызыксынды. Егет моны абзыйның кайчандыр нефть чыккан якларда эшләве, аны якташ сыманрак якын итүе (гәрчә тумышы белән Шәйгазамов бүтән төбәктән булса да) дип аңлады. Ләкин ул соңрак моның төбе бүтәндә, тирәндәрәк – аның тарих бүлегендә укуы икәненә төшенде.

Бүген дә Шәйгазамов, конторда Габделнурны күргәч, егетнең сәламләвенә җавап итеп, әүвәл кул биреп исәнләште һәм укуы белән кызыксынды:

– Габделнур, син ничәнче курста әле, дүрттәме, биштәме?

Гәрчә абзый бу сорауны беренче мәртәбә генә бирмәсә дә, үзеннән өлкәннәргә каты бәрелергә күнекмәгән егет төгәл җавап кайтарды. «Олы кеше бит, бәлки, оныткандыр, – дип уйлады ул. – Әллә юри сорыймы?»

Бәләкәй чакта бер агай, аны урамда күргән саен туктатып, һаман:

– Син кем малае әле? – дип сорый иде.

Габделнур үзенең кем баласы икәнен, әтисенең исемен әйтә:

– Галләм малае!

Шуннан агай:

– И олы тел, ул синең яшьтәшеңме әллә, Галләм абый, дип әйт, – ди дә мәзәгеннән тәм табып, мыек астыннан гына елмаеп китеп бара.

Ә Габделнур аның артыннан:

– Әти кеше абый булмый инде, – дип кычкырып кала иде.

Шәйгазамов Габделнурны бүлмәсенә дәште. Солтангир Габсалиховичның эш урыны конторның беренче катында урнашкан җыйнак кына бүлмәдән гыйбарәт иде. Ике өстәл, сейф, урындыктан тыш монда пыялалы шкафлар да бар, аларның киштәләре төрле-төрле китаплар, брошюралар белән тулы. Диварларда куркынычсызлык кагыйдәләре язылган рәсемле плакатлар эленеп тора. Бер генә булса да, тәрәзәсе зур, бүлмә эче хуҗасының йөзе кебек якты.

– Утыр, – диде хуҗа, егеткә урын күрсәтеп.

– Рәхмәт!

– Син тартмыйсың бугай?

– Юк.

– Бик әйбәт. Мин дә ул агуны йотудан азат. Чәй эчмисеңме?

– Юк, Солтангир абый, рәхмәт!

Шәйгазамов күзлеген салды, дүртпочмаклап бөкләгән ап-ак кулъяулыгы белән чистартып, яңадан борын өстенә элде. Аның борыны шактый мулдан – тотрыклы, кашлары салына башлаган, күзләре ягымлы, чиста итеп кырынган яңаклары эчкә батмаган, әмма бик тулышып та тормый, куллары зур, ул – эре сөякле, яше шактый булса да, энергиясе ташып торган әле сыендагы ир кеше.

– Габделнур, сез анда Алтын Урда, Болгар дәүләте тарихын өйрәндегезме?

– Өстән-өстән генә.

– Безнең чын тарих шуларда. Казан ханлыгы ул әле соңрак. Хәер, сезгә урысныкы гына керәдер шул. Миндә берничә кызыклы китап бар.

– Бездә «Татария тарихы» дигәне булды, икенче курста, бер семестр. Китаптан укып тапшырдык.

– Һәй, энекәш, кәгазь барысын да күтәрә ул: чынын да, ялганын да. Ә сез укыган китапта чын дөресе бик аз. Аны бит, минут саен Мәскәү ягына карый-карый, «өлкән абзый» ни әйтер икән дип, калтырана-калтырана язганнар. Без бит куркытылган халык… Юкса безнең халыкның тарихы әллә кайларга барып тоташа, безгә аны күрсәтмиләр, белгертмиләр генә. Һаман шул бер балык башы: татар-монгол игосы. Имеш, ул урыс халкына фәкать начарлык, яманлык кына алып килгән, имеш, алар вәхшиләр, варварлар булганнар. Алайга китсә, шундый артта калган халык ничек ярты Европаны яулап алгандыр?! Әле тикшереп карарга кирәк: кем яланаяк яисә чабата киеп йөргән дә, кем күн итек киеп йөргән?! Бөтен дөньяга данлыклы болгар күне каян килеп чыккан соң ул?! Урыс дәүләте оешуга кем булышкан…

– Кем? – дип сорады Габделнур, абзыйның тарих төпкелләренә үк төшеп «лекция» укуына шаккатып.

– Алтын Урда дәүләте булышкан. Анда дәүләтчелек чын мәгънәсендә чәчәк аткан, аның бөтен атрибутлары булган, дин иреге хөкем сөргән, шәһәрләрендә мәчетләр генә түгел, чиркәүләр дә эшләп торган, әллә ничә төрле милләт халкы яшәгән… анда гыйлемлек нык алга киткән…

Шәйгазамов шулхәтле тирәнгә кереп китте ки, үзен студентлар белән тулы аудиториядә хис иткән профессор кебек, фикер агышын туктата алмыйча сөйли дә сөйли. Чөнки аны күңел биреп, аңларга тырышып тыңлаучы бар. Берәү генә булса да… Ул бит белгәннәрен теләсә кайда кычкырып йөри алмый, ә монда, бүлмәсе кысан булса да, иркенлек, хөрлек.

– Әнә шулар Болгарда, Казанда дәвам ителгән… Синең Мәскәүдә булганың бармы?

– Әйе, армиядә чакта, мине партиягә дә шунда алдылар.

– Кремль тирәсендә Василий Блаженный соборын күрдеңме?

– Әйе, – диде егет һәм елмаеп куйды.

– Нигә көләсең? – дип сорады Шәйгазамов, аптыраган кыяфәттә егеткә карап.

Габделнур үзе белән булган хәлне сөйләп бирде. Экскурсовод «бу собор Казанны җиңү хөрмәтенә төзелгән» дигәч, үзенең «җиңү түгел, ә басып алу хөрмәтенә» дип каршы төшүен һәм шуннан соң беларус егете өлкән сержантның (аларны Мәскәүгә алып килүче) бу хәтәр урыннан аларны тизрәк алып китүен әйтте.

– Ә син аның Казаннан сүтеп алып киткән мәчет икәнен беләсеңме?

– Юк.

– 1812 елда Наполеон Мәскәүгә керә бит.

– Әйе.

– Кремль янына килә һәм Василий Блаженный храмын күргәч әйтә: «Бу нинди мәчет?!» Ул инде күп илләрне-җирләрне гизгән кеше, мәчет белән чиркәү бинасын аера, таный белгәндер…

– Әйе, дөньяны байтак гизгән, – диде егет, өлкән абыйсының сүзен раслап. – Африкага хәтле барып җиткән. Әле анда барыр алдыннан солдатларның сәламәтлеген кайгырткан – ике йөз мең кара күзлек хәстәрләтеп куйган. Чөнки тегендә кояш мәрхәмәтсез кыздыра бит.

Шәйгазамов өчен монысы яңалык булса да, ул үзенең татар халкына кагылышлы мәгълүматлары белән уртаклашасы килүен сиздерде. Чөнки аңа төзү идарәсендә дә, өендә дә, гомумән, ул аралашкан даирәдә бу мәсьәлә хакында фикердәш юк иде. Сүз катар кеше очраса да, әңгәмә озакка бармый – өзелә. Беренчедән, күбесенең белем ягы такыр, икенчедән, һәрберсе тирә-ягына каранып яшәргә гадәтләнгән, ялгыш сүз ычкындырудан куркытып тәрбияләнгән иде. Ә Габделнурны, тарих бүлегендә укыган студентны, сөйләшеп-аралашырдай тиң кеше итеп, үз күрә. Шунысы да бар: яшь кеше буларак, аның күңеленә курку-өркү кереп ояламаган, шик-шөбһә салынмаган. Моны Шәйгазамов беренче очрашудан ук төшенде, теләсә кайда тел озайтып йөрмәячәгенә дә ышана иде.

– Татарлар, монголлар турында Рәшид-эд-диннең язмалары бар. Ул үзе яһүд кешесе, ислам динен кабул иткән һәм монголлар тарихын язып калдырган. Монгол тарихы дигәнне татарлар тарихы дип тә аңларга кирәк. Чөнки Чыңгыз ханның бабасы татарлар белән сугышта үтерелә.

– Ничек, безнең бабайлар анда ук барып чыкканнармыни?

– Бармаган. Алар хәзерге Кытай, Монголия территорияләрендә яшәгән. Сахалин утравы белән Олы җир арасында Татар бугазы бар. Ул исем бит аңа кичә-бүген генә бирелмәгән, борынгыдан калган.

– Солтангир абый, ә без ничек монда килеп чыкканбыз соң?

– Анысы үзе бер тарих… Аларның кая хәтле яу чапканын беләсеңдер… ә биредә безнең икенче борынгы бабаларыбыз – болгарлар яшәгән.

– Без ике халыктанмыни?

– Әйе.

– Мичурин бабай тәҗрибә үткәргән шикелле икән…

– Юк, киресенчә. Аның бер тамырда ике агачы җимеш бирә, ә без ике агачтан бергә әйләнгәнбез. Татар исеме өстенлек алган. Ә Болгар дәүләтенең тарихын Әхмәд ибне Фадлан язып калдырган.

– Анысы кем?

– Тугыз йөз егерме икенче елны Ирак хәлифәтеннән бирегә Багдад илчелеге килә, аның секретаре Әхмәд ибне Фадлан юлда күргән-белгәннәрен язып барган.

Габделнур өчен болар яңалык иде, әлбәттә. Ә Шәйгазамов боларны каян белә икән соң? Сораштыра-сөйләшә торгач, егет шуны ачыклады: аның туганнан туган абыйсы зур галим икән, Мәскәүдә яши, Казанда булмаган китаплар таба, архив материалларының кайберләре белән дә таныша ала икән.

– Безне сүгәргә булса, татар-монгол игосы, диләр, ә безне зур итеп күрсәтмәс өчен, монгол тарихын гына алга сөрәләр. Һәй, энекәш, безгә билгесез нәрсәләр бик күп бу дөньяда. Сугыш вакытында безнең егетләр булмаган часть юк иде. Ә синең берәр кинода татар солдатын яки офицерын күргәнең бармы?

– Юк.

– Шул шул менә… Өч солдат батырлык кылса, аның берсе татар була торган иде. Ул әле хәзер дә шулай…

– Әйе, Әсхәт Җиһаншиннарны гына алыйк…

Шәйгазамов:

– Бездә халыкның үзаңы юк, – диде. – Урысның бер акыллы кешесе – Столыпин, кем икәнен беләсең инде, әйе, шул, менә болайрак әйткән: «…милли үзаңын югалткан халык тирескә әйләнә, һәм шунда бүтән халыклар үсеп чыга».

– Бу безгә атап әйтелгән кебек.

– Юк, ул аны үзләренә карата әйткән. Чөнки унсигезенче-унтугызынчы гасырларда аларда Көнбатышка табыну бик көчле булган. Югары катлау кешеләре балаларын французча, немецча укытканнар, өйләрендә чит телдә сөйләшкәннәр, үзара аралашканнар. Ул Александр Өченче сүзләрен истә тотып әйткәндер, анысы «Россия – руслар өчен һәм русча» дигән.

– Ул император тарихка «Миротворец» исеме белән кереп калган, – диде Габделнур, исенә төшереп. – Унөч ел тәхеттә утырган вакытта бары тугыз рус солдаты үлгән, алары да – чик сакчылары.

– Ярар, энекәш, мин сиңа әллә ниләр сүләп ташладым, чөнки ышанам. Үзең генә бел дә күңелеңә бикләп куй. Кешегә чыгарма, юкса кыен ашарсың.

Бу эчкерсез егетне кисәтеп куюны да үзенең бурычы дип санады Шәйгазамов. Дөрес, бүген утыз җиденче ел түгел түгелен, шулай да дус бар, дошман бар дигәндәй, авызыңны үлчәп ачу комачау итмәс. Борынгылар язып калдырган бит: «Бөтен белгәнеңне һәрчак әйтмә, әмма һәрчак ни әйтергә икәнен бел».

Аннары Шәйгазамов, матур әдәбияттан мисаллар китерә-китерә, татар халкы турында сөйли башлады:

– Максим Горький безнең киң күңелле, ягымлы, әйбәт халык булуыбыз, пакь тормыш белән яшәвебез хакында матур-матур фикерләр әйтә. Ник әйтмәсен – дөресе шулай. Аннары, кем аны үлемнән коткарган – татар кешесе.

– Кайчан?

– Ул яшь егет чагында үз-үзенә кул салмакчы була һәм, шәһәр читенә чыгып, револьвердан күкрәгенә ата да. Әнә шунда бер татар агае аны күреп ала… Толстой да безнең турыда начар сүз әйтмәгән… Кавалерист кыз Надежда Дурова турында ишеткәнең бар инде…

– Минем аның каберен дә күргәнем бар.

Абзый кызыксынып сорагач, егет Алабуга турында сөйләп алды.

– Менә шул кыз да безнең турыда язып калдырган… Мин сиңа, әгәр теләсәң, кайбер китапларны бирермен, алар миндә байтак. Хәер, синең вакытың болай да тар инде. Ярар, укуыңны бетергәч бирермен, караштырырсың, үзең өчен генә…

Әңгәмә ахырында Шәйгазамов егеткә үзебезнең халык язмышына караган, борынгы бабаларыбыз тарихына багышланган кайбер китапларның исемнәрен дә атады. Әлбәттә, университет курсында, уку процессында боларның берсе дә юк, алар студент өчен яңалык иде. Әйе, әллә кайчан җимерелеп юкка чыккан Урарту, Ассирия дәүләтләре, Рим империяләре тарихын күз бетереп дигәндәй укыды-ятлады, ничек тә «койрык» калмасын дип тырышты – имтихан-зачётлар бирде, контроль-курс эшләре язды, ә үз тарихы… читтә кала бирде. Баксаң, әллә никадәр белемнән мәхрүм булып йөргән икән. Хәер, Габделнурның бу хакта сөйләшер кешесе дә юк иде.

Гарәпчә укырга-язарга өйрәнгән, латин алфавиты нигезендә дә укып калган Шәйгазамов белән чагыштырганда Габделнур үзен, надан дип әйтерлек булмаса да, гыйлем ягыннан берьяклы гына, шактый сай кеше икәнен сизде. Дөрес, аларга да латин теле, шул графикадагы немец теле, борынгы рус теле керде. Ә менә гарәп телен, язуын бөтенләй өйрәтмәделәр. Хәер, уку процессы тулаем урыс телендә барды бит.

…Өлкән иптәше яныннан чыкканда, Габделнур үзен әле яңа гына күзе ачылган мәче баласыдай хис итте, бер мәлгә аптырап калгандай булды… Әмма, контор каршында очраган кешеләр белән исәнләшеп, электр цехындагы хезмәттәшләре белән гәпләшкәннән соң, ул бу турыда уйламас булды. Кем әйтмешли, аны дөнья мәшәкатьләре басып китте…