Читать книгу Aktorki - Łukasz Maciejewski - Страница 4

Tytuł pana tekstu na mój temat jest oczywisty: „Królowa polskiej sceny”. Widownia nie wyobraża sobie inaczej.

Wcześniej musiałem dokładnie wymienić listę pozostałych bohaterek tej książki. Zostały zaakceptowane.

Na rozmowę z Niną Andrycz umówiła mnie Iza Kuna. Obie panie znają się z Teatru Polskiego, gdzie pracowały razem. „Zapewniam panią, że Łukasz napisze to uczciwie”, przekonywała Kuna.

Niech zadzwoni za tydzień.

Zadzwoniłem.

Przepraszam, że prosiłam pana o czas do namysłu, ale właśnie wróciłam z bardzo nieudanych wakacji i muszę odpocząć.

Mijały tygodnie. Rozmowy telefoniczne z Niną Andrycz zawsze były przeżyciem. Mieszaniną inteligencji, ironii i dezynwoltury. W końcu udało mi się przekonać aktorkę, że nie ma sensu zwlekać dłużej.

W czasie rozmowy poprzedzającej spotkanie usłyszałem:

O całym życiu mam panu opowiedzieć? To absolutnie wykluczone, wszystko będzie w moich książkach, i tylko tam. Proszę nawet nie próbować pytać o nic więcej.

Wystarczyło jednak, że spojrzeliśmy sobie w oczy, a wszystkie wątpliwości zniknęły.

Pan jest przyjacielem Izabeli Kuny czy sympatią Izabeli Kuny?

Odpowiedziałem, że chodzi o pierwszą opcję.

W takim razie zapraszam do salonu, na martini.

Nina Andrycz jest symbolem. Rozmawiając, wspominamy świat, którego od dawna już nie ma. Czas wielkich rautów i wspaniałych premier, kultu gwiazd i ich potężnego oddziaływania na publiczność.

Jest także aktorskim symbolem Warszawy. W zasadzie całe zawodowe życie – wyłączając jedynie przerwę wojenną, kiedy pracowała jako kelnerka – była związana z Teatrem Polskim.

Do legendy teatru przeszła jej rola Solange w Lecie w Nohant Iwaszkiewicza. A kiedy w 1937 roku, zaledwie w wieku dwudziestu dwóch lat, zagrała Lukrecję Borgię w Cezarze i człowieku Nowaczyńskiego, Antoni Słonimski pisał: „Jest już dziś aktorką o talencie i indywidualności nieprzeciętnej”.

Z drugiej strony jednak stała się więźniem unikatowego emploi. Wieczną królową królowych. Hieratyczna sylwetka, specjalny tembr głosu, swego rodzaju dostojeństwo sprawiły, że w powszechnej opinii została przypisana tylko do określonego typu postaci: majestatycznych władczyń, caryc, księżniczek.

Z listy królewskich ról w wykonaniu Niny Andrycz można by ułożyć potężną dynastię. Była Kleopatrą, Balladyną, Lady Makbet, Katarzyną Wielką w sztuce Józefa Hena Popołudnie kochanków, Reganą w Królu Learze, Lukrecją Borgią, Wielką Księżną Joanną w Nocy listopadowej Wyspiańskiego, Ryngałłą w Zakonie krzyżowym Morstina, Maryną Mniszech w Borysie Godunowie i Kasandrą w Orestei, Elżbietą hiszpańską w Don Carlosie i Elżbietą, królową Anglii w Marii Stuart Schillera oraz Marią Stuart z dramatu Słowackiego. Trzy razy wystąpiła w roli Szimeny w Cydzie, trzykrotnie zagrała Lady Milford w Intrydze i miłości. Dostojeństwo i majestat towarzyszyły także kreacjom Izabeli Łęckiej w Lalce, Hrabiny de Belfior, Lady Cecylii Waynflete czy Marii Calergis w filmie Premiera warszawska.

Charakterystyczna ekspresja aktorki to zestawienie dwóch, wydawałoby się sprzecznych, cech psychofizycznych. Pasywności w postawie i pasji w głosie. Z czasem pasji było coraz więcej, koturnu mniej. Andrycz zależało na różnicowaniu repertuaru. Stworzyła kreację Natalii Puszkin w Ostatnich dniach Bułhakowa, zagrała Abbie w Pożądaniu w cieniu wiązów O'Neilla, wystąpiła w Gwieździe Helmuta Kajzara, była tytułową bohaterką w Profesji pani Warren i Natalią w Miesiącu na wsi Turgieniewa.

Sprawdziła się także w rolach komediowych: grała Xenię w sztuce Maestro Abramowa-Newerlego, Validę Vranę w Babie-Dziwo według Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. W 1973 roku królowa stała się wręcz drobnomieszczańską kuchtą w Moralności pani Dulskiej. Ostatnie teatralne role Niny Andrycz jeszcze mocniej wyostrzyły ten rysunek. Stara Żona w Krzesłach Ionesco czy Klara Zachanassian w Wizycie starszej pani Dürrenmatta, wciąż pełne wewnętrznego żaru, którym emanowały wcześniejsze królewskie role aktorki, stały się ekwiwalentem poczucia humoru i dotkliwej ironii.

Grałam role tego typu, ponieważ byłam w nich dobra i lubiana. Ale kiedy usłyszałam od jednego z przyjaciół bezinteresowne pytanie: „Po co ci, Nino, dwudziesta pierwsza królowa?”, zrozumiałam, że korona mi z głowy nie spadnie, jeśli zacznę różnicować propozycje. Jako Dulska w spektaklu w reżyserii Krystyny Meissner drapałam się w pośladki, byłam ordynarna i prymitywna. Psychicznie nie miałam nic wspólnego z tym babonem; było to jednak interesujące wyzwanie techniczne. Chciałam udowodnić że to również potrafię. Publiczność reagowała entuzjastycznie. Przez trzy lata grania tego spektaklu mieliśmy same komplety.

Kiedy z głośnymi Krzesłami Ionesco w reżyserii Macieja Prusa w połowie lat dziewięćdziesiątych pojechaliśmy do Ameryki, kobiety mówiły mi: „Oglądając panią, zdecydowałyśmy się w końcu na rozwód, tak wiarygodnie pokazała pani udrękę życia z niekochanym mężczyzną”. Pomyślałam, że miałam rację. Warto było zawalczyć o zmianę emploi.

„Nazwisko Niny Andrycz – pisała Marta Fik – przywołuje głównie pamięć o rolach królowych, i to w repertuarze romantycznym, lub bodaj arystokratek i heroin. Decyduje o tym nie tylko istotna przewaga ról tego typu, ale – chyba przede wszystkim – sposób gry, pielęgnowana maniera, skłonność do patosu, troska o gest i sposób mówienia wiersza, wynoszące na koturn nawet bohaterki bardziej pospolite. Postaciami kreowanymi przez Andrycz miotają często namiętności, skrzętnie jednak skrywane pod swoistym ceremoniałem. Jest to zarazem ceremoniał dworski – który dla jej bohaterek przestaje niemal być konwenansem, a staje się sposobem życia, reakcji i zachowań zawsze kontrolowanych – oraz ceremoniał teatralny. Ważniejsza jest tu bowiem z reguły pewna efektowność roli odgrywanej przez postać sceniczną (a nie tylko samą Andrycz) niż jej rzeczywiste przeżycia wewnętrzne”.

„W tiulach, koronkach, gorsetach, z długimi rzęsami i kreskami podkreślającymi zagadkowy wyraz skośnych oczu bohaterki grane przez Andrycz są piękne, bajkowe i nierealne – pisała z kolei Dorota Sosnowska. – Wydekoltowane królowe Andrycz były antidotum na postępujące zniekształcenie kobiety”.

W wywiadzie w 1961 roku Andrycz mówiła:

To, co pisał Faulkner o głosie serca, jest kluczem do serc widowni. Staram się być żywym, prawdziwym człowiekiem zarówno na scenie, jak i przed kamerą. Gdy rolę mam już technicznie opanowaną, wnoszę do wydarzeń, w których biorę udział w sztuce, nastrój mojego dnia. Jestem radośniejsza lub smutniejsza, jestem bardziej lub mniej komunikatywna dla otoczenia.

***

Teatr jest sztuką ulotną. Trudno jednoznacznie oceniać poszczególne osiągnięcia artystki – są tylko historycznymi datami, po których pozostały recenzje, czasami ślady wzruszeń, kilka fotosów. Dlatego też ważniejsza wydaje się barwa osobowości aktorki. Nie do podrobienia. W tym psychofizycznym portrecie mieszczą się zarówno charakterystyczny tembr głosu, wspaniała sylwetka, błyskotliwość i inteligencja wypowiedzi, jak i bardzo szczególne doświadczenia życiowe: małżeństwo z Józefem Cyrankiewiczem („towarzyszka królowa”, pisano ironicznie), twórczość literacka (tomiki wierszy To teatr, Drugie spotkanie z diabłem, Rzeka rozłąka, Wakacje w listopadzie, Rzeka bez nazwy i powieści: autobiograficzna My – rozdwojeni oraz Bez początku, bez końca), a także lekko złośliwe spojrzenie i ujmujące bon moty.

Opisanie wszystkich tego typu współzależności jest oczywiście niemożliwe. Warto jednak spróbować.

Zanim zadałem pierwsze pytanie, Nina Andrycz rozpoczęła monolog. Jakby występowała na scenie.

Mam mocną osobowość. Jestem i zawsze byłam silną kobietą. Niczego i nikogo się nie boję. Pana również!

Nie chcę, żeby powypisywał pan bzdury na mój temat, zbyt wiele się tego naczytałam. No, ale wy i tak piszecie, co chcecie. Nie ma na to rady. Proszę jednak, żeby koniecznie napisał pan, że jestem pracowita. Tego nikt mi nie może odebrać. Przez wszystkie lata, które spędziłam na scenie, byłam w całości oddana pracy. Teatr i publiczność to dla mnie najważniejsze sprawy. Istotniejsze od życia osobistego czy prywatnych ambicji. Nie chciałabym, żeby to zabrzmiało jak laurka. Nie występowałam dlatego, żeby mnie chwalono. Splendory były oczywiście miłe, ale chodziło o coś ważniejszego.

Proszę się nie śmiać, ale ja to naprawdę kochałam. Przypuszczam, że gdyby nie scena, teatr, spotkania z publicznością, od dawna by mnie nie było. To życiowe powołanie. Dzisiaj, po latach bardzo różnych, także przykrych doświadczeń, wiem na pewno, że się nie pomyliłam, że wybrałam najlepszą drogę. Żyłam i żyję z pasją.

To co, jeszcze martini?

Sądząc po wystroju salonu, w którym rozmawiamy, Nina Andrycz należy do osób zakochanych w sobie. Wszędzie portrety, teatralne bibeloty. Aktorka wyciąga plik fotografii.

To będzie mój prezent dla pana. Ale może pan wybrać tylko jedno zdjęcie. Proszę pamiętać – tylko jedno.

Widzę, że pan mnie podziwia, to pięknie. Ale proszę mieć do tego wszystkiego dystans. Znam swoją wartość. To tylko salon gościnny, w innych pokojach nie znajdzie pan żadnych narcystycznych skłonności Niny Andrycz. Być może zaprowadzę pana również i tam.

Aktorka oprowadza mnie po salonie. Przez chwilę patrzymy na wyłaniający się z tarasu widok na skrzyżowanie Alei Jerozolimskich i Marszałkowskiej. Późne popołudnie, świecą się reklamy i neony.

Wspaniały widok.

Nina Andrycz odpowiada, uroczo przeciągając sylaby:

E tam, prowincjonalny Broadway.

Następnie pokazuje portrety.

To moja Maria Stuart, grałam ją w 1958 roku. A to Kleopatra, grałam ją ponad sto pięćdziesiąt razy.

Kłóciła się pani z reżyserami, walczyła o swoje?

Nigdy tego nie robiłam. Wykluczone. Jestem uczennicą Zelwerowicza, który wymagał od nas przede wszystkim cierpliwości i pokory. Raczej długich dystansów niż drogi na skróty. Teraz zastanawiam się, czy kiedykolwiek miałam jakieś wielkie konflikty podczas prób. Otóż nie, nigdy.

Naturalnie, jako artystka ukształtowana i świadoma zawsze miałam określoną wizję roli, z którą niekoniecznie zgadzał się reżyser, ale to jego zdanie było najważniejsze. Musiałam się dostosować. Cenię zarówno współpracę z klasykami w rodzaju Osterwy czy Zelwerowicza, jak i z młodym Konradem Swinarskim czy z Adamem Hanuszkiewiczem, którzy mieli kompletnie inną wizję teatru.

„Ona jest jakimś cudem – mówi Iza Kuna. – Łączy przeciwieństwa. Na zewnątrz jest absolutną monarchinią aktorstwa, ikoną właściwie bez wieku, ale w pracy Nina Andrycz jest pełna pokory i zapału. Wspaniale się z nią pracowało. To nie są gwiazdorskie fanaberie na użytek prasowego wywiadu, kiedy Andrycz z uporem powtarza, jak wielki ma szacunek do zawodu. Ten szacunek było widać za każdym razem, kiedy wychodziłyśmy na scenę, również podczas spektakli wyjazdowych. Dla mnie, wówczas początkującej aktorki, to była bardzo ważna lekcja zawodowstwa”.

Wszystko mija. Zagrałam tyle ról, ale ile naprawdę ich było? Czy ktoś to wyliczył? Pamięć jest niedoskonała. Znana jest opinia Iwaszkiewicza, autora Lata w Nohant, który po obejrzeniu mnie w roli Solange napisał: „Andrycz – wzór niedościgły”. Ale dlaczego tak mu się spodobałam? Kim wtedy byłam? Miałam dwadzieścia lat, zupełnie inaczej wyglądałam, głos również mi się zmienił. Jestem w stanie odtworzyć kontury tamtego przedstawienia, przypominają mi się pojedyncze słowa, gesty, mój kostium, ale na czym polegał fenomen tamtej roli, jej tajemnica? Nie da się tego opowiedzieć, opisać także jest trudno.

Andrycz była ikoną prawdziwej gwiazdy w PRL-u. Wydawała się przybyszem z lepszego, luksusowego świata. Krążyły na ten temat rozliczne plotki.

Sympatii nie można kupić. To po prostu niemożliwe. Nadal, kiedy jestem w sanatorium lub na wczasach, ludzie podchodzą do mnie, pytają, jak się czuję, komplementują.

Z listów, które otrzymuję i otrzymywałam, można by stworzyć muzeum epistolografii. A także kronikę polskiego obyczaju. Pisali do mnie księża i gospodynie domowe, nastoletni młodzieńcy i ambitne studentki, artyści i poeci amatorzy. „ O Moja Miła, masz brwi jak dwa Łuki Triumfalne!”, przeczytałam kiedyś. Pewnie można by sobie z tego dworować, ale byłoby to niepotrzebne i głupie. Dzięki takim gestom przez całe zawodowe życie czułam, że jestem komuś potrzebna, że to, co robię, ma sens.

Ciąg dalszy w wersji pełnej