Читать книгу Очурга оҕустарыы, кыайыыга кынаттаныы - Вячеслав Карпов - Страница 2

Мин төрөөбүт-үөскээбит Чакырбын биир дойдулаах убайбыт, саха классик суруйааччыта Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин бэргэнник этэн кэбиспитинии Дьаҕа Баһа диэн ааттыыллара. Чахчы да, биһиги аччыгый эрдэхпитинэ, ылбычча киһи тиийбэт ыраах сирэ, соҕуруунан Амма улууһун кытта быысаһар, «ырааһыран ыла-ыла ыбыллаҕастаммыт, ыллыга-аартыга бүөлэммит» үрэх баһа дойду этэ. Ол иһин массыына тоҕута сүүрбэтэх сирдээх-уоттаах, уматык ыыра-дьаара тунуйбатах күөх сирэм дойдубар, өлбөт мэҥэ уутуттан итэҕэһэ суох угуттуур мүөттээх салгыннаах Дьаҕам Баһын алаастарынан, хатыҥ, тиит былаастаах тыаларынан оонньоон-көрүлээн, көтөн-мөҕөн оҕо сааһым ааспыта. Оччотооҕу кэмтэн өйдөбүлүм – күн манна Толооҥҥо (Чакыр диэн нэһилиэгин, оттон Толоон диэн дэриэбинэтин ааттара) ордук чугаска, сир-дойду быдан ырааска, чаҕылхайга дылыта, миигин, эрдэ аҕата суох хаалбыт уолчааны, дэриэбинэҕэ билэр-билбэт дьонум-сэргэм өрүүтүн таптаан-атаахтатан тахсаллара.

Кэлин дьон ахтыытыттан биллэххэ, түөрт хостоох дьиэни Тураҥнаах диэн сиртэн көһөрөн аҕалбыттарыгар Эрилик Эристиин иккис кэргэнэ, биэлсэр буолан бу дьиэттэн үс хоһун ылан өлүөр диэри олорбут. Билигин бу дьиэ музей буолан турар. Дьиэ соҕурууҥҥу киэҥ хоһо дьахтар оҕолонор палаатата эбит. Мин манна 1947 сыллаахха кырыа кыһын кыйданан, сааскы таммах чоллурҕаччы түһэн эрдэҕинэ, чыычаах уйа туттубат, киһи үлэлиэ суохтаах ытык күнүгэр – Былаҕасыанньайап таҥаратын чэчиэринньигэр, ол аата ыаллар алаадьы астаан бырааһынньыктыыр кэмнэригэр – муус устар 6 күнүгэр төрөөбүппүн.

Аҕабынан төрүттэрбит Байаралар диэн эбиттэр. Аҕам Павел Дмитриевич, эппитим курдук, эрдэ, мин үс саастаахпар, суох буолаахтаабыт. Эдьиийим кэпсээнин сабыдыалыттан дуу, эбэтэр дьиҥ-чахчы оннугу көрбүтүм хатанан хаалбыта дуу – хаар кыыдамныыр күһүҥҥү хаҕыс күнүгэр хоруобу сыарҕалаах акка тиэйэн илдьэн эрэллэрин, миигин эдьиийим көтөҕөн турарын өйдүүр курдукпун, олус лүҥкүрбүт, хобдох-курус күҥҥэ дылыта…

Ийэм Евдокия Егоровна биһигини иитээри үлэттэн ордубата: повар да, лааппыга атыылааччы да буола сылдьыбытын билэбин. Онон борбуйбун көтөҕүөхпэр диэри сайын аайы эһэм Дмитрий Павлович миигин көрөн-истэн улаатыннарбыта, сөбүгэр дьарыйан, ардыгар атаахтатан, уол оҕо бары дьарыгын сатыыр буоларга уһуйбута. Күүтүүлээх сайыҥҥы каникул саҕаланнар эрэ, Толоонтон көс курдуктаах сиргэ – Соҕуруу Эбэҕэ барарбыт. Эһэм атын миинэн баран, миигин кэннигэр мэҥэһиннэрэрэ, ол кэнниттэн айахпыт хам буолбакка кэпсээн-ипсээн бөҕөнөн аар тайҕа иһигэр киирэн, ыркый ойуурунан айаннатан дибдитэрбит.

Биһиги, Карповтар, өбүгэ саҕаттан олохпут дьиэбититтэн арҕаа, икки биэрэстэлээх Хоспохтоох диэн сиргэ баар. Алаас Эбэттэн Хоспохтооххо лиҥкир тиит тыаны быһа түстэххэ, төрүт-уус алааспытыгар, оттуур сирбитигэр тиийэрбит. Бу алаас халдьаайытыгар дьон уҥуохтарын кириэстэрэ, баҕана мастара эмэҕирэн тураахтыыллар – ити биһиги төрүттэрбит, ол иһигэр аҕам, уһуктубат уһун ууларыгар утуйа сыталлар. Дойдубар тиийдэхпинэ, мин ытык дьонум кэриэстэригэр сүгүрүйэбин, санаабар, кинилэр миэхэ күүс-уох биэрэн, мэлдьи алгыыр-араҥаччылыыр курдуктар…

Алааспыт барахсан сайын ахсын «кэлиҥ, күөх быйаҥтан сомсуммахтаан хаалыҥ» диэн ыҥырар-угуйар курдук күөх отунан тыа саҕатыгар тиийэ тыалтан долгулдьуйа олороро көрүөххэ сүрдээх да үчүгэй буолара! Аны тыатыгар куобахха сохсо охсорбут. Абаҕам Бүөтүр үс биэрэстэлээх сиртэн сүүрбэччэ куобаҕы сүгэн киирбитин туһунан сөҕөн-махтайан кэпсииллэрэ. Аны санаатахха, бэйэтин кыанар, тэтиэнэх киһи эбит.

Ити курдук эһэбин батыһа сылдьан, хайа баҕарар саха оҕотунуу үлэлии, бултуу-балыктыы үөрэммитим – ходуһабытыгар Бөтүрүөп Таҥаратын саҕаттан күһүн маҥнайгы хаһыҥнар түһүөхтэригэр диэри илиибитинэн охсон, мунньан, кэбиһэн моой оттуурбут, быыспытыгар күөлгэ мундуга, бөчөөххө илимниирбит, туу угарбыт, эһэм така-йыытынан куобахха, куртуйахха туһахтыырым, сохсо иитэрим, хороччу улаатарым саҕана саас-күһүн куска, куобахха сааланарым. Эһэм, омос көрдөххө, сүрдээх дьиппиэн, оҕо бары улаханнык толлор, саллар кырдьаҕаһа этэ. Оттон мин куруутун эҥээрдэһэ сылдьар буолан билэрим – ис дьиҥэр киирдэххэ, кини курдук аламаҕай, элбэҕи билэр-көрөр, сүбэ-ама буолар, сиэнин ис сүрэҕиттэн таптыыр үтүөкэннээх эһэ ахсааннааҕа эбитэ буолуо.

Эһэм да, аҕам да коммунист этилэрэ, ол иһин наар кырдьыгы эрэ өрө туппутунан олорон аастахтара. Син оччотооҕу партия чилиэннэрин курдук, тус бэйэ туһугар, байарга-тайарга дьулуһуу диэни билбэккэ, бар дьон бүттүүнэ дьоллоох-соргулаах олохтоох буолуохтаах диэн өйдөбүлүнэн салайтараллара. Эһэм Эрилик Эристиинниин араа-бараа саастаах үөлээннээхтэр, суруйааччылыын алтыс-пыт кэмнэриттэн кэпсиирэ да, оҕочоос буолан долоҕойбор тутан хаалбатахпын, арай наар: «Сэмэн эбэтэр Дьаакыбылап», – диирин өйдүүбүн. Эрилик Эристиин туһунан кинигэҕэ эһэм кылгас ахтыыта киирбит, онно суруйааччы айымньыларыгар баар дьон кимнээхтэрин ыйбыт эбит.

Аҕам сэрии ыар сылларыгар холкуоска бэрэссэдээтэллээбит, хоргуйуу ыар күннэригэр дьону салайыы курдук кытаанах эбээһинэһи толорбут. Кинини кытарар кыһыл этэ диир сатаммат, сорох былдьаһыктаах түгэннэргэ баартыйа тыйыстык ирдиир, дьону үлүгэргэ умса анньыах айылаах дьа-һалларын ылыммакка, бар дьонун тыыннаах хаалларарга туһуламмыт хардыылары оҥортуур эбит. Ол курдук сэрии сылларыгар Хатылыга «Кыһыл ыллык» уонна Чакырга Молотов аатынан холкуос-тарга бэрэссэдээтэллии сылдьан, хоргуйан барыы буолбутугар ыксаан, кистээн сүөһү өлөттөрөн, бар дьонун аһатан, холкуоһун дьонун үрүҥ тыыннарын өллөйдөөбүтүн туһунан оччотооҕу кэм тыыннаах туоһулара – кырдьаҕастар кэлиҥҥэ диэри махтанан ахталлара. Хата, оччолорго ону үөхсэр-харсар биир да хара санаалаах көстүбэтэҕэ аҕам дьоло эбит.

Толооҥҥо дэриэбинэ ортотугар хатыйыы күрүөлээх дьиэбин мин сааһыран баран сотору-сотору ахтан-санаан кэлэбин, түүлбэр кытта киирэр. Ол дьиэм таһыгар оонньуурбун, бүтүннүү алтан төбө ньээм-ньээминэн саһарар тэлгэһэҕэ сымнаҕас окко сытарбын өйдүүбүн. Итиннэ мин биэс саастаахпар диэри олорбуппут. Ийэм, Кытаанахха олорбут Абрамовтар диэн бэйэлэрин кэмигэр кыахтаах, баай аҕа ууһун кыыһа, олус эрдэ төгүрүк тулаайах хаалаахтаабыт. Ол кэнниттэн мин аҕабын кытта билсэн, Чакырга сүктэн кэлбит.

Аҕам өлбүтүн кэнниттэн кыра оҕолоох огдообо дьахтар отун-маһын булунан, сүөһүтүн көрөн соҕотоҕун олороро уустугуттан Мындаҕаайыттан сылдьар Егор Аммосов диэн киһиэхэ эргэ тахсыбыта. Онон биһиги Толоонтон көһөр буоллубут. Мин кииринньэҥ аҕа буола сылдьыбыт Дьөгүөрү үдүк-бадык соҕус да буоллар өйдүүбүн. Тута: «Аҕаа!» – диэбиппин, кини элбэх баҕайы кэмпиэт аҕалан, ытыһым муҥунан кутан үөрдүбүтүн умнубаппын.

Толоонтон көһөрбүтүгэр, биһиги өлүүбүт диэн төбөлөөҕүнэн 14 сүөһүнү илдьэр буоллубут. Өр баҕайы айаннаабыппыт, суола-ииһэ суох Дьаҕа баһыттан тахсан, оруобуна били Уулаах Уйбаан «сиһиктээх систэри бысталаан, адырҕайдаах аппалары туораталаан Дьаҕа Баһын ыырыттан тахсан, дьиэрэҥкэйдиир тиҥилэх тиэрийбит дьэрэкээн хонуулар устун» диэбитинии, ыт мунна баппат ыркый ойуурдартан тахсан, Амма өрүс үрдүгэр киэҥ нэлэмэн хочолорунан хаамтаран алтахтатан, Мындаҕаайыга тиийбиппит.

Мындаҕаайыга баара-суоҕа 6 саастаахпар мин оскуолаҕа бэлэмнэнии эбэтэр норуокка этэллэринии «ньулубуой» кылааска киирбитим. Олус аһыныгас, үчүгэйкээн майгылаах учууталга түбэспитим (хомойуох иһин, аатын умнан кэбиспиппин). Дьиэбэр барарбар миигин атааран, суолум айаҕар киллэрэн биэрэрэ, оттон дьиэбэр Бэскэ диэри син балачча ырааҕа, икки биэрэстэ курдук быһыылааҕа.

Суолбар баар үрэх сыырыгар оонньоон, дьиэбэр бүтүннүү хаар-сиик буолан тиийэрбин өйдүүбүн. Саас биирдэ сыыртан өҥөс гыммытым – үрэхпит эстэн, мууһа күөрэлэнэн, көмүөл бара турар эбит. Дьиэбит сүүрүк хоту, аллараа баара, онон муустарга олорсон устар санаа көтөн түстэ да, суумкабын туппутунан кытылы кыйа баран иһэр мууска ойон киирэн, айаннатан даллаһыта турбутум. Хата, соччо ырааппакка, дьиэм туһаайыыта от-мас сыыр үөһэ элэҥнээн көстөрүн кытта, кытылга ойон кэбиспитим. Дьиэбэр ол «дьоруойдааһыным» биллибэккэ хаалбыта. Ийэм ону көрбүтэ буоллар, төһөлөөх куттаныа этэй диэн билигин кэлэн кэмсинэбин.

Оскуолаҕа куһаҕана суохтук үөрэммитим. Мындаҕаайыга сылдьан, арааһа, 5—6 саастаахпар буолуо, Дьокуускайтан тахсан практикалана сылдьар студент уол саахымат хаамыыларыгар үөрэппитэ. Итинтэн ыла саахымат-дуобат олоҕум арахсыспат аргыстара буолбуттара. Кыра кылааска үөрэнэ сылдьан, саахымакка күрэхтэһэ аан маҥнай куоракка киирбиппин өйдүүбүн. Кыһыҥҥы каникулга тоҥ хаһаа автобуһунан түҥкүр-таҥкыр түһэн айаннаабыппыт. Тииспит тииспитигэр сыстыбат гына бабыгыраччы тоҥмут оҕолор иккис оскуола интернатын булан, икки этээстээх сылаас баҕайы дьиэҕэ киирэн, биирдэ харахпыт сырдаабыта. Бачча улахан дьиэ оһоҕо суоҕун, ол оннугар түннүктэр анныларыгар ыйаммыт кэрдиистэнэр хаптаҕай турбаларынан ититэллэриттэн сөхпүппүт, итинник аан маҥнай радиаторы көрбүтүм.

Туох эрэ табыллыбакка, онно саахымакка күрэхтэһиннэрбэккэ эрэ биһигини Чурапчыбытыгар төттөрү утаарбыттара. Ол да буоллар ити кэмтэн ыла саахымат-дуобат дуоскатын кыбыммытынан сылдьабын, урутаан эттэххэ, билигин саахымат-дуобат республикатааҕы киинин салайарым быһыытынан, Сахабыт сирин бастыҥтан бастыҥ саахыматчыттарын, дуобатчыттарын кытта күннэтэ эҥээрдэһэбин, бэйэм дуобакка маастарга кандидат нуорматын толорбутум.

Бииргэ оонньоон-көрүлээн улааппыт оҕолорбуттан Чакырга сайын аайы элбэхтэ моҕотойдоон сүүрбүт-көппүт, сөтүөлээн чомполоммут уолбун Проня Егоровы, билиҥҥэ диэри дьиэ кэргэнинэн доҕордоһор атаспын Мэхээччэ Ефремовы анаан-минээн ааттаталыам этэ. Сайын буолла да, эһэм атынан кэлэн Чакырга илдьэ барара. Бэл, Мындаҕаайы курдук ыраах, быстар куһаҕан суоллаах-иистээх дойдуттан эһэм «ньулубуойу» бүтэрдэҕим сайын эмиэ кэлэн, эмиэ аппытыгар мэҥэстэн, үөрэ-көтө дойдубутугар айаннаабыттаах этибит.

Биһиги дьиэ кэргэн Мындаҕаайыга син бэркэ олоруох быһыылаахпыт даҕаны, кииринньэҥ аҕам күүскэ иһэн кэбиһэр буолан иэдэппитэ. Арыгы эҥээрдэспит ыал олоҕо туох аанньа буолуой, били 14 сүөһүбүт ханна да барбыта биллибэккэ эстибитэ, соҕотох ынахтаах эрэ хаалбыппыт. Мин маҥнайгы кылааска төрдүс чиэппэргэ үөрэнэн эрдэхпинэ, ийэм Дьөгүөрдүүн туох да айдаана, иирээнэ-чаараана суох арахсан хааллылар. Онон муус устарга сир-дойду садырыын уутунан туолан турдаҕына, тэлиэгэлээх атынан Чурапчы сэлиэнньэтигэр көһөн киирдибит. Суол уһун буолан, аара Баһылай алааһа диэн сиргэ ыалга хонон аастыбыт.

Чурапчыга кэлэн, биир томтор аннынан тэлиэгэбит талыгыратан эрдэҕинэ, эмискэ үрдүбэр бөдөҥ баҕайы саҥалаах киһи соҕотохто тоҕо барбытыгар, куттанан тэлиэгэ түгэҕэр умса түһэ оҕустум. Саҥа тохтообокко биир күрүс эҥээрэриттэн дьиктиргээн, өндөйөн тулабын көрбүтүм – остуолбаҕа ыйаммыт тэллэҕэр тэрил иһиттэн кэпсээн-ипсээн аан дойдуну толорон доргута аҕай турар эбит. Кэлин билбитим – ол военкомат томторо диэн эбит.

Хайа эрэ ыал олбуоругар киирдибит, дьиэлээх-тэр «һуу-һаа» буолан тахсан, биһигини эргийэн кэбистилэр, көрөн-истэн айманан, ону-маны ыйы-талаһан бардылар. Дьэ, ити курдук ырыаҕа ыллам-мыт, хоһооҥҥо холбоммут, киэргэттэхтэринэ «тоҕус томтордоох иккис Москва» диэн ааттыыр Чурапчы сэлиэнньэтин дьоно буоллубут.