Читать книгу Очурга оҕустарыы, кыайыыга кынаттаныы - Вячеслав Карпов - Страница 5

Ол эрээри мин саҥа тустан эрэрим, киэн туттуу иэйиитигэр куустаран, пьедестал үрдүк чыпчаала буолбут Чурапчым кулуубун кирилиэһигэр тиийэрим олох ыраах этэ. Оччолорго 49 киилэҕэ диэри ыйааһын баара, ситэрим-хоторум саҕана тустарбын онтон саҕалаабытым, аан маҥнай 1962 сыллаахха үөрэнээччилэр ортолоругар Чурапчы оройуонун чемпиона буолуохпуттан ыла кимиэхэ да сүгүн-саҕын хотторбот этим. Сэттэ сыл ааһан, интернат-оскуолабын экзаменнары туттаран түмүктээн, 8-с кылааска Чурапчы орто оскуолатыгар үөрэнэ киирэбин.

Биһиги тыыллан-хабыллан тахсыыбыт Чурапчы орто оскуолатыгар үөрэммит сылларбытыгар буолбута диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэх этим. Ахсыс кылааска дьиэбэр олорон тустуу секциятыгар сылдьыбытым. Онтон тохсуска үөрэнэрбэр, оччотооҕу оройуон спорткомитетын бэрэссэдээтэлэ Афанасий Кирикович Софронов көҕүлээһининэн, орто оскуола директора, сэрии ветерана Гаврил Дмитриевич Ефимов өйөөһүнүнэн ДЮСШ – оҕо спортивнай оскуолата тэриллибитэ. Үрдүттэн интернаттаах этэ, онон 1963—1965 сылларга 10-с, 11-с кылаастарга үөрэнэрбэр интернакка олорбутум.

Дмитрий Петрович күрэхтэһиилэргэ эҥин сылдьан, сөбүлүү көрбүт оҕолорун, үчүгэй бөҕөс тах-сыан сөптөөх диэбит уолаттарын араас оройуоннартан ыҥыртаан аҕалан, интернакка олохтуура уонна тустууга эрчийэрэ. Мин үөрэнэрим саҕана Тааттаттан Владимир Андросов баар буолбута. Барахсан кыыһырар диэни билбэт, олус холку майгылаах Дыгын оҕото этэ. Бачча сааспар диэри кини курдук техникалаах бөҕөһү көрө иликпин диэтэхпинэ алҕаһаабат инибин.

Биһиги тэҥ баайыылаах бөҕөспүтүн хапсыһыы устатыгар албыннаан-аралдьытан баран, сөптөөх түгэнигэр биирдэ тоҕо түһэн албастыыр буоллах-пытына, кини хайа да бэйэлээххэ киирдэҕинэ, бииртэн биир албаһы субурутар сүрдээх ураты ньымалаах тустуук этэ. Билиҥҥи бөҕөстөртөн оннук ньыманан Бувайсар Сайтиев тустарын көрөөччүбүн. Атыннык эттэххэ, Володя бэйэтин кэмин урутаан испит эбит дии саныыбын.

Бөтүрүөбүс ыарахан ыйааһыҥҥа туһуннараары Сергей Шерварли диэн грек төрүттээх уолу аҕалбыттааҕа, олус сымнаҕас майгылаах, үтүө санаалаах уолчаан этэ, ол иһин бары сөбүлүүрбүт. 120 киилэни үктүүр буолан, пааралаһан эрчиллэр да, тустар да уола суоҕа. Онон төһө кыахтаах оҕо кэлэ сылдьыбытын билбэккэ хаалбыппыт. Өлүөхүмэттэн Гоша Корнилов диэн уол эмиэ улахан ыйааһыҥҥа туста сатаабыта, 1972 сыллаахха Н.Н. Тарскай бирииһигэр республика чемпионатыгар 90 киилэҕэ бастаабыта. Оттон Сахааччалаах, Роман Дмитриевтээх, Александр Ивановтаах мин оскуоланы бүтэрбитим кэнниттэн Чурапчыга кэлбиттэрэ.

Чурапчыга Дзержинскэй аатынан уулуссаҕа олорорум, аара суолбар Ленин уулуссатыгар Проня Шестаков дьиэтэ баара. Баран иһэн киниэхэ таарыйан, эрчиллиигэ илдьэ барарым. Уолум бастаан утаа сүрэҕэлдьиэх курдук этэ, кэлин улам ылларан, олус үлүһүйэн, баҕаран туран дьарыктанар буолбута. Минскэйгэ физкультурнай институкка үөрэнэ киирэригэр, 1966, 1967 сылларга Советскай Союз уолаттарга икки төгүллээх чемпиона диэн ааттаах-суоллаах этэ.

Дмитрий Петрович, оччолорго отутуттан тахсыбыт киһи буоллаҕа, албас көрдөрөрүгэр наар биһигини кытта көбүөргэ тустан хачымахтаһара, бэйэтэ самбист буолан, олус үчүгэйдик атахха тэбэн, тас уорҕабытынан ыыталыыра. Бөҕөс бөҕөстөн үөрэнэр, ким эмэ соҕурууттан тустан кэллэр эрэ тренербит: «Хайа, дьэ тугу билэн-көрөн кэллиҥ, көрдөр», – диэн буолара. Ол курдук буруолаабытынан сылдьар сонун албастары, ньымалары билэрбит.

Аны көбүөрбүт үрдүгэр киинэ экрана ыйанан турара, Бөтүрүөбүс сөп буола-буола онно улахан тустууктар хапсыһа сылдьалларын тыктаран, кинилэр ньымаларыгар уһуйа сатыыра. Саха киһитин этэ-сиинэ нууччаларга буолбакка, азиаттардыын биирин быһыытынан, Токиоҕа Олимпиадаҕа сылдьан устубут кадрдарын, Япония олимпийскай чемпионнара Уэтаке, Йошида, Ватанабэ тустууларын хос-хос көрдөрөрө, кинилэр хапсыһар ньымаларын үтүктэрбит, «ватанабэлааһын» курдук албаһы үгүстэр таптаан туттар буолбуппут.

Тренербит күүһү хачайдааһыҥҥа улахан болҕом-тону уурара, ол иһин бэйэтэ толкуйдаан араас мас снарядтары айыталаабыта, ыарахан бэрэбинэ тэриллэри көтөҕөлүүрбүт, эркиҥҥэ эрэһиинэнэн иҥиннэриллэн көнөн кэлэр дүлүҥнэри харахпыт ирим-дьирим буолуор диэри тардыалыырбыт, өттүктүүрбүт, халыҥ былаахы кирилиэскэ үктэллэрэ кырыыбалыы саайыллыбытыгар тарбахтарбыт төбөлөрүнэн тутуһан өрө хатаастан тахсарбыт, ыарахан штанганы сытан эрэ түөспүтүттэн сыыйа өрүтэ анньыалыырбыт. Бөтүрүөбүс барыбытын кэрийэ сылдьан, сүбэлиирэ, көрдөрөрө, ыйан-кэрдэн биэрэрэ.

Тустуу, ис-иһигэр киирдэххэ, син ырыа ноталарын кэриэтэ, эбэтэр саахымат, дуобат теориятын курдук, үөрэтэргэ-билэргэ араас ньымалардаах. Аны сайдыы баран истэҕин ахсын урукку умнуллар, соччо туттуллубат буолар. Биһиги урут партерга охтордохпутуна ууннары тардыы (растяжка) эбэтэр туроктыы кыптыыйдааһын (турецкие ножницы) албастарын туттар буоллахпытына, билигин биилиттэн кууһан, мостиктаан баран бэйэ нөҥүө эргитии (накат) баһылыыр-көһүлүүр суолталанна. Үөһэттэн куустуһан баран, араастаан атаҕынан эрийэн, санныга сүгэн быраҕыыга сүгүн-саҕын киирэн биэрбэт буоланнар, аны наар атахтааһын күүскэ тэнийдэ. Киһи саамай кэбирэх сирэ – атаҕа, онтон хайа да түгэҥҥэ ылыахха сөп.

Уон биэһим эргин лаппа күүһүрбүппүн, улахан да дьоҥҥо таһаҕас буолардыы эбиллибиппин өйдөөбүтүм. Интернаппытыгар биир саҥа иитээччи баар буолла, арай киэһэ дьарыкка тиийэн кэллэ уонна:

– Уолаттар, тустан көрүөҕүҥ эрэ, дьэ ким баарый? – дии-дии, өттүк баттанан баран эргим-ургум, сирэйбитин-харахпытын кэриччи көрөр.

Бөтүрүөбүс суох кэмэ этэ, оттон бу киһи, бадаҕа, ханна эрэ дьарыктаммыт, бэйэтин син сэниэлээҕинэн ааҕынар чинчилээҕэ. Кэтэмэҕэйдээн баран, мин киирэн утары турунан кэбистим. Уолаттартан ким эрэ судьуйалаата, хамаандалыырын кытта түһүнэн кэбистибит. Арай мин санаатаҕым аайы атаҕыттан ылабын, илиитэ сүрдээх кытаанах, күүс баҕас баар быһыылааҕа да, биир да албаһы билбэт, хара күүһүнэн эрэ хам баттаары хадьыктыы сатыыр, мин хаста да атахтаан умсарыта түһэртээн баран, кэлин миэлиҥсэлээн саннын хаптаҕайыгар лик гына түһэрдим. Киһим улаханнык кыһыйда, көбүөртэн тахсан иһэн тииһин быыһынан сыыйан: «Щенок», – диэбитигэр, «бэйэҥ буруйдааххын» диэн күлэ санаатым.

1963 сыл сайыныгар үөрэх министерствотын тэрийиитинэн уолаттарга республика чемпионата буолла. Дьокуускай куорат пааркатыгар үҥкүүлүүр балассааккаҕа көбүөр тэлгэтилиннэ. Мин ыйааһыммар биир дойдулааҕым Степан Собакин баар. Чурапчыттан илдьэ барбыт тренерим: «Ыстапааҥҥа түбэстэххинэ, сэниэҕитин эһимэҥ, эрэйдээбэккэ эрэ кыайыыны биэрээр», – диэтэ. Кырдьыга, ити саҕана миигин ким да билбэт, оттон Степан миигиттэн сааһынан аҕа, республика күүстээх тустуук уолаттарын ахсааннарыгар киирэн, биллэн-көстөн эрэр кэмэ. Онон кинилиин сирэй көрсүһүүгэ улаханнык утарса сатаабакка, очконан хоттордум уонна атыттары барыларын лаһырҕаччы кыайталаан, иккис миэстэ буоллум.

Саха тустуутугар кыһыл көмүс буукубаларынан суруллубут 1964 сыл үүммүтэ. Бу сыл бэс ыйыгар Дьокуускай «Спартак» стадионугар РСФСР көҥүл тустууга чемпионата ыытыллыахтааҕа. Хаһыаттарга онно бэлэмнэнии туһунан кэпсэтии нүөмэри көтүппэккэ саҕаламмыта. Ордук саха спортивнай журналистикатын төрүттээбит Иван Семенович Кычкины махтана ахтыам этэ. Кини чемпионакка бэлэмнэнэ сылдьар бөҕөстөртөн ылбыт интервьюларын, Борис Васильев доҕордуу көр-күлүү уруһуйдарын биири да көтүппэккэ ааҕарбыт.

Аты эрчийэн, баайан, хатаран баран, баайааччы тренер сүүрүүгэ илин былдьаһыннара киллэрэрин кэриэтэ, Бөтүрүөбүс миигин: «Сөп буолла», – диэтэҕэ буолуо, араас күрэхтэһиилэргэ утуу-субуу кытыннаран барда. Саха театрыгар республика оҕолорго чемпионата ыытылынна. Ол аайы былырыыҥҥы Степаным суох, онон бэркэ баран иһэн, Руслан Игнатьев диэн уолтан иҥинним, очконан хотторон, атыттары тулуппакка, иккис миэстэ буоллум. Аны улахан дьоҥҥо тахсан, Ытык Күөлгэ буолбут Алексеевскайдааҕы производственнай управлениеҕа (Чурапчы Таатталыын холбоһон кылгас кэмҥэ итинник ааттана сылдьыбыттара) 52 киилэҕэ бастаатым. Таатта бөҕөһүн кыайбытым да, билигин аатын өйдөөбөппүн.

Аан маҥнай Сахам сирин тас өттүгэр, Сибиир уонна Дальнай Восток чемпионатыгар кытта республика сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирсэн, саас Улан Удэ куоракка көтөн тиийдибит. Чурапчым, Чакырым хаарынан ытыллар тибиилээх-тиһиктээх, кубулҕаттаах-дьибилгэттээх кулун тутарынан охсон буолуо – хаатыҥканан барбытым, доҕоор! Ол дойдуга уу-хаар, чалбах, бадараан бөҕөтө тахсан, бүтүннүү баллырҕас-биллирҕэс, сөрүө оннун да саҕа хаар ордубатах. Киһи хайдах да хаатыҥканан сылдьыбат дойдута буолбут. Хата, хаһаайыстыбаннай киһи Юра Васильев саҥа бачыыҥка ылынан абыраата, эргэтин мин ытыһым үрдүгэр түһэрэн ыллым.

Манна эмиэ иккис миэстэ буоллум, финалга Потлицын диэн уоллуун күөн көрүстүбүт. Тэбис-тэҥҥэ барбыт хапсыһыы түмүгүнэн кыайыыны киһибэр биэрдилэр. Ол эрээри оччолорго республика тас өттүгэр тахсан, чемпион буолуу улаханнык хойдо илик буолан, ити иккис да миэстэбиттэн астыммыт курдук этим. Биһигини илдьэ сылдьыбыт Бөтүрүөбүс даҕаны хомойбут чинчитэ суоҕа.

Чурапчыбар төннөн кэлэн, тохсус кылааһы бүтэрээт, аны Россия уолаттарга чемпионатыгар бараары, Коля Сивцевтааҕы кытта Дьокуускайга бэлэмниир эрчиллиилэргэ сырыттыбыт. Мин ыйааһыммар баар дьону, Россия чемпионатыгар кыттаары сылдьар бөҕөстөрү – Николай Сафоновы, Владимир Корякины, Иван Аянитовы кытта сороҕор бииргэ дьарыктанабыт. Дьонум спорт маастардара, ол эрээри кум-хам туппаттарыттан, тэҥҥэ кэриэтэ эрийсэрбиттэн улахан эрэл уота умайбыта.

Күүтүүлээх Россиябыт чемпионата буолар күнэ дьэ үүннэ. Биһиги, туста бараары сылдьар уолаттар, дьэ күннээтибит – аатырбыт бөҕөстөрбүт биир да хапсыһыыларын көтүппэтибит. Сырылатан-сырбатан куйаас да күннэр этилэр! Ону ол диэбэккэ, аан маҥнай Россия чемпионата Дьокуускайга ыытыллар буолан, киһи да киһи! Билиэккэ тииһиммэккэ айдаан, хата, биһиги сүүмэрдэммит хамаандалары кытта тэҥҥэ эрчиллэр буолан, пропуһунан киирэн, тутан олорон көрөр кыахтанныбыт.

«Да, были люди в наше время» диэбиттии, Петр Алексеев хайа да бэйэлээҕи хамсатан иһэн, тиэрэ тэбэр сатабылын, Эдуард Гегеев утарылаһааччытын сототун атаҕынан эрийэ ылан баран үөһэнэн кыыратан түһэртиирин, Алкивиад Иванов хас биирдии хамсаныытын чопчутук ааҕан-суоттаан оҥорор албастарын, Петр Попов көбүөргэ ыҥырылыннаҕына, эдэр саас, күүс-уох символа буолан, сүүрэн мөтөһүйэн кэлэригэр көрөөччүлэр күргүөмүнэн: «Бө-тү-рүүс! Бөтү-рүүс!» – диэн ньиргитэллэрин, ол кэннэ кини киирэн-тахсан, тустан кылбаҥнатарын! Манна даҕатан эттэххэ, Петр Егорович мин оҕо эрдэхпинэ холобур оҥостор бөҕөһүм этэ, кини хаартыскатын интернакка оронум үрдүгэр ыйаан туруорбутум. Ок-сиэ, үтүө да кэмнэр этилэрэ, чахчы да биһиги саҕана бааллара уол оҕолорун мүлтүрүйбэт үс уһуктаахтара, кыларыйбат түөрт кырыылаахтара! Эчи дьүһүннэрэ-бодолоро кыраһыабайа, тутта-хапта сылдьаллара дьоһуннааҕа – кимиэхэ баҕарар тустууга умсугуйууну үөскэтэллэрэ. Улахан маастардарбыт хаартыскалара куорат киинигэр, дьон кэлэр-барар, тоҕуоруһар сирдэригэр бааллара, анныларыгар ыраах тырымныыр маяктардыы угуйар-ыҥырар, оччолорго саныырга сөҕүмэр улахан суолталаах «Мастер спорта СССР» диэн сурук биһигини магнит курдук бэйэтигэр тардан, хаста да аттынан аастарбыт, син биир хайаан да тохтоон, хаартыскалары сирийэн көрдөхпүтүнэ, суруктарын аахтахпытына эрэ астынарбыт.

Россия чемпионатын түмүгүнэн Алкивиад Иванов, Петр Алексеев, Альберт Захаров, Эдуард Гегеев аҕыс ыйааһынтан түөрдүгэр чемпионнаан, Николай Гоголев, Алексей Ермолаев, Владимир Данилов үрүҥ көмүскэ, Николай Алексеев боруонса мэтээллэргэ тиксэннэр, саргыбыт салаллыбыта, өрөгөйбүт үрдээбитэ. Ити күннэргэ, туох да омуна суох, саха дьоно бары тустуу салгыныгар, умсугутар-угуйар тыыныгар куустаран олорбуттара.