Читать книгу Очурга оҕустарыы, кыайыыга кынаттаныы - Вячеслав Карпов - Страница 4

Кыра кулууптаах этибит. Онно муннукка бааталара онон-манан логлоруттан тахсыбыт мааттар кыстанан тураллара. Тренировочнай көстүүмнээх, аргыый аҕай саҥарар тренер секцияҕа кэлбит оҕолору кэккэлэтэн баран маҥнай билистэ, тус-туу туһунан билиһиннэрии быһыытынан кэпсээтэ, аан дойдуга аатырбыт бөҕөстөрү аҕынна, эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх киһи дэгиттэр үчүгэй буоларын, өйө-санаата чэбдик, чөл сылдьарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Онтон муннукка турар мааттары тэлгэттэрдэ, итиэннэ онно оонньотон, сүүрдэн-көтүтэн таҕыста.

Биһиги, кыра бэдиктэр, мэниктиир кыах бэриллибититтэн мааспыт табыллан, оонньоон булумахтанныбыт, ол быыһыгар тустан да хачыгыратан ылабыт. Бөтүрүөбүс тугу да саҥарбакка, тула хаама сылдьан болҕомтолоохтук одуулаһар. Билигин санаатахха, кини айылҕаттан мындыр педагог буолан саамай сөптөөх хайысханан барбыт – тута тустуу албастарынан, эти-сиини илиһиннэрэр кытаанах бырахсыыларынан чаҕытан кэбиспитэ буоллар, ахсааннаах оҕо секцияҕа иҥнэн хаалыа, үгүс өттө тустуунан салгыы дьарыктаныан баҕарыа суоҕа эбитэ буолуо. Оттон эргийэ сылдьан оонньуурбутун көрөрө диэн – биһигиттэн хайа уол ордук имигэстик хамсанарын, утары бырахсар дьоҕура төһө түргэнин, сүһүөхтээҕин эҥин, быһата, тустууга сыһыаннаах буолуон сөптөөхтөрү чинчийэн билгэлиир эбит.

Ити курдук оонньуу-көр быһыытынан барбыт маҥнайгы дьарыкпыт бүттэ, биһиги Бөтүрүөбүс хаһан кэлэн секция ыытарын кэтэһэр дьон буоллубут. Кини нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ Чурапчыттан анаан-минээн кэлэн, киэһэтин дьарыктаан барара. Мэниктииргэ көҥүл ылбыттыы, мин биир секция кэмигэр наһаалаан кэбистим быһыылааҕа – Бөтүрүөбүс кытаанах баҕайытык окумалбыттан тутан лэглэритэн илдьэн, хараҥа хоско хаайан кэбис-тэ. Хайыахпыный, оҕолор күлсэн-салсан, оонньоон-көрүлээн ньамалаһалларын истэ-истэ хараҥа хоско турдаҕым дии. Онтон ыла Бөтүрүөбүс баарыгар бары да наһаалаабат буолбуппут, кэм нэмин билэн сүүрэр-көтөр этибит.

Бэйэтэ да оҕо уйулҕатын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэр, кытаанахтык көрөн кэбистэ да – ханна да барыаххын-кэлиэххин билбэккэ, сири-буору кымыстыы турар буолаҕын. Сыыйа-баайа тустуу албастарын үөрэтиигэ, бэйэ-бэйэни кытта тустан көрүүгэ киирэн бардыбыт. Ордук кыһаллан-мүһэллэн бииргэ үөрэнэр уолаттарбыныын Петр Калачевтыын (кэлин спорт маастара), Виктор Малышевтыын эрчиллэрбит.

Аан маҥнай күрэхтэһиигэ кыттар буоллубут, бадаҕа, 1960 с. этэ. Хаһан эрэ Сеня Оноев кууппал кириэһин төбөтүгэр кыһыл былааҕы баайбыт Таҥаратын дьиэтигэр оройуон оҕолоругар көҥүл тус-тууга бастыыр иһин күрэхтэһии буолбута. Киһи бөҕө мустубут этэ, мин таптаан туттар ньымаларбынан – атахха киириинэн, өттүктээһининэн хас да утарылаһааччыбын ыраастык хоппутум, тиһэх киирсиигэ уҥуоҕунан да улахан, күүһүнэн да баһыйар уоллуун тиһэх свистокка диэри иэмэх мас-тыы эрийсэн очконан баһыйтарбытым.

Иккис миэстэ буолан грамота туттарбыттарыгар, атаҕым сири билбэт буолуор диэри үөрбүтүм. Тута ийэбэр наҕараадабын көрдөрө охсоору ыстаммытым. Ийэм маҥнай утаа, «илиигин-атаххын эчэтиэхтэрэ» диэн, мин тустарбын сөбүлээбэт этэ. Ол киэһэ чэй иһэ олорон, грамотабын эргим-ургум тута-тута, аҕам ыһыахха хапсаҕайдаһан тустарын туһунан, бэйэтэ ыйааһына кыра да буоллар, бөдөҥ баҕайы бөҕөстөрдүүн харса суох хачыгыратыһар үгэстээҕин кэпсээбитэ. Онон төрүт-уус хааныгар баар дьыала диэтэҕэ буолуо – итинтэн ыла тустарбын бопсубат-хаайсыбат буолбута.

Аны биһиги дьиэ кэргэҥҥэ улахан уларыйыы буолла. Бэһис кылааска үөрэнэ сырыттахпына, ийэм хоско ыҥыран киллэрдэ уонна:

– Һыллыай, аҕата суох иккиэйэҕин эрэ олорорбут куһаҕан баҕайы дии, мин кэргэн тахсаары гынабын, ону эн туох диигин? – диэтэ.

– Кимиэхэ? – диэн ыйытан чап гыннарабын.

– Хатылыга үлэлиир Миитэрэй Сэдээлиһэп диэн киһи, – диир ийэм оргууйдук.

– Бэрт буоллаҕа дии, – диибин.

Онуоха ийэм кууһан сыллаан ылаахтаата, арааһа, утарсыа, сөбүлүө суоҕа дии санаан баран, кэбирэхтик сөбүлэспиппиттэн үөрдэҕэ.

Дьоппуону кытта сэрии кыттыылааҕа, иккис кииринньэҥ аҕам буолбут Миитэрэй олус бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээҕэ уонна, бөдөҥ киһи холку буолар дииллэринии, хаһан да кыыһырбат киэҥ көҕүстээҕэ. Кэлин мин ССРС-ка бастаабыт сылбар күһүн сэтинньигэ өлбүтэ, ити тухары биирдэ мөхпүтүн, куолаһын улаатыннарбытын өйдөөбөппүн. Маҥнайгы кииринньэҥ аҕабыттан арахсан кэһэйбит буолан, кинини аҕаа диэн ааттаабатаҕым, хата, Миитэрэй оҕолордоох эбит, онон соҕотохто Аня уонна Дима диэн эдьиийдээх бырааттанан хаалбытым. Дьэ, ыал ыалынан буолан, ньиргийэ түстүбүт. Ийэм Миитэрэйдиин өлүү араартыар диэри наһаа тапсан олорбуттара. Мин оскуолаҕа үөрэнэн бүттүм да, спортивнай саала диэки ханньары таттара турабын.

Маҥнай утаа тустуунан оонньуу-көр курдук дьарыктанан иһэн, быһа холоон 13—14 сааспыттан, хайаан да үчүгэйдик тустуохтаахпын, Саха сирин ааһан, Россия, Союз таһымнарыгар тахсыахтаахпын диэн бигэ сорук туруоруммутум. Оннук санааны тренербит Бөтүрүөбүс да иитиэхтиирэ, кини интернат-оскуола оҕолорун эрчийэр кэмигэр: «Оҕолоор, эһиги кэлин Советскай Союз чемпионнара буолуоххут», – диирэ хайаан да туолуохтааҕар адьас итэҕэйэ, инникибитигэр бүк эрэнэ истэрбит. Оттон, кырдьыгынан эттэххэ, оччолорго, 50-с сыллар ортолоругар, тустууга спорт маастарын тыыннаах бэйэтин көрбөккө да сылдьан, тиэргэммититтэн тэлэһийбэтэх, Москва, Ленинград курдук улахан куораттары түүлбүтүгэр да оҕустарбатах, Дьокуускайга да ахсааннаахтык сылдьыбыт оҕолорго, Чурапчыга локомотив күүһүнэн барбах умайар лаампатын борук-сорук саалатыгар, бааталара орҕосто сылдьар мааттарга кэккэлэһэн турар оҕолор иннилэригэр тренербит: «Эһиги Союзка бастыаххыт», – диэһинэ баһырхай былаан эбит. Бөтүрүөбүс ол ыра санаата барыта олоххо киирбитин кэннэ санаатахха, олус да ырааҕы өтө көрбүт, бэйэтин туруоруммут соругар бигэ да эрэллээхтик, күүстээх да дьулуурдаахтык барбыт уонна биһигини сирдээбит эбит.

Итиччэ үрдүк сыаллаах-соруктаах дьон олус ымсыыран-баҕаран туран туста сатыырбыт. Тренерим үөһэ Чурапчыга икки-үс биэрэстэ курдуктаах сиргэ баар, биһиэхэ нэдиэлэҕэ аҕыйахта кэлэн барар. Ол иһин мин сылааска велосипедынан, тымныыга сатыы күөлү уҥуордаан киниэхэ тиийэн эрчиллэбин.

Билигин алта уоммуттан тахсан олорон эргитэ санаан көрдөхпүнэ, Дмитрий Петрович учуутал да, тренер да, киһи да быһыытынан, туох да омуна суох үөһэлэртэн айдарыылаах улуу киһи кэлэн ааспыт. Бэйэтэ киһи быһыытынан олус ыраас, чиэһинэй, ханнык да көр-нар, бэл, булт-алт диэҥҥэ аралдьыйбакка, олоҕун бүтүннүүтүн тустууга анаабыта. Кини биир да дьарыгы көтүппэтэ, хайа да оҕо туох санаалааҕын, туох дьоҕурдааҕын курдаттыы билэр сүрдээх мындыр психолог этэ. Кини баарыгар оройдорунан көрбүт, уолуктарынан тыыммыт, араас улуустан кэлбит, баппатах атамааннарынан аатырбыт ыччат кытта имиллибит сарыылыы сымныыра, мэниктиир туһунан өйүгэр оҕустарбата. Учууталбыт хас биирдии тылын сыыска-буорга түһэрбэккэ истэн, көбүөргэ албастары хос-хос хатылаан чочуйарбыт. Бөтүрүөбүс диэн Таҥараҕа тэҥнээх киһи буолара, кинини кытта мөккүһүөхтээҕэр буолуох утары да көрбөт этибит, ол курдук олус ытыктыырбыт. Кини ыччат доруобуйатыгар охсубат, төттөрүтүн туһалыырын курдук барытын ааҕан-суоттаан ноҕоруускалаан дьарыктаабыт эбит.

Билигин биири бигэтик этэбин – Дмитрий Петрович курдук улуу тренер тахсыбатаҕа буоллар, саха норуота ХХ үйэҕэ Олимп чыпчаалын дабайара саарбах этэ.

Тустуу секциятыгар сылдьар оҕолор сыл курдук улаханнык тустубакка, оонньоон, сүүрэн-көтөн тахсыбыппыт. Иккис сылбытыттан саҕалаан, дьэ дьиҥнээх эрчиллиилэргэ киирэн бардыбыт. Бөтүрүөбүс тустуу сүрүн албастарын барытын үөрэппитэ, олох уу чаккырас буолуохха, дьиэҕэр тиийэн, хоскор киирэн ороҥҥун эрэ нэһиилэ булардыы сылайыаххар диэри биир албаһы хатылат да хатылат буолан, быһата, бэйэҥ да өйдөөбөккүнэн хайа баҕарар балаһыанньаттан оҥорор буоларгар тиэрдэ сатыыра. Холобура, синньигэс маһы тутан баран, ол аннынан умсан атахтатара, сыыйа маһын намтатан иһэрэ – ол ахсын, маакка сыста сыһа-сыһа, хаптас гынан атахха киирэрбит. Маҥнай тобуктуу-тобуктуу атахтыырбыт, кэлин турбутунан хайа баҕарар атахха түһэн өрө баһан таһаарар буолбуппут.

Ити эрээри хас биирдии улахан бөҕөс физиологиятын, этин-сиинин уратытыгар, күүһүгэр, хамсаныытыгар, түргэнигэр-бытааныгар сөп түбэһиннэрэн, киниэхэ тус бэйэтигэр эрэ барар тус-туспа албастардаах буолааччы. Атыттар төһө да ону оҥоруохтарын баҕарбыттарын, үтүктэ сатаабыттарын иннигэр кинилэр курдук эҥкилэ суох табыллааччыта суох. Холобура, биһиги олимпиецтарбытын ыллахха, Роман Дмитриев ханнык баҕарар түгэҥҥэ утарылаһааччытын атаҕыттан чыпчылҕан түгэнэ ылбыта эрэ баар буоларын, онтун туппутунан бэйэтин атаҕынан олуйарын, Александр Иванов кэнниттэн кууспут бөҕөһү бэрт сылбырҕатык утары албастаһан быраҕар ньыматын, Павел Пинигин тардыалаһан иһэн, киһитин ходьох гыныар диэри охсорун, утарылаһааччы хардараары даллах гыннар эрэ, Павел, соҕотохто хоннох аннынан хардары хаамаат, тиэрэ көтөр албаһын бары билэллэр эрээри, ким да кинилэр курдук кыайан оҥорбот. Манна даҕатан эттэххэ, Пинигин ааттаах үчүгэйдик техниканы баһылаабыт бөҕөс, кини хас биирдии хамсаныытын эрдэттэн былааннаан оҥороро, уһаты-туора туттуо диэн саараама даҕаны. Тустууга аҥаардас охсуһан, сырбатыһан, күүскүнэн өттөйөн, киһини кыайбаккын, кинини албынныыр, хотор туһугар кыл түгэнэ урутуур реакциялаах, олус сайдыылаах интуициялаах буолуохтааххын.

Оттон миигин «карповтааһын» диэн миэлиҥсэ аҥаардаах быраҕыыны айбыт киһинэн ааҕаллара да, дьиҥэр, мин ыксаатахпына абырыыр, саамай сөбүлээн туттар албаһым утарылаһааччым ыраах атаҕар киирии этэ. Аан дойду таһымнаах улахан бөҕөс олох хараҕын да быһа симэн баран эҥкилэ суох сатыыр албаһыттан куотар уустук буолааччы. Холобурга аҕаллахха, японец Осаму Ватанабэ атахха киирэриттэн көмүскэнэргэ, утары албастыырга Нодар Хохашвили үс сыл бэлэмнэммит уонна Ватанабэны утары туста киирэн баран, сонно тута атаҕын былдьаппыт, дьиэтээҕи бэлэмэ туһалаабатах.

Тапталлаах хаан-уруу Чурапчыбар дьон байарга-тайарга улаханнык дьулуһа сатаабата, ол оннугар спорт диэн баран муннукка ытаабыт үгүс этэ. Биһиги кэммитигэр хайа да Чурапчы киһититтэн ыйыттахха, тустуунан эбэтэр дуобатынан, тенниһинэн эбэтэр волейболунан, хайыһарынан эбэтэр баскетболунан утумнаахтык дьарыктаммыт буолаллара, саамай сатамматаҕына – спорт хайа эрэ көрүҥүн эҥкилэ суох өйдүүр ыалдьааччылар бааллара.

Эргэ, хомойуох иһин, билигин умайбыт кулууп-путугар тустуу буоллаҕына, киһи турар да сирэ ордубат гына лыык курдук дьон мустара. 1956 сыллаахха оройуон чемпионатыгар ытык ыалдьыт быһыытынан ыарахан ыйааһыҥҥа көҥүл, классическай тустууларга Россия призера, Москва куорат чемпиона Иван Васильевич Морозов ыалдьыттыы кэлэ сылдьыбыта. Атыыр оҕуһу туруору туппут курдук дыыдаллан дьэ киһи да киһи! Моой суох, төбөтүттэн санна биирдэ силтиллэн тахсыбыт, тыыллар саһаан үрдүктээх, көннөрү киһи буутун саҕа модьу илиилэрин, онтон икки бүк суон атахтарын быччыҥнара көппөрүҥнэһэн ылаллар, биир күдьүс эт лахса, чиэппэр күүстээх киһилэрэ диэн арай итинник ини. Кини ыйааһыныгар тэҥҥэ үктүүр бөҕөһө суох буолан тустубатаҕа эрээри, көрөөччүлэр көрдөһүүлэринэн сыгынньахтанан баран көбүөргэ тахсан хаамыталаабытыгар да сөп буолбуппут, «хастаабыт тиит курдук харылаах, суллаабыт тиит курдук сотолоох, сытыы кылаан сынтарыйар сымара таас түөстээх» дьиҥ чахчы нуучча бухатыыра хааман даадаҥнатара харахпар билигин да баар.

Тустууга мин, уончалаах уол, дьон атаҕын аннынан сыыллан киирэн, адьас чугастан тутуһа сытан көрөрүм. Оччотооҕу биир хапсыһыы уон икки мүнүүтэ устата барара, ортотугар хайаан да партерга туруоруулаах. Сайыны быһа от-мас үлэтигэр эриллибит тыа уолаттара атахтара муус маҥан, курданардарыттан үөһэ өттүлэрэ күн уотугар килэриччи сиэтэн хап-хара буолан, утарыта киирэллэрэ. Маҥнай утаа улахан албаһы оҥорбокко, нөрүччү туттан баран, биир сиргэ иҥнэҥнэһэ, тэпсэҥнэһэ сылдьаллара. Ол сылдьан эмискэ холоруктаһан, хапсан ылаллара. Уһуннук, сындалҕаннаахтык барар хапсыһыы 0:0 ахсаанынан, ол аата тэҥнэһиинэн бүтэрэ аҕыйаҕа суоҕа. Ити да үрдүнэн саалаҕа мустубут эмээхсинниин-оҕонньордуун, кыра оҕолуун сарсыардаттан түүн үөһүгэр диэри барар күрэхтэһиилэргэ бөҕөстөр хас биирдии туттууларын-хаптыыларын сыыска-буорга түһэрбэккэ кыраҕытык кэтээн көрөллөр уонна туох эрэ хамсаныы буоллаҕына: «Оок-сиэ, барахсан инньэ гынна, дьэ үчүгэйдик да оҥордо ээ!» – диэн сибилигин көрбүттэрин хайҕаан-сөбүлээн күйгүөрсэ түһэллэрэ.

Оччолорго Чурапчыттан Коркин уолаттара ааттара-суоллара саҥа дуораһыйан эрэрэ. Ити сыллартан саҕалаан улахан дьон: Василий Шадрин, Федор Винокуров, Петр Николаев, Сидор Попов, Федор Эверстов, Виктор Кривошапкин, Максим Сибиряков уо.д.а. республика таһымыгар тахсан, ымсыылаах-баҕалаах разрядтар нуормаларын аһара көтөн, уламмаастар чэрчитин диэки эрэллээхтик айаннаан испиттэрэ.

Ити курдук күүстээх бөҕөстөрү аан маҥнай көрүү, кинилэр тустар ньымаларыгар сүгүрүйүү эргэ кулууппут барахсантан саҕыллыбыта. Төрөөбүт дойду ахтылҕана диэн ураты да күүстээх ээ! Мин ол кулууппун олус күндүтүк саныыбын, үллэр үйэбэр, саллар сааспар элбэх күрэхтэһиигэ кытыннаҕым, үгүстэ бастаан да, бириистээх миэстэҕэ тиксэн да аастаҕым. Ол эрээри ол Чурапчым умайбыт кулуубун үрдүк кирилиэһигэр турдахпына, ааһан иһэр дьон дорооболоһон баран: «Хайа, Слава, хайастыҥ?» диэтэхтэринэ, киэн тутта: «Бастаатым», – дииртэн ордук үөрүү суохха дылыта.