Читать книгу Nazizm. Struktura władzy - Waldemar Aftyka - Страница 6

Republika Weimarska utworzona w 1919 r. na mocy konstytucji uchwalonej 31 lipca 1919 r. otrzymała ustrój demokratyczno-parlamentarny. Suwerenem stał się naród niemiecki, który w wyborach powszechnych i równych, bezpośrednich i tajnych wybierał parlament Rzeszy (Reichstag) oraz prezydenta Rzeszy. Rząd był odpowiedzialny przed parlamentem, a decyzje prezydenta wymagały zgody kanclerza i jednego z ministrów. Zamiast barw drugiego cesarstwa, czarno-biało-czerwony, przyjęto sztandar 1848 r. czarno-czerwono-złoty[15].

W ustroju tym ogromnie wzrosła rola parlamentu, a to równocześnie spowodowało, że rola partii politycznych stała się kluczowa. System republikański stanowił, że parlament składający się z przedstawicieli poszczególnych partii, stronnictw politycznych, reprezentujących i działających w imieniu wyborców, był najwyższą władzą. Partie polityczne z czynnika podrzędnego w systemie kajzerowskim, stały się obecnie czynnikiem decydującym o politycznym i gospodarczym życiu kraju. Wpływały na kierunek przemian ustrojowych i systemowych.

Utworzona Republika Weimarska stanowiła dalszy ciąg ewolucji ustrojowej rozpoczętej w okresie przed I wojną i w czasie jej trwania. Okres rewolucyjny miał decydujący wpływ na kierunek przemian. Wydarzenia rewolucyjne wykazały, że czynnikiem decydującym są masy robotnicze, drobnomieszczańskie i inteligenckie, natomiast znaczenie elementów konserwatywnych zaczyna spadać, nie bez oporu z ich strony.

Rządzić wbrew tym elementom nie pozwalała sytuacja polityczna. Ustrój polityczny powinien wzmóc rolę (wpływ) parlamentu i przynajmniej osłabić odrębność i samoistność ustrojową czynnika militarnego i konserwatywnego. Obok hegemonii wielkiego kapitału przemysłowego i agrarnego należało prowadzić politykę uwzględniającą znaczenie elementów socjalistycznych i drobnomieszczańskich.

„Te kierunki rozwoju Niemiec – pisze K. Grzybowski – ujawniły się już przed wojną. Być może, gdyby się realizowały ewolucyjnie, przy zachowaniu monarchii, przy zachowaniu (a jedynie ograniczeniu) odrębności elementów militarnych, bez przegranej wojny, Niemcy weszłyby na drogę tego samego rozwoju co państwa Europy Zachodniej. Między Niemcami przedwojennymi a liberalno-demokratycznym ustrojem stanęła jednak przegrana wojna i przegrany pokój wraz ze wszystkimi skutkami gospodarczymi i psychicznymi. Monarchia, wpływ sfer wojskowych, wpływy junkierskie zostały nieograniczone, lecz usunięte w całości, usunięte nielegalnie, lecz rewolucyjnie, usunięte nie po zawarciu przegranego pokoju (za który wtedy odpowiedziały) lecz przed jego zawarciem. I te właśnie przyczyny w wyższej o wiele mierze, niż np. brak doświadczenia politycznego u szefów nowego państwa, zaważyły na ewolucji społeczeństwa niemieckiego i na losach Republiki Weimarskiej”[16].

Republika Weimarska od momentu utworzenia była słaba, partie skrajnie prawicowe, związane z prusko-militarną przeszłością do 1922 r., są w sytuacji podobnej jak socjaliści przed wojną, tzn. partii stojących poza ustrojem. Bez możliwości dojścia do władzy, bez odpowiedzialności za władzę, z naturalną więc tendencją do metod konspiracyjnych, do walki przeciw nowemu ustrojowi[17].

Wpływ decydujący na kierunek i rozwój oraz strukturę systemu politycznego wywierały, jak zaznaczyłem, na początku wydarzenia okresu pierwszej wojny światowej, rewolucja listopadowa oraz koniec wojny i sytuacja międzynarodowa rzutująca artykułami traktatu wersalskiego na kształt systemu politycznego Republiki Weimarskiej.

Zwyciężył kierunek przemian demokratycznych. Do władzy doszła socjaldemokracja, zachowując zasady (podstawy) ustroju burżuazyjnego, opartego na prywatnej własności środków produkcji.

Zmiana roli partii w nowym systemie była dla socjaldemokratów zaskoczeniem. Byli oni zupełnie nieprzygotowani do tego, aby sprostać nowym obowiązkom.

H.J. Winkler stwierdza, że: „W Rzeszy cesarskiej partie mogły wprawdzie bez przeszkód debatować i krytykować, ale konstytucja nigdy nie zmuszała ich do podejmowania na siebie odpowiedzialności politycznej. Partie stały tylko w przedsionku władzy (Heuss) (...). Były one więc nieprzygotowane do zawierania rozsądnych kompromisów i do spełniania decydującej roli, jaką przyznaje im system parlamentarny”. S.I. Lenozner, pisząc o burżuazji niemieckiej i jej organizacjach politycznych, też dochodzi do wniosku, że „słabe i w znacznej mierze zanikające w następstwie ciągłego podporządkowania junkierstwu organa burżuazji niemieckiej były w swej starej postaci nieprzydatne w nowych warunkach”. Podobne stanowisko reprezentował Georg Bernhard, który już 13 listopada 1918 r. napisał, że burżuazja niemiecka wychowana przez junkierstwo „nie przywykła do rozstrzygania spraw państwowych, jako że do 9 listopada automatycznie troszczył się o to policyjno-biurokratyczny aparat władzy, który każdy uważał za nienaruszalny lub przynajmniej niezmienny na przeciągu dziesięcioleci”[18].

Innego zdania jest K. Grzybowski, który pisze, że „Wcześniejsze wybory, bo z roku 1912 ujawniły, że funkcjonowanie parlamentu bez poparcia Centrum nie jest możliwe. Natomiast przy poparciu Centrum można mieć większość zarówno konserwatywno-liberalną (tj. junkiersko-wielkoprzemysłową) prawicę, jak i socjalistyczną lewicę. (…) Kluczowe stanowisko Centrum ujawnione wtedy po raz pierwszy, przetrwa, z przerwą w roku 1919, aż do pierwszych wyborów rządu kanclerza Hitlera w roku 1933. (…) kryzys praktyki konstytucyjnej Rzeszy, bismarckowskiej począł się w roku 1912. Wtedy ujawniły się w parlamencie te dwie możliwości rządzenia, jakie będą później charakterystyczne dla całego okresu Republiki Weimarskiej. Szło tylko o wyciągnięcie z nich konsekwencji polityczno-ustrojowych”[19].

Wynika z tego, że partie polityczne przed powstaniem republiki uczestniczyły już w życiu politycznym Rzeszy, stanowiąc pewną siłę zdolną do forsowania własnych celów, dbając jednocześnie o interes swoich członków. Dotyczy to szczególnie partii konserwatywno-liberalnych, które tworzyły koalicję z katolickim Centrum.

Natomiast w stosunku do partii socjaldemokratycznej i demokratycznej wnioski dotyczące braku praktyki politycznej były słuszne. Uściślając to zagadnienie, możemy powiedzieć, że partie polityczne wchodziły w okres reprezentacji parlamentarnej, a tym samym w okres przejęcia i sprawowania władzy.

Wytworzył się nowy układ wielopartyjny, na który składało się kilkanaście partii, poczynając od skrajnej lewicy – KPD (Kommunistische Partei Deutschlands) do skrajnej prawicy – DNVP (Deutschnationale Volkspartei) oraz wielu nowych stronnictw i ugrupowań politycznych, odzwierciedlając polityczne, społeczne, gospodarcze i wyznaniowe różnice ówczesnego społeczeństwa.

Równocześnie z partiami i stronnictwami działały związki zawodowe oraz społeczno- gospodarcze, regionalne organizacje, mając niemały wpływ na działania poszczególnych partii i życie polityczne Niemiec.

Stowarzyszenie pod nazwą Thulegesellschaft założone w Monachium w 1918 r. przez barona Sebotten podjęło się kontynuowania, w sposób zamaskowany, działalności Zakonu Germańskiego, powstałego w Niemczech w 1912 r. i reprezentującego nacjonalistyczne siły zbrojne. Zadaniem Thulegesellschaft było prowadzenie walki z wszelkim przejawem postępu, zagrażającym interesom klas posiadających. Przywódcy stowarzyszenia kierowali działania przeciwko rewolucji listopadowej i ustrojowi republikańskiemu[20]. Program polityczny tego stowarzyszenia i metody walki przyjęła DAP, później NSDAP.

Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – NSDAP) wyrosła z małego ugrupowania o nazwie Niemiecka Partia Robotnicza (Deutsche Arbeiterpartei – DAP) założonego 5 stycznia 1919 r. przez Drexlera i Harrera, później dołączył Feder. Przemianowana latem 1920 r. na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą, nie stała się natychmiast totalitarną organizacją o charakterze faszystowskim. Program partii miał charakter postulatów ogólnonarodowych, uwzględniający potrzeby różnych klas i warstw społecznych, obliczony wyłącznie na pozyskiwanie szerokich rzesz społeczeństwa, których napływ do partii miał umożliwić jej przekształcenie się w organizację masową.