Читать книгу Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1 - Ахат Гаффар - Страница 4

Кар сулары китеп бетәр-бетмәс вакыт. Кайдадыр, күк гөмбәзенең көндезге йолдызлары булып, тургайлар җилпе- нә.

Олы көтү чыкмаган әле. Тезмәләрдә печән бозау белән бәрәннәргә генә калган. Шуңа күрә, кар ачыла башлауга ук, мал-туарны башта Бирге, аннары Аргы тугайга көтәргә алып чыгабыз. Кар тәмам эреп, ташу узды дигәндә, Атау болынына төшәбез.

Болында әвен базыннан калган ике түгәрәк чокыр бар. Сыер тизәге, былтыргы әрем сабакларын җыеп, шунда ут ягабыз. Бишмәт кесәләребезгә тутырып килгән бәрәңгеләребезне утлы күмергә күмгәч, бер уйнап алу өчен, тауга менәбез.

Нинди генә утлы тизәк көленә күммик – безнең бәрәңгеләр, Ишмөхәммәт бабайныкы кебек, авыз суларын китерерлек тәмле булып пешми. Кабыгы ярылып, эче саргая, төтен исе сеңә.

Бәрәңгесе бер хәл. Ишмөхәммәт бабай җиз казанында бик тәмле балык шулпасы да пешерә.

Болын түрендә күл җәелеп ята. Яр читләрендәге бозы чәрдәкләнсә дә, эчтәрәк нык әле. Дәү чишмә тирәсендәгеләре генә эри дә һавага сусаган кәрәкә балыклары шунда җыела. Ишмөхәммәт бабай, таягы белән капшанып, кичтән салган мурдасын өстерәп чыгара. Мурда вак үрелгән җәтмә белән чорналган, яссы кәрәкәләр бер эләккәч ычкынырлык түгел.

Салкынчарак иртәне бабай боз өсләтә үк йөреп китә. Бозның кайбер җирләре сыгылып, аңа су саркый. Ә төнлә ул су боз булып ката. Су белән кысылып, боз ярыгыннан чыккан вак балык, хәтта карп та ике катлы боз арасында кала. Ишмөхәммәт бабай шуларны да тоткалый.

Җиз казан шактый тирән. Ишмөхәммәт бабай аңа бәрәңге белән балык сала, бер баш суган турый, былтыргы бөтнек яфракларын уып сибә. Безнең уен онытыла, казан тирәли утырышабыз. Бабай казанны ташка утырта, ирен очы белән генә шулпаның тәмен татып карый. Куеныннан бәрәңге кушып пешерелгән ипи телеме чыгара да ашыкмый гына ашарга керешә. Күзләребезгә туры карамый гына капкалагач, агач кашыгын чиратлап безгә тоттыра. Кайнар аш тәменнән тамак төбе кытыклана, түземсезләнеп, шуңа авыз тидергәнне көтәбез. Казаны шактый тирән күренсә дә, тамак туймагач, ул безгә уймак хәтле генә булып тоела.

Бабайның сые ул гына түгел. Әнә шул җиз казанында кайнаган суга салып, ул безгә кыр үрдәге белән акчарлак йомыркалары да пешергәләп биргәли – ничек тә безнең тамакны туйдырырга исәпли. Аларны җыюны ул беркайчан да безгә ышанмый. Әдрәс кәләпүше өстеннән кигән ямьшек бүреген кулына ала да камыш арасына кереп китә һәм, бик озак йөреп, алача бишмәтенә җикән камыш мамыгы сарылдырып чыга. Күрәсең, ул йомыркаларны оясы-оясы белән, белдермичә, ишлеләреннән берән-сәрәнләп, кошларны кыерсытмыйча гына җыя торган булган.

Ә бер дә бер көнне йомырка җыярга ул мине, минем белән бергә һәр әйткәнгә баш ия торган юаш Вагыйзьне, «өй-өй» уйнаганда мин – «әти», ул «әни» булып йөргән Фираяны җибәрде.

– Өн булыгыз, һәр оядан бер-икене генә, җәмгысы нәкъ бер дистә чүплисе! – дип кат-кат кисәтте, зирек агачлары үскән калкулык буенча керергә кушты.

Озак айкалмыйча, сары камыш араларыннан чуар һәм ак йомыркалар җыйдык. Зирекләр төбенә җитәрәк, табышларыбызны ватмас өчен минем бүреккә салыйк дисәк, Фирая, без бүлешкәнчә өчне түгел, алты үрдәк йомыркасы җыйган булып чыкты. Шушы килеш Ишмөхәммәт бабай күзенә чалынсак, аның тиргисе ап-ачык. Кире борылып берәр ояга кую башка килмәгән, болай гына ташлау әрәм дә, кызганыч та.

Без орышудан авызы турсайган Фирая, елый язып, Вагыйзьгә ымлады:

– Әнә ләкләк оясына менгерик тә куйыйк. Бассыннар шунда!

Карт зирекләргә ул елларны ләкләкләр дә оя кора иде. Агачларның берсе, үгисенеп, зиреклектән аерым, сазлыктан чыгу юлында үсә. Якын булганга, шунысына киттек. Вагыйзь, бүрек колакчынын тешләгән көйгә, мәче җитезлеге белән югары үрмәләде. Өч җәпле ботак арасына корылган ояга җиткәч, эшен бетереп шуып та төште.

– Болай кызыграк та әле, – диде Фирая.

Көтелмәгән уеныбыз белән ләкләкләрне үзебезчә бәхетле ясап, Ишмөхәммәт бабай янына ашыктык.

Ләкләкләр үзләрен сиздерми генә яши. Үтә тыныч кошлар. Без аларга әллә ни дикъкать бирмибез. Ләк-ләк басып, мактанып йөргән кәҗә бәтиләре кебек горур кыланышларына ерактан гына багар идек. Бер нәрсә генә аңлашылмый, тик сере белән сокландыра килде – ләкләкләр ялгыз йөрмәс. Берсе томшыгын ләмгә тыкса, икенчесе күтәрер. Үтә сак, аерылгысыз кошлар. Гомерлек вәгъдәлеләр. Кешеләр бер-беренә бу кадәр тугрылыклы микән?

Ахырында мин түзмәдем: хәлне түкми-чәчми Ишмөхәммәт бабайга сөйләдем. Йомыркаларның бер оядан алынмаганлыгын белгәч, башкага исе китмәде.

– Актыгы бүген. Бер-ике көннән басарга утыралар, – дип, ашалган йомырка кабыкларын кәз астына күмеп куйды.

Хәзер, Әсмәндияр авылы урысларының пасхалары җитмичә, авызга йомырка эләкмәстер, шәт. Әсмәндияргә шушы болын өсли сузылган ат юлы белән барып, буяулы йомыркаларны туйганчы бер ашыйсы бар әле. Өйдән өйгә йөри торгач, без анда түбәтәй-түбәтәй йомырка җыябыз. Ни хикмәттер, марҗа әбиләре, башыбыздан сыйпап, буялган йомыркаларны биреп җибәрә, һәркайсы үзенчә сүз әйтә.

Шунысын белмибез: тавык-чебеш бездә дә хәттин ашкан. Әмма май-июньнәрдә әни йомыркаларны, тавыклар салганынча, тире җыючы Мисбахларга төшерә бара.

– Әүвәл налог түләнсен. Сезгә инде, насыйп итсә, печән өсләренә табантын… – дия иде әни.

Берзаман зиреклек ягында ят аваз кузгалды. Без кыр үрдәге йомыркалары салып киткән оя ияләре кара-каршы басканнар да, томшыкларын шакылдатып, ни хакындадыр әрләшәләр.

Сәер кыланышлары барчабызны җәлеп итте. Әле берсе, әле икенчесе, һавага күтәрелеп, ояга кырын күз ата. Ыгы-зыгылары хәвефле булырга охшамый – ояларына берәр куркыныч килсә, болай гына кыймылдамаслар, тузынырлар, ачынырлар иде. Ихтимал, баягы күчтәнәчләребезгә куануларыдыр, дидек.

Берсе, каршы әйтергә базмагандай, ничектер тыеладыр, боегадыр кебек тоелды. Аның каравы бүтәне, эрерәк күренгәне, калынрак, корырак аваз белән кечерәге тирәли очына иде. Башта бу безнең өчен кызык булудан ары узмады. Ниндидер бәлагә тарыганнардыр дигән шик беребезнең дә күңеленә килмәгән.

Шулай бәхәсләшә торгач, ләкләкләр тынды. Үпкәләшкән шикелле аерылыштылар. Һәркайсы үзалдына килеп, ләмгә башын төртте. Кошларны мавыгып күзәтүебез сүрелде. Үз уеныбызга биреләбез дигәндә, ләкләкләр, канатларын җилпеп, янә һавага күтәрелделәр, тал чыбыгы кебек нечкә аякларын сузып, ояга кундылар. (Фираяның да аягы шундый. Моңарчы мин аны күңелемнән генә керәшәгә тиңләп йөри идем. Инде капылт ләкләккә охшатып, «Ләкләк» дип атыйсыма куанып куйдым.)

Беравыктан болары янына зиреклектән алты ләкләк очып килде. Ыгы-зыгы көчәйде. Таптанышып, үз телләрендә нидер аңлашкач, игътибар белән ояны караштылар да читтәге түмгәләкләргә кундылар. Томшыклары белән байтак ләкелдәгәч, кинәт шым булдылар.

– Хәерлегә булашмагансыз, оланнар, – дип, бик бирелеп күзәтте Ишмөхәммәт бабай. – Сизәмсез, өнәмәделәр ят йомыркаларны. Хәрәм малны килештермәүләредер. Хәерлегә булмас, ояларыннан бизмәсеннәр тагын. Хаталык кылгансыз, ахры, хата…

Йомыркаларны кире алырга башта ул безне җибәрмәкче иде. Нидер хөкем итеп, титак-титак үзе китте. Баласытып, кошлар безне талар дип уйламадымы икән? Агач башына үрмәләргә мине ияртте.

Әллә ни ара үтмәдек. Ояның хуҗасы – ана ләкләк ялгызы югары талпынды, хәйран биек, Җалпы тауларыннан ашып күтәрелде дә таш булып кинәт түбән ташланды, ук булып җиргә кадалды, һәм бернинди тавыш-өнсез…

Дәррәү кычкырып, бәтиләр кебек сикерешә-сикерешә, шунда ябырылдык. Әллә безнең кычкырудан өркеп, әллә хәлнең болай очлануын өнәмичә, калган ләкләкләр кайсы-кая таралышты. Ата ләкләк дусты янына төшмәкче иде дә, бездән кыймыйчадыр, теләмичә генә күлнең теге ягына барып кунды. Селкенмәде дә. Ерак бер чакыруны сагаеп тыңлаган кеше кебек торды да торды. Башын янтайтып, күкне күзәтте.

Без килеп җиткәндә, ләкләк җансыз, җирне кочкандай, канатларын җәеп хәрәкәтсез ята иде инде. Тургайлар җыры тынып, тоныкланып калгандай булды, ачынулы тавышы белән тәкәрлек аваз салды. Йомшак җил корыган камышларны ачуланыбрак кыштырдата сыман. Бары тик кояш кына, ләкләкнең канлы томшыгында чагылырга теләгәндәй, юка болытны нечкә бер нуры белән кисеп чыкты.

Бик гаҗәпсенеп, Ишмөхәммәт бабай ләкләккә текәлде. Уятырга өмет иткәндәй, таягы белән канаты очына кагылып алды. Ләкләкнең яртылаш ярыга томаланган көрән күзенә орынгалады. Аннан соң чүкте. Эре сөякле гәүдәсе белән, гафу үтенгәндәй, кечкенә кош алдына чүкте.

Тын иде…

Ишмөхәммәт бабай һәммәбезгә күз йөртеп чыкты. Иреннәре калтырануын күрдек. Шуны басарга теләпме, ул бүлтәеп салынган аскы иренен тешләде дә башын ваемсыз терлекләр белән тулы яланга борды. Әмма авыр күз кабаклары астындагы күзендә бернинди уй чалымы сизелмәде. Ул ниндидер тирән бер уйга талган иде.

Сәер фаҗига серенә ни юрап та төшенә алмадык. Ләкин ләкләкне, канатларын гәүдәсенә җыеп, бик пөхтәләп җирләдек. Фирая үксеп елады, минем дә тамак төбендә һич йота алмастай бер төер калтыранды.

Ишмөхәммәт бабай гына нидер яшерә кебек иде. Озак офтанып, бетеп йөрде. Ник кенә сезне юлладым икән, дип үкенде. Җаныма авыр гөнаһ алдым, дип пошынды. Алай да, вакыйганы тагын да серлерәк томанга урап, ләкләкне җирләгәндә әйткән иде:

– Ялгышны кошлар булып кошлар да кичерә алмый икән.

Ни кыстап та, кошларның серле, хәтта бераз сихерле фигылен ул безгә төшендермәде. Бераз үпкәләдек тә оныттык.

Ялгыз калган ләкләк күзгә чалынмады. Кабатланмас төш кебек, язын әйләнеп кайтмады. Эзсез югалды. Ул да онытылды. Әйтерсең лә җыр бер яңгыраган да кызганыч итеп мәңгегә тынган.

Бер атнадан соң инде көтүне чын көтүчеләр алып чыга. Без, укулар бетмичә торып, болын эченә бүтән төшмибез. Җәй көне инештә балык тотып йөргәндә генә, нигәдер эчендә эреми калган бозы бардыр кебек тоелган әлеге бу ояга астыртын гына карап үтә идек.

Бернинди хәсрәттән, авырлыклардан сынмаган Ишмөхәммәт бабай. Сазлыгын киптереп сөргәч, яшелчә бакчасы ителгән болында каравылчы булып тора. Инешне буып, торбалар белән бакчага су җибәргәннәр. Шул буа янында аның җайлы корылган салам куышы тора. Эре тоз сибеп, карбыз эчедәй ярмалы помидор ашый-ашый, дөнья хәлләрен сөйләшәбез. Балачак шулхәтле якын – кул сузымы арада гына кебек: алтынланып янган кизәк учагы көленә тәгәрәткән куш йодрык кадәр бәрәңгеләрдә, әллә кайчангы теге җиз казанда шаулап пешкән балык шулпасында. Тик Ишмөхәммәт бабай аны бераз бүтәнчәрәк пешерә икән инде: борыч өсти, учактан алып, яссы ташка утырткач, шулпа төсе үтә күренмәле булсын дип, бер-ике кашык серкә кушып җибәрә. Ипи дә инде теге – арыш камырына бармак башы кадәрле бәрәңге аралаштырып пешерелгәне түгел – күпереп торган бодай ипие.

Ә таулар, искергән түбәтәй кебек, бераз җәелгән, җәлпәкләнгәндәй тоела. Үзеңнең кемлегеңне белер өчен, кайчандыр синең балалыгың үткән җирләргә килеп чык икән. Әнә ич Ишмөхәммәт бабай – элек нинди зур, таза күренгән Ишмөхәммәт бабай – инде юып бауга элгән җәймә шикелле. Юкарган, җил исте исә, талпынып, өч билле кайры тун итәкләрен җилпеп калтырар сыман.

Ләкләкләр зиреклектә бүтән ояламый. Ләкелдәшүләре күптән ишетелми, ди.

– Ишмөхәммәт бабай, шулай да теге ләкләк үзен нигә һәлак итте икән?

Карт күшеккән кош тәпие кебек тырпайган озын, нечкә бармаклары белән учак күмерен өештергәли. Соравымны ишеткәч, аның тыныч йөзе иске яра җөйләре булып чытыкланды.

– Каян беләсең инде аны…

– Ялгышуны кошлар да кичерә алмый, дигән идең…

– Дигән идем шул.

– Ләкләкне җирләгәндә… Мин ни сораштым, ул кош белән ни булганын әйтергә галимнәр дә авырыксына.

– Син дөньядан сора.

– Дөнья теле – картларда.

Карт теләми генә сөйләшә иде. Беркадәр гамьсезлек сизелеп торган йөзе кинәт ачылып китте, тонык күзендә чык тамчысы ише нур күренгәндәй булды.

– Хак сүз. Ничек онытмадың?

– Онытылган иде. Хәзер искә төште.

Туры әйтмәдем. Ләкләкне онытсам, вөҗданым коргаксыр иде. «Ләкләгем» Фирая иде ич. Вәгъдәбез гөнаһсыз бер шаяру аркасында чатнады-китте. Чынаяк кебек. Яшь узган, китекләре белән «өй-өй» уйнар чакмы? Күңелдә, шул китекләр сыман, истәлекләр ялтырап-ялтырап китә. «Ләкләгем» без җирләгән ләкләктән дә горур булып чыкты.

Боларны сөйләп карт алдында нигә мескенләнергә?

– Онытылган иде. Хәзер искә төште. Хикмәтле ич.

– Хикмәтле.

– Юк, мин ләкләк һәлакәтен әйтәм. Нигә, мәйтәм, башын җиргә орды соң ул?

– Мин дә шуны тукыйм бит. Син әллә андый галәмәтләрне адәм балаларына хәрәм саныйсыңмы?

– Шикле сөйләшәсең әле.

– Син тыңла. Әт-тә-тә, бәрәңге пеште. Карасана!.. Син тыңла. Нахакка үлде кош. Аны гаепләделәр. Оя тулы йомырка!.. Уйлап кара үзең. Теге алтысы килде дә хөкем чыгарды… Ләкләк – тугры кош. Хыянәт кыла белми. Ә хакыйкатьне, күрдең, ничек чәнечтереп дәгъваларга әмәл тапты. Әҗәлләргә төкереп… Ә менә мин… дөнья сөрәм әле, һаман аякта!..

«Әллә Ишмөхәммәт бабайның да үз «ләкләге» булганмы?» дип уйлап бетермәдем, ул тагын телгә килде:

– Мин менәтерә яшим… Баш югары, шөкер. Түбәнәюе дә бар иде… Иелгәнне кылыч кисә, кисә!

Үзалдына шулай сөйләнде карт. Кычкырып әйтелгән уйлары булганга кысылмадым. Кешенең үз сере булсын. Серсез кеше – буш йомырка кебек ул.

Кояш көлтә-көлтә нур сибә иде. «Ләкләгем» янымда утырсачы!.. Инде менә ләкләк дигән кошлар да юк. Аларны бу тирәләрдән без сөргәнбездер кебек… Бер бизгән кош кире кайтмый. Ялгыш ватылган чынаяк кебек.

Ишмөхәммәт бабайның балык шулпасы әүвәлгеләренә биргесез тәмле иде.

«Нинди гөнаһың бар икән соң синең, карт? Кемне рәнҗеттең? Нигә үкенәсең син? Кайчандыр кемнедер нахакка хыянәттә гаепләгәнеңәме?» – дип уйладым мин.

1973