Читать книгу Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1 - Ахат Гаффар - Страница 9

I

Урып-җыю эшләре тирләп чапкан атның сөрлегеп китүе сыман туктап калды. Көннең зәңгәр күзен төш вакытында яшен чаткылары белән чатнап торган караңгы болыт тавы томалады. Инешнең текә ярына оялаган керәшәләр, канатлары белән шадра суга тия язып, чыркылдашып очарга керештеләр. Авыл советы бинасына кадакланган игъланны җил кубарып алды да, үртәгән шикелле, колхоз председателе Мөдәррис Рәмзиевнең эш бүлмәсе тәрәзәсенә китереп сылады. Председатель урак өстендә театр килүгә риза түгел иде: эш бүленә. Күңеле белән яңгырны да, артистларны да бер кат каһәрләп алды.

– Ит турагычы, – диде ул авыз эченнән генә, артистлар белән күрешкәндә күккә карап.

Аңламыйча:

– Нәрсә, нәрсә? – диештеләр.

– Телгәләнә җан кырыкка… ит турагычыннан чыккан күк. Акланып, яңгыр белән йөрисез, ә? Эш кала.

Аның уенча, тәрәзәне каплаган игъланны алып аткандай, артистларны кире борып та булыр иде кебек, ә болытны пумала белән генә куасыңмыни? Ләкин, көннең югалуына үзәге өзгәләнсә дә, спектакльне бушлай бөтен авыл халкына күрсәтергә килешеп, театрга колхоздан тиешле акча күчерергә кушты.

Тагын да бөркүләтеп җибәрде. Кырлардагы комбайннар, нидәндер куркынып бер урынга тупланган сыерлар сыман, техника паркына кайтып җыелдылар. Ындыр табакларында эш тукталды.

II

– Бүген алар сугыштагы кебек хәл ала. Фронтовикларга уйнаган шикелле уйнарга кирәк.

Карт артист Хәмзә Уразаев тамаша алдыннан яшьләрне әнә шулай җилкендереп йөрде. Тик үзеннән рухлану качкан иде. Көн бозылудан иртә белән радикулиты кузгалып уянды. Сәхнәдә йөз кат куелган спектакльнең репетициясендәгечә, сүзләрне җансыз, йөрәгенә үткәрми генә кабатлады. Тамашачының сәхнәдәге һәр хәрәкәткә, һәр сүзгә мөнәсәбәтен белдереп утыруы аңа салкын дулкыннар кагуы булып кына тоелды.

Бу гастрольгә чыгарга аны беркем дә кыстамады. Чалт аяз торган көн куе зәңгәр болыт өемнәре белән тула башлаганда, аның күңелен «Ник йөрим соң әле мин дөнья куып, ни җитми? Менә ул халык күңелен күреп, биле сызлаганда да сикерекләп биергә мәҗбүр. Ә аның күңелен кем күрә? Кем?» дигән үз-үзен яратмау, хөрмәт итмәү хисе басып китте. Юлда ул автобус тәрәзәсеннән көчле җилнең салам өемнәрен тузгытуын карап килде. Үз күңелендә дә уйлар өермәсе тузгыды. Кешеләр җан-фәрманга төпләнеп эшли, аларны нинди җил дә урыныннан кузгата алмый. Ә менә аны җәй буена бер сәхнәдән икенчесенә куып йөртә.

Кичкә кырын авыл күге бермәл бозлар белән буылып торган, ә аннары кинәт чистарып калган елга кебек бушап, тынычланып калды. Ә Хәмзә Уразаевның берсеннән-берсе төшенкерәк уйлары, язгы суның текә борылышында кайнаган бозларга охшап, өсте-өстенә өелде, бәрелеште.

Баер алдыннан гына, дөньяны алтынсу нур һәм зөбәрҗәт төскә күмеп, болытлар арасыннан кояш күренде. Озак тормады, җәелеп батканда, аның нурлары көнбатыш ягын сары төскә манчыды. Яңгыр чистарткан һава саф иде. Бар нәрсә юеш һәм ялтырап тора.

Аннары кичке эңгер-меңгер чак җитте. Бер генә мизгелгә әйберләрнең төсе үзгәреп – йортларның кызыл калайлы түбәләре яшелләнеп, тупылларның яшел яфраклары кара булып күренде, көньяктагы куе зәңгәр болытлар сыегаеп, агарып киткән кебек тоелды.

Авыл өстендә аш-су, мунча төтене исе таралды. Өч атна буе тоташлый иген урган, ашлык җыйган халык көтмәгәндә килеп чыккан бу тын алуның һәр минутын чистарынып ял итү, күңел ачып калуга тота иде. Академия театры артистлары куячак спектакль авыл күңелен кытыклап, бәйрәм рухы белән тутырды. Халык тамаша залына чистарынып-ясанып, көр кәеф, тук канәгатьлек белән килеп утырды.

Хәмзә Уразаевның биле бөтен сынын катырып сызлый иде.

III

Яшел бәрхет пәрдә ачылып уен башланганда, кешеләрнең көн буе җыелып торган ашкынулы түземсезлеге бердәм кул чабу булып ташып чыкты. Бу мәлдә бөтен залдан бары тик бер генә кеше, сәхнәгә карамыйча, төбенә хәтле ачык ишекләргә күз йөртеп чыкты. Ул – колхоз председателе Мөдәррис Рәмзиев иде.

– Шофёрлар кайтып җитмәгән, – дип пышылдады ул күршесендәге парторг Шәриф Мортазин колагына.

Яңгырның беренче авыр тамчылары юл тузанын шадраларга керешкәндә генә, ике машина, ындыр табагыннан бодай төяп, ашлык кабул итү пунктына юл алган иде.

– Өлгерерләр, – дип пышылдады Мортазин исе китмичә генә.

– Нәүмиз калалар.

– Шофёр халкы үпкәсез. Язмышлары шулайрак.

Бу вакытта ике машинаның уты кайтыр юлның пычрак йөзен кармалый иде. Асфальттан авыл юлына төшкәч тә, кайтып җиткәнче унөч чакрым бар иде әле. Бурсык үрен менгәндә, байтак чиләнделәр. Аның уртасына җиткәч, арттагы машина биш-алты тапкыр төчкерде дә сүнеп туктап калды. Бензины бетте. Шофёр, Баязит исемле ябык йөзле, озын буйлы егет, гәүдәсенә ятышсыз калын тавыш белән сүгенеп куйды.

Куначага кунгандай, үр маңгаенда аны көтеп торган алдагы машинадан Баязит ике чиләк бензин алып төште. Өскә менеп җиткәндә, каш өстендәге каеннар аклыгы шәйләнми иде инде. Фара утлары яктыртканнары гына, су коенганда читләр күзеннән качкан кызлар шикелле, караңгылыкка тайпылышып калдылар. Төн дөм караңгы. Җил исеп, өлгерә башлаган тары исе алып килде. Төрле якка айкалган фара утында бер кереп, бер чыгып, ике ябалак куышып йөри иде.

IV

Спектакльнең беренче бүлеге бетә дигәндә, утыргычларда утыручылар белән стена буенда басып торучылар арасыннан, шар шикелле тәгәрәп, парторг Шәрифнең анасы узды. Иелеп медердәгән сүзе парторгның аңына барып җиткәнче, өченчеме, дүртенчеме рәттән бер ир-ат:

– Бәхет басты Шәриф туганны, җәмәгать! Әнә, хатыны бәби апкайтырга җыенган! – дип ярып салды. Халык Шәрифнең хатыны бәби көткәнен белә иде.

Шәриф әнкәсенә ияреп караңгылыкка чыгып басуга, аның йөзенә каршы килеп туктаган машинаның ут көлтәсе сибелде. Ул аның басмасына сикереп менде.

– Сүндереп торма инде, Баязит. Эш килеп чыкты бит әле, – диде ул шофёр егеткә.

– Ник миңа гына чыга суң ул гелән? Мин дә кеше ич.

– Мин түгел, яңа кеше сорый.

– Мәгъсүмә апа, җыенганмыни?

– Әйе, корт чаккыры! Малай кирәк…

– Тапкан көнен!

– Синнән сорыймыни ул?!

– Спектакль кызык идедер, ә? – Баязит фара уты астында ялтырап торган тәрәзәләргә ымлады.

– Кызык иде.

– Әйдә суң. Тапшырдык. Сиңа, Шәриф абый, бүген кызыгы анда булыр. – Баязит калын тавышы белән бөтен авылны тутырып көлеп җибәрде.

Шапылдатып ишекләрне яптылар да кузгалып киттеләр. Баязитның машинасы, уты белән караңгылыкны телгәләп, Мортазиннар өенә юл алды. Алда тайгак Бурсык үрләрен үтәсе бар иде әле.

V

Тамаша залы яңгырдан соңгы урман аланыдай тынып, бушап калды. Артистлар чишенә, гримнарын сала башладылар. Ә Хәмзә Уразаев, уйнаган киемнәрен алмаштырмастан һәм йөзен чистартып тормастан, һава алырга дип, баскычка чыгып басты. Иңбашлары күтәрелгән, әйтерсең лә олы гәүдәсе белән кысан бер почмакка кереп кысылган. Аны бу тирәдән каядыр качасы килү хисе биләп, тынгысызлап тора иде. Гадәттә мондый тойгы аңа үз-үзеннән, үз уеныннан канәгать калмаган чакта килеп урала. Бүген теләмичә генә, рольгә җаны-тәне белән бирелмичә генә уйнаганы өчен оят иде. Сагындырган артистларны күрергә дип җыелган халык, билгеле, аның бу хисләрен сизмәгәндер, аның уенын ошаткандыр. Ләкин халык Уразаевның бөтен сәләтен салып уйнавын карарга да хаклы лабаса! Аңа бил авырта дип акланасыңмыни?

Сискәндереп, урам чатыннан машина килеп чыкты да Уразаевны баштанаяк якты нурга коендырып куйды.

– Бетте дәмени? – дип сорады машинасын сүндереп төшкән Баязит.

– Бетте шул, энекәш.

– Әх, корт чаккыры!

– Кайда йөрдең соң?

– Шул инде, кешеләр дип… Әй! – Шофёр егет, ярсып, кулын һавада селтәп алды. – Ярар, кайтам. Йоклыйсы гына калды.

Уразаев аны кызганып куйды. Калак сөяге астында утырган мина ярчыгы кузгалган кебек булды: чәнчеп алды.

– Исемең ничек? – дип сорады ул.

– Баязит ла.

Уразаев Баязитка текәлебрәк карады. Шушында гына ул аны ник кызганганын төшенде. Ул аның йөзен кайдадыр күргән сыман икән. Фронтта бугай. Әйе, сугышның тынып торган бер мәлендә концерт куйгач. Кайтыр юлда, ерганакка төшеп машиналары баткач, аларга ялан кыр буйлап фронт сызыгы ягына атлаган бер татар егете булышкан иде. Госпитальдән чыгышы икән. Әллә кайта бу туган ягына, әллә татар моңын кабат ишетәме-юкмы дип, шул егеткә берничә җыр җырлап күрсәткәннәр, хәтта биегәннәр дә иде. Ул егет ахырдан аларга зур-зур рәхмәтләрен әйтеп калган иде. Ул чагында Уразаев, дөньяда шул егетнеке кебек шатлыктан яшьләнгән күзләр күрер өчен генә булса да яшәрлек икән дип, үз һөнәре белән шөкер генә горурланган һәм ул күзләрнең дымсу зәңгәрлеген гомере буе хәтерендә йөртә иде.

«Әллә соң моңа да шулай итәсеме?» Ул, сынап, баскычтан төшеп барган Баязитка карап торды:

– Егет, тукта әле. Әйдә, кер әле.

Баязитны караңгы залда калдырып, ул сәхнәгә үтте, пәрдә артыннан аның карлыккан, салмак тавышы ишетелде:

– Үтенечем бар иде, җәмәгать…

Байтак гомер нидер сөйләде. Баязит, түземен җуеп, йокысы белән көрәшеп арыгач, инде чыгып китәргә җыенганда гына, чыжлап пәрдә ачылып китте.

Спектакль башланды.

Хәмзә Уразаевның, калак сөяге тирәсендәге ярчык бимазалавын искә алмаганда, бөтен тәне, җаны тыныч иде.

Беренче бүлектән соң пәрдә ябылгач, аның йөрәген кайнарлатып, залда кул чабу ишетелде. Әйтерсең лә су өстеннән нидәндер өреккән кыр үрдәкләре көтүе күтәрелде дә ерак-еракларга очып китте. Пәрдә читен ача төшеп, ул залны күзләп чыкты. Буш урыннар күп түгел иде.

1977