Читать книгу 1 Recce, volume 2 - Alexander Strachan - Страница 5

Recces raap Savimbi voor vyand weg

“Dit was omstreeks 23:00 toe die vlieënier sê ons nader nou die gebied waar ons gaan uitspring. Die vliegtuig skakel oor na die Unita-frekwensie en Unita antwoord sowaar en sê: ‘Reg so, maak gereed om die springers af te laai’. Hulle sê hulle kan die vliegtuig hoor en gaan nou die vure aansteek … En wragtig, doer onder sien ons hoe die driehoek vure skielik helder begin brand.

“Ons is so effens van lyn af en die vlieënier moet ’n geringe aan­passing in sy aanloop maak. Toe gaan staan ons al drie agter in die vliegtuig op die ramp. Die laaimeester lê by die deur uit, hy wys met sy duim op. Op daardie oomblik gaan die groen springlig aan en hy swaai sy duim ondertoe – die teken waarop ons gewag het. Ons hou aan mekaar vas en gaan in ’n linked exit uit.”

Oomblikke ná die sprong loer Hennie Blaauw vinnig en sien dat hulle feitlik regoor die drie vure is – meer akkuraat kon hulle nie gespring het nie.

“Ons los mekaar, beweeg weg en maak die valskerms oop. Toe ek weer afkyk, sien ek ja, ons is steeds regoor daai drie vure.”

Dit was ’n helder maanligaand en Blaauw en sy twee makkers – Amilcar Queiroz en Gert Eksteen – land sonder probleme naby mekaar in die shona waar die vure aangesteek is. Hulle groepeer vinnig en sorteer die valskerms uit.

“Toe staan ons daar in die maanlig. Nie lank nie of ons sien hier kom gedaantes uit die donker na ons toe aan.”

Queiroz, ’n Angolees, praat Umbundu vlot en hy daag hulle. Umbundu word in Unita-kringe gepraat terwyl die regerende MPLA se soldate Kimbundu praat. Dit was die drie Recces se eskort wat hulle ingewag het.

“Die groep vat ons valskerms oor en daar gaat ons. Ons het net ons rugsakke op want ons valskerms word vir ons gedra.” Hulle loop uit die shona in ’n noordelike rigting tussen die bome in. Sowat twee uur later, tussen 02:00 en 03:00, kom hulle by die Unita-basis aan waar hulle slaapplek kry en hul rugsakke en uitrusting afpak.

In daardie stadium van die oorlog het Unita nie geweet waar hul leier, dr Jonas Savimbi, hom bevind nie. Die drie Recces se opdrag is om ’n soek- en reddingsoperasie onder uiters riskante omstandighede uit te voer en Savimbi te vind. Dit was die tweede poging nadat die eerste een afgelas is omdat inligting daarop gedui het dat Savimbi nie in die Cuando Cubango-provinsie was nie.

Die volgende dag ontmoet hulle die basisbevelvoerder, genl Chi­wale, toe hoof van Unita se gewapende magte. Chiwale was ’n lang indrukwekkende man, baie gespierd en ’n aangename persoon. Hy het ’n goeie indruk op hulle gemaak en kon ’n bietjie Engels praat, genoeg om hom te verstaan.

“Hy sê toe vir ons dat hulle nog nie presies weet waar Savimbi is nie, maar hy is uit die noorde in aantog. Ons hang toe maar daar in die basis rond, het ’n bietjie gewas en so aan. Die laaste paar dae het dinge vinnig gebeur. Sondag was ons nog in Durban, Maandagaand het ons ingespring en Dinsdagoggend word ons in ’n Unita-basis wakker.

“Daardie aand nooi Chiwale ons vir aandete in ’n mooi plek wat hulle in ’n groot hut voorberei het. En die vreemdste ding van alles is die twee elektriese orkeste daar in die oerwoud, in die middel van nêrens. Hulle het mekaar afgelos. Daar is vroue ook, mooi aangetrek, en hulle kap dit uit op die dansvloer. Ek kan nie glo alles gebeur hier in die bos nie.

“Ná die ete gaan sit ons weer, maar hulle sê: ‘O, nee, nou moet julle dans!’ Dit was omtrent ’n storie gewees. En die Boere dans en ek sê vir Gert: ‘As ons voorvaders ons nou moes sien het hulle boedel oorgegee, heeltemal boedel oorgegee.’”

* * *

Ná Operasie Savannah2 is die laaste Suid-Afrikaanse magte teen 27 Maart 1976 uit Angola onttrek, met die gevolg dat die regerende MPLA en sy weermag, Fapla, die weerstandsbeweging Unita verdryf het uit al die dorpe en gebiede wat onder hul beheer was.

Die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) het ook alle kontak met Savimbi verloor. Selfs maj Isaías Samakuva, Unita se skakeloffisier op Rundu in die destydse Suidwes-Afrika (vandag Namibië), het nie geweet waar sy leier hom bevind nie. Hy het die SAW daar gevra om dringend te help om Savimbi op te spoor en hom vir sy eie veiligheid uit Angola te kry.

Ná Operasie Savannah was die Suid-Afrikaanse regering heeltemal op sy eie in die SWA-Angola-konflik, sê genlmaj Chris Thirion, destyds adjunkstafhoof Militêre Inligting (MI) in die SAW. Van die verwagte Amerikaanse steun het niks gekom nie. Daar was slegs internasionale veroordeling van alle militêre optrede op Angolese grondgebied.

Suid-Afrika was dus dringend op soek na militêre bondgenote. Met Portugal se onttrekking uit sy Afrika-provinsies in die middel 1970’s en die onafhanklikwording van Angola en Mosambiek het die situasie in Suider-Afrika ingrypend verander. Angola se buurstate (met die uitsondering van Suid-Afrika) het die MPLA as die land se nuwe wettige regering erken. Dit het die twee Angolese weerstandsbewegings, die FNLA en Unita, spoedig geïsoleer. Die MPLA het onmiddellik sy voortgesette steun aan die South West Africa People’s Organization (Swapo) en sy militêre vleuel, Plan, aangekondig.

Die buurstate se steun aan die MPLA-regering het Unita van sy hulpbronne afgesny. Met die Russies-Kubaans-gesteunde MPLA as ’n gemeenskaplike vyand het Suid-Afrika en Unita dus gedeelde belange gehad, sê Thirion. “Die sluit van ’n militêre verdrag was ’n logiese uitvloeisel hiervan – ‘my enemy’s enemy is my friend’.”

Enkele maande tevore nog het Suid-Afrika die Portugese in Angola gesteun en was Unita die vyand. “Maar in die wêreld van die internasionale politiek en konflikte is daar nie permanente vyande of permanente vriende nie – daar is slegs eie belange. Dit het Suid-Afrika gepas dat Unita die uitgestrekte en afgeleë Cuando Cubango-provinsie noord van die SWA-Angola-grens beheer het.”

Volgens Thirion is ’n “strategiese tipe militêre samewerkings­ooreenkoms” toe voorgestel. Die probleem was egter dat Savimbi nie in die hande gekry kon word nie. Hy het iewers in Oos-Angola ’n oorlewingstryd gevoer en nie eens sy eie mense het met hom kontak gehad nie. Dit het tot maj Samakuva se versoek gelei dat die SAW moet help om hul leier op te spoor en te red.

“Die soek- en reddingsoperasie, uitgevoer onder uiters riskante omstandighede deur ’n klein groepie Spesiale Magte-operateurs van 1 Recce, was ’n belangrike gebeurtenis,” sê Thirion. “Dit was die eerste stap in die vorming van ’n militêre verdrag wat aan die SAW noodsaaklike taktiese beweegruimte sou bied wat oor langer as ’n dekade sou strek.”

* * *

Bepaalde prosedures is gevolg voordat die opdrag gegee word om so ’n reddingsoperasie in die buiteland uit te voer.

Spesiale Magte (Spesmagte) is onder direkte beheer van die hoof van die SAW en nie die hoof van die leër nie. Die hoof van staf Militêre Inligting (MI) moet versoeke aan Spesiale Magte se bevel­voerende generaal voorlê, wat dan sal besluit of dit ’n taak vir Spesmagte is en of dit uitvoerbaar is. Indien wel, doen hy aanbevelings oor hoe dit uitgevoer kan word. Dit word dan aan die hoof van die weermag voorgelê vir kommentaar en finale goedkeuring.

Eers daarna kan die gesamentlike beplanning tussen Spesmagte en die kliënt voortgaan, waarna Spesmagte die operasie sal uitvoer. Die kliënt in hierdie geval was MI, wat die SAW en in werklik­heid Suid-Afrika se steun aan Unita beheer het.

Met die eerste soektog na Savimbi het 1 Recce se bevelvoerder, kmdt Jakes Swart, van die Spesmagte-HK opdrag gekry om ’n klein­span te aktiveer. Die lede was maj Hennie Blaauw en twee Angolese, ssers Mourão da Costa en sers Amilcar Queiroz. Al drie was in Durban gestasioneer.

Hulle het dadelik na Pretoria vertrek. By die Spesmagte-HK is hulle ingelig om na Rundu te vlieg. Daar moes hulle aansluit by die MI-skakeloffisier wat met Unita se skakeloffisier saamgewerk het. Die span sou dan verdere instruksies ontvang en voortgaan met die beplanning van en ontplooiing vir die operasie.

Die probleem was egter dat Unita nie geweet het waar Savimbi is nie. Die Unita-skakeloffisier stel toe voor dat hulle in die ooste van Angola begin soek, in die Cuando Cubango-provinsie, wat aan Zambië grens. Unita se sekretaris-generaal, maj Nzau Puna, was in daardie stadium ook op Rundu.

Hulle het na Bagani gery waar hulle met die brug oor die Okavango-rivier is. Daarna is hulle op ’n ou Portugese bospad al dieper Angola in.

Amilcar Queiroz het ’n interessante geskiedenis. Hy was in ’n vroeë stadium van Operasie Savannah nog ’n aktiewe Unita-lid maar het Unita later in die konflik verlaat en hom by die Suid-Afrikaanse Spesmagte aangesluit. Hy was ’n besonder waarde­volle lid omdat hy, buiten sy ander hoedanighede, ook Portugees en Frans magtig was.

In sy vroeë oorlogsdae het hy op dieselfde bospad geloop wat die groepie nou in hul soektog na Savimbi gevolg het. Fapla en die Kubane het tydens ’n operasie ’n hinderlaag op die pad gelê. Quei­roz het die aanval oorleef, maar een van sy makkers, Klein-Robbie Ribeiro, is daar dood.3 Queiroz het ná die aanval suid met die rivier langs na die dorpie Dirico geloop, en daarvandaan na die SWA-grens waar hy hom weer by die Suid-Afrikaners aangesluit het. Toe die Recces nou die plek van die hinderlaag bereik, het Queiroz die oorblyfsels van die loopgrawe aan Blaauw uitgewys.

Jagters en houtkappers het vroeër die pad gebruik om noord na Coutado do Mucusso in die Cuando Cubango-provinsie te gaan. “Dit was ’n sanderige tweespoorpad wat byna toegegroei was en mens aan die kaplyn4 herinner het,” vertel Blaauw.

’n Klein Unita-eskort op twee Unimogs wat MI beskikbaar ge­stel het, het die drie Recce-operateurs vergesel. Die eskort het ook opgetree as ’n soort lyfwag vir Puna, wat ook saam was.

Hulle het die hele dag aan die sowat 120 km gery en laat die middag by Coutado do Mucusso – ’n klein Portugese nedersetting aan die Luiana-rivier – aangekom. “Daar was ’n klein Unita-element wat nie eintlik na ’n militêre organisasie gelyk het nie. Ons kon geen inligting by hulle kry nie,” vertel Blaauw, “want hulle het geen idee gehad waar Savimbi is nie. Om die waarheid te sê, hulle het nie eens geweet wat ons daar kom doen nie.” Puna het met hulle probeer gesels, maar hy kon niks wys word nie, hulle was heeltemal oningelig.

Die span het die aand daar geslaap en die volgende oggend in ’n noordwestelike rigting al teen die Luenge-rivier opbeweeg. Om­dat dit winter was, het die rivier net uit waterkuile bestaan wat hulle taamlik maklik kon oorsteek. “Ondanks die winter was die dae ongelooflik warm. En saam daarmee was daar vlieë – tsetse­vlieë en mopanievlieë. Oral om, oor en op jou, vlieë en nogmaals vlieë. Dit was ’n verskriklike affêre.”

Teen die middag het hulle gestop en besluit om die res van die dag daar te bly. Hulle het ’n lekker pot kerrie gemaak, goed geëet en toe onder die bome ontspan. Net toe hulle klaar geëet het, kom Puna na die Recces toe en sê hulle gaan nou stap, steeds op die roete maar nou te voet.

In ’n stadium kom hulle by ’n poel water so groot soos ’n halwe rugbyveld in die rivier en daar is ’n seekoei in die water. Puna het ’n Amerikaanse militêre geweer by hom gehad en hy wil die seekoei skiet. “Elke keer as die seekoei sy kop uitsteek, skiet hy op hom. En dan duik die seekoei. Ons het seker ’n uur daar deurgebring terwyl ons nie kan verstaan hoekom hy dit doen nie. Dalk het hy gedink die Unitas kon die seekoei eet.

“Dit het my die hel in gemaak want ons is op die hitte van die dag uit die basis gejaag en nou staan ons hier by ’n poel water en hy skiet op ’n seekoei. Die rivier het glad nie daar gevloei nie en die waterkuil was stil. En Puna kry om die dood nie die seekoei raakgeskiet nie. Ná ’n klomp skote gee hy op en ons loop weer verder.”

Hulle is al langs die rivier op tot waar dit noord draai in die rigting van Mavinga, wat die naaste dorp was. “Maar dit was nog ’n goeie 100 km van ons af.”

Die volgende dag sluit ’n klein groepie Unitas by hulle aan. Hulle was van Mavinga se omgewing met ’n bevelvoerder, kol Francisco, by hulle. Blaauw vermoed dat Puna heeltyd van die groe­pie se teenwoordigheid geweet het. Daar was geen vyand in die gebied nie omdat dit heeltemal te afgesonder was.

“Die bevelvoerder vra toe deur Puna of ons hom kan help. Dit was nadat die twee eers lank gesels het.” Die groepie wou Mavi­n­ga aanval en wou weet of die Recces hulle met die operasionele beplanning kan bystaan.

“Toe sit ek, Mourão en Amilcar daar onder die bome en luister na die bevelvoerder se plan. Ek het gelukkig ’n kaart by my gehad van die hele Cuando Cubango-gebied. Daar was ’n paar dinge wat ek wou weet: Watse tipe magte het hy, waar is hulle, wat is hul logistieke vermoë en met watter wapens is hulle toegerus? Ek wou ook weet wie die vyand is en hoe sterk hulle is? Die bevelvoerder was besonder vaag oor die vyand en ek kon nie vasstel of dit Fapla of miskien ’n ander mag is nie. Al wat hy kon sê was dat daar Faplas op Mavinga was.”

Die man het nie geweet waar Savimbi is nie, maar het wel be­vestig dat hy nie in die Cuando Cubango-provinsie is nie. Daar was dus geen sin om langer te bly nie. Die span het omgedraai en al die pad teruggestap na die voertuie toe. Die uittog het niks opgelewer nie, behalwe dat hulle nou geweet het dat Savimbi nie in die provinsie is nie.

Hulle het die voertuie ná sowat ’n dag en ’n half bereik en die nag daar geslaap. Die volgende dag is hulle terug na Coutado do Mucusso en het weer die ou bospad gevolg en die rivier by Bagani oorgesteek. Uiteindelik, twee weke ná hul vertrek, was hulle terug op Rundu.

“Die enigste belangrike inligting wat ons ingewin het, was dat Savimbi nie in die Cuando Cubango-provinsie was nie. Ek het Unita se skakeloffisier, Samakuva, en MI se skakeloffisier ingelig.” Die drie Recces is hierna terug Durban toe, maar het eers in Pretoria geland waar Blaauw by die Spesmagte-HK verslag gedoen het. Hy het ook genoem dat Unita besluit het dit is die einde van die saak omdat hulle geen verdere inligting het nie. “As die situasie in die toekoms verander, sou ons hopelik weer ontplooi word.”

Hulle het laat die Vrydagmiddag by die Bluff in Durban aan­gekom. Vroeg die Sondagoggend bel kmdt Swart en sê Blaauw moet dadelik hoofkwartier toe kom. Die ander twee spanlede was reeds daar. Hulle moet so gou as moontlik terug Pretoria toe want die operasie wat afgelas was, gaan nou weer voort.

Mourão da Costa was egter klaar geoormerk vir ’n ander ope­rasie. Daar word toe besluit dat Gert Eksteen in sy plek sal gaan. Hulle moet nog dieselfde dag op die een of ander wyse vertrek. Swart skakel inderhaas met die lugmagbasis in Durban en daar is gelukkig ’n Dakota wat na Pretoria moet vlieg. Omdat dit so dringend is, sal die Dakota sommer die Sondagmiddag al vlieg.

Almal skarrel nou om hul uitrusting weer reg te kry. Hul gewaste kamoefleerdrag hang nog aan die wasgoeddrade. Die nuwe driemanspan vlieg inderhaas terug Pretoria toe. By die Spesmagte-HK hoor hulle die rede vir die dringendheid: Unita het inligting gekry dat Savimbi iewers noord van die Benguela-spoorlyn is en suid in die rigting van die Cunene-provinsie beweeg. Unita het ’n basis daar in die Chimpolo-hoogland. Hy is waarskynlik na dié basis onderweg en sal binne twee dae daar wees.

Blaauw en sy span moet sorg dat hulle Savimbi inwag as hy by die basis aankom. Unita wil hê dat die Recce-span Savimbi oor die grens moet help na die veiligheid van Rundu. Die inligtingsoffisier noem nie die vermoede dat Savimbi agtervolg word nie. Blaauw weet dus nie dat ’n sterk groep Swapo-, Fapla- en Kubaanse soldate op die Unita-leier se spoor is nie.

Die Recce-span kom die Sondagaand in Pretoria aan. Volgens Blaauw se vinnige berekenings is dit nie haalbaar om binne twee dae in die Chimpolo-hoogland, 200 km in Angola in, te wees nie. Hy vra Spesmagte se bevelvoerder, genl Fritz Loots, om dringend ’n vliegtuig te reël om hulle reeds die volgende oggend (die Maan­dag) na Rundu te bring. Dit moet verkieslik ’n Hercules C-130 wees sodat hulle daardie aand nog in dieselfde vliegtuig na die teikengebied kan vlieg waar hulle met vryval gaan inspring. Daar gaan nie tyd wees om vanaf Rundu met voertuie na die Chimpolo-hoogland te bundu bash (deur die bos ry) nie. Blaauw vra ook dat elkeen ’n volledige stel vryvaluitrusting kry omdat dit nie op Rundu beskikbaar was nie.

Nadat Loots die vliegtuig gereël het, laat hy die stoormanne kom. Die drie spanlede het ’n vrye keuse om alles te vat wat hulle nodig het … Elton-hoogtemeters, vryvalbrille, valskerms, noodvalskerms en vryvalhelms.

Die volgende oggend vlieg hulle Rundu toe waar hulle weer aan­sluit by die skakeloffisier, kol Flip du Preez, en maj Samakuva, die Unita-verteenwoordiger. Dié bevestig dat hulle ’n aanduiding (moontlik ’n berig of deur die bostelegraaf) ontvang het en ook in ’n mate radioverbinding met Savimbi gehad het. Daar is konsensus dat die Recces met vryval gaan inspring maar waar die afgooi­strook (AS) is en wie dit gaan merk, weet hulle nog nie.

Unita sê toe hulle sal die AS merk met groot vure wat hulle 100 m uit mekaar in die vorm van ’n driehoek aan die brand gaan steek. Dit sal suid van die Chimpolo-basis iewers in ’n shona wees.

Dieselfde C-130 waarmee hulle gekom het, word vir die valskermsprong gebruik. ’n Dakota sou nie werk nie omdat sensitiewe navigasiestelsels vir nagvlieg nodig is. Die C-130 beskik oor uiters gevorderde stelsels om ’n nagvryvalsprong akkuraat uit te voer.

Saam met Blaauw-hulle in die vliegtuig is ’n Unita-verteenwoordiger wat Engels kon praat. Dis ’n helder, skoon aand en daar is nêrens rook nie. Die vliegtuig stabiliseer op net meer as 1 800 m bo grondvlak sodat hulle genoeg hoogte vir die sprong het. Omstreeks 23:00 sê die vlieënier dat hulle nou die gebied nader waar die afgooistrook is.

Die drie Recces spring reg bo die teikengebied uit. Op die grond het Unita – soos afgespreek – drie vure in ’n driehoek aangesteek om die landingstrook aan te dui. Al drie land binne die driehoek, reg bymekaar, waarna hul eskort hulle na die Unita-basis lei – ’n staptog van sowat twee uur.

Die volgende oggend bevestig die basisbevelvoerder, genl Chiwale, dat Savimbi in aantog is. Daardie aand beleef die drie Recces iets wat hulle allermins in die bos verwag het: ’n aandete in ’n mooi hut gevolg deur ’n dansparty met twee elektriese orkeste. Vroue het dit lekker op die dansvloer uitgekap. Ná die ete dring die Angolese daarop aan dat die Recces ook moet dans. Dit was omtrent ’n storie gewees, vertel Blaauw.

“Die volgende dag omstreeks 10:00 sê Chiwale: ‘Come, come,’ en kry ons bymekaar. ‘We must go north. We must go and meet the president.’ Ek dog jislaaik, hier gebeur nou iets want ons sien so ’n rimpeling deur die basis trek. Hy sê: ‘Come, we must go forward. The president is on his way’.”

Die Unitas het ’n ou Mercedes-trok (’n “groentelorrie”) gehad en Blaauw se span is op die trok met ’n eskort. Daar is twee voer­tuie en hulle ry al op ’n bospad. Teen vroegmiddag stop hulle onder die bome. “We wait here,” sê Chiwale. Die Recces sit onder die bome en wag en in ’n stadium kom daar ’n roering deur die bos. “En daar kom die groep aan! Savimbi is heel voor en hy kom so majestueus daar aangestap. Hy het sy kamoefleerdrag aan en dra ’n .375-rewolwer met ’n kolf van ivoor. Dit is die een wat hy altyd gedra het as hy saam met sy gevolg was.” Blaauw let op dat die president netjies en skoon is en vermoed hy het ’n rukkie tevore gestop om te was en te verklee.

Chiwale en die Unita-eskort ontmoet hom eerste, verneem oor en weer na die ander se welstand en slaan mekaar uitbundig op die rug. Toe kom hulle vorentoe en die drie Recces word aan Savimbi voorgestel. “Terwyl ons so staan, sien ek hier gebeur ’n ding. Een van Savimbi se lyfwagte het Amilcar herken en hy sê vir sy president: ‘Dit is Amilcar Queiroz, ek ken hom’.”

Queiroz was ’n gewese Unita-lid. Blaauw sien hoe hy en Savimbi mekaar in die oë kyk. “Ek dink, jislaaik, hier gaan nou ’n ding uitbars. Savimbi kan hom dalk vra ‘Nou wat soek jy hier en hoekom is jy nie saam met ons in Angola nie?’” Blaauw wag vir die uitbarsting, maar die volgende oomblik kom Savimbi nader, omhels Queiroz hartlik en hulle klap mekaar op die rug … Tot Blaauw se verbasing is daar ook ’n wit man saam met Savimbi se groep. “Ek kyk die ou so en wys duim op en hy maak ook so.” Later het die man vir Blaauw gesê toe hy so wys het hy geweet hulle is van Spesmagte. Die man was ’n joernalis wat voorheen ’n lid van die Franse Vreemde Legioen was.

Almal is toe op die voertuie en Savimbi wil hê Blaauw moet voor langs die bestuurder sit, maar hy sê Savimbi moet voor sit. Hulle ry terug en toe hulle naby die basis kom, bars daar ’n opskudding uit. “Dis tromme wat slaan, vroue wat skreeu, al wat leef en beef juig en klap hande. Dit is omtrent konsternasie toe Savim­bi afklim. Hy het eers met sy mense gepraat en hom toe gaan verfris.”

’n Ruk later kry die Recces ’n boodskap dat hy om 16:00 met die hele basis wil praat. Almal, ook die drie Recces, moet daar wees. “Die hele kamp word bymekaar gemaak, die troepe is aangetree, die skare is daar en langsaan is die vroue met kinders oral tussen hulle. En daar steek Savimbi die mees dinamiese toespraak denkbaar so reg uit die vuis af. Ek kan sien hoe sweep hy die mense op en voer hulle met sy dreunende woorde mee. Die mense besef hier is hul redding nou, die uitkoms waarop hulle gewag het, is in lewende lywe hier reg in hul midde.”

Toe Savimbi klaarmaak, draai hy om en kyk na Blaauw. “Major, do you have a message for my people?” Die onverwagse versoek slaan Blaauw uit die veld. “Jislaaik, fluister ek vir Amilcar, wat nou?” “Luister majoor, jy sal nou maar net iets moet sê,” antwoord Queiroz. Blaauw weet hy het nie ’n mandaat nie en kan geen beloftes maak nie.

Hy sê toe die basiese dinge: Hulle waardeer Unita se stryd en al die ontberinge wat hulle moet deurgaan. Die Suid-Afrikaanse regering het simpatie daarmee. By die huis gaan hy oor alles terug­rapporteer. Sodra die situasie gestabiliseer het, gaan hulle terugkom en Unita in sy stryd ondersteun, want Suid-Afrika is in dieselfde stryd teen kommunisme gewikkel en dis verskriklik. “Ek bly maar vaag want daar is regtig nie iets wat ek kan sê of doen nie.” Die toespraak word vir Savimbi in Portugees herhaal.

Daardie aand eet hulle saam met Savimbi. Al sy beamptes en personeel is teenwoordig en die drie Recces sit regoor hom. Hy bedank Blaauw en sê hy waardeer sy toespraak baie. Hierop verwys hy na die inspirasie en aanmoediging wat hulle uit die Suid-Afrikaners se besoek put en hoe dit hul moreel lig. Blaauw sê toe vir hom dit was maar bloot ’n gedagte en Savimbi antwoord: “It will be a long struggle.” “Ek stem toe saam en voeg by: ‘Rome wasn’t built in one day’.”

Die mense saam met Savimbi was eintlik sy hele kabinet. Sy hoof van die weermag, genl Ben Ben (Arlindo Pena), was daar, asook genl Samuel Chiwale, hoof van die leër, en ’n senior staf­offisier wat ook as skakeloffisier opgetree het, genl Alcides Sakala Simões. Daar was ook ’n jong, regop kaptein, Tito Chingunji, wat vlot Engels gepraat het. Hy het in Amerika studeer en Savimbi het hom as ’n toekomstige ambassadeur iewers beskou.

Tito word toe afgedeel aan Blaauw as sy skakeloffisier. Daarby kry hy ook ’n persoonlike lyfwag met die naam Abel. Hy is korte­rig en geweldig sterk en is ook sy geweerdraer. Abel trek toe sommer dadelik oor na die Recces se hut toe en “hy is orals en alles”.

Die volgende dag staan hulle vroeg op. “Ons hang maar in die basis rond, want daar gebeur nie juis iets nie.” Tydens die vorige aand se ete het die Fransman egter vir Queiroz gewaarsku dat dit nie naastenby so veilig is as wat dit lyk nie. ’n Sterk vyandelike groep volg Savimbi al van anderkant die Benguela-spoorlyn af. Die groep Fapla- en Kubaanse soldate het ook helikopters tot hul beskikking.

Dit bly in Blaauw se agterkop maal: “Omstreeks 09:00, die son was al lekker op, hoor ons ’n vegvliegtuig. Ons gaan uit en kyk onderdeur die bome en ek sien dit is ’n Mig-21. Hy vlieg laag oor die basis, so laag dat ek die vlieënier se helderwit helmet duidelik sien. Ek sien hoe duik hy en hy draai so skuins om ons, maar die basis is goed versteek. My eerste gedagte is al die vure maar gelukkig het hulle teen hierdie tyd van die oggend al klaar gekook.”

Die vegvliegtuig draai om oor die basis in die rigting van die spruitjie aan die suidoostekant waar die vroue water skep en was. “Die vlieënier sien hulle, kry sy vliegtuig se aanloop reg en bestook die vroue. Ons hoor hoe skiet hy vuurpyle af so 500 m van die basis en toe is hy weg. Hoewel hy nie die basis self gesien het nie, weet ek die basis is nou gekompromitteer.”

Tito kom na Blaauw toe aangehardloop. “You must join the president immediately!” Hulle gryp hul uitrusting, hardloop saam met hom en sluit by Savimbi se groep aan. “We must evacuate the base,” sê Savimbi. “We must move out!”

’n Ent weg van die basis kom die groep tot stilstand en bly die hele dag onder die bome. Behalwe vir die vegvliegtuig wat oorgekom het, gebeur daar niks verder nie. Later sluit Tito weer by die Recces aan en sê dat hulle die aand gaan uitbeweeg. Hulle bly onder die bome tot so 17:00, waarna hulle eers weer terugbeweeg na die basis. Daar wag hulle tot net voor donker toe Tito hulle kom haal.

Die drie sluit saam met hom by die groot konvooi aan. Dis vir Blaauw duidelik dat Savimbi die hele basis laat ontruim het. “Alles en almal is daar: vroue, kinders, bokke en wat ook al, alles wat beweeg, word bymekaar gemaak. Van die mense het hoenderhokke op die koppe met hoenders in, maar almal staan netjies opgelyn. Die troepe beheer die hele uittog. Toe die groep voltallig is en nie­mand in die basis oor is nie, word die teken gegee en daar gaat die hele lot van ons die donker in.”

Die idee is dat hulle in ’n westelike rigting moet beweeg na die Klein Cunene-rivier. “Ons loop en ons loop en ons loop en dis ’n gedoente met kinders wat skreeu en huil en die ma’s wat hulle pro­beer stilmaak.” Dit is ’n helder nag. Omstreeks 04:00 sê Blaauw vir Queiroz volgens die suiderkruis loop hulle suid. Hy noem dit ook aan Tito en vra dat die konvooi gestop word.

Savimbi is voor in die konvooi en nadat die boodskap hom be­reik het, kom hy aangestap. “Yes, Major, what is the problem?” Blaauw sê vir hom hulle beweeg nie in ’n westelike rigting nie. Hy wys vir Savimbi die suiderkruis reg voor hulle; ook die rooi­dag wat net-net in die ooste wil breek. Blaauw haal sy kompas uit en sê hy gaan dit nou in ’n westelike rigting stel. Savimbi dink ’n oomblik na, toe sê hy ferm: “Major, from now on you do the navigation.”

Dit beteken Blaauw moet nou aan die voorpunt by Savimbi in die konvooi wees. Dit raak nou vinnig lig en hy maak nog ’n voor­stel. Hy vra dat Savimbi die konvooi verdeel. Die stof wat die vroue en kinders en die hele groep saam opskop, sal uit die lug deur die helikopters raakgesien word.

Boonop is die vroue in pienk, wit, blou en helder rokke geklee; die troepe oorwegend in kakie en ou Portugese kamoefleerdrag. Blaauw stel voor dat die vroue met die bystand van ’n sterk eskort in ’n ander rigting gelei word, maar ook weswaarts. Savimbi gee dadelik opdrag dat die vroue saam met die bokke, hoenders en ander diere afsonderlik saam met die eskort (wat amper kompaniesterkte was) beweeg.

Uit ’n militêre oogpunt is die beweging nou meer takties en ook baie vinniger. “Ek loop so en luister en ek sê vir Amilcar ek hoor ’n chopper. Hy sê: ‘Ja, dis beslis ’n chopper’. Ons hoor duidelik hoe kom hulle met die choppers al op ons spoor aan en hoe land die choppers telkens om troepe neer te sit.”

Die groep loop al hoe vinniger. Sowat ’n uur later hoor hulle weer ’n helikopter aankom en weer eens word troepe afgelaai. Dit is ongelooflik warm oor die middaguur en die Recces beweeg met hul grootsakke op hul rûe. Toe hulle in ’n stadium stop, sê Savimbi: “Let my soldiers carry your big packs.” Blaauw sê vir Queiroz om te antwoord dat hulle Spesmagte is en gewoond daar­aan om hul eie uitrusting te dra. Die situasie raak toe baie snaaks want die president sê vir Queiroz: “Look at you. You look like a pack donkey.” Waarop Queiroz ewe pittig antwoord: “Mr President, I may be a pack donkey, but I am my own donkey.”

Intussen agtervolg die vyand steeds die groep. Omstreeks 14:00 vlieg ’n Mig-21 van die westekant af oor hulle. Die groep bly onder die bome. Gelukkig is die gebied baie boomryk en nie savanna-veld nie. Vanuit die bos hoor hulle in ’n stadium voertuie aan hul linkerkant. Hulle hoor hoe die voertuie stop en troepe afklim – dis duidelik dat hulle stoppergroepe op die pad aflaai. Tito se stem is baie dringend: “Come Major, come Major, we must move before we get captured.”

Hulle beweeg nou teen ’n nog vinniger pas deur die bos. Savim­bi se sekretaresse, Ana Isabel Paulino, is ook deel van die groep. (Savimbi het later met haar getrou.) Sy is nog jonk en hardloop met haar tikmasjien op haar kop. Dis ’n ou Olivetti en agter haar is ’n troep met ’n tafel op sy kop, gevolg deur nog ’n troep met ’n stoel op sy kop. “Dit was skreeusnaaks want daar gaat hulle tussen die struike en bome deur … Ana voor met haar tikmasjien, gevolg deur die troep met haar tafel, dan die een met haar stoel. As Savimbi stop, kom hulle in daai presiese volgorde tot stilstand. Ana gaan sit reg en as Savimbi iets sê, tik sy dit. Die getikte vel word dan in ’n tas gebêre. Tussendeur dreun die choppers oor ons. Ek kon nie help nie en het hardop uitgebars van die lag.”

In ’n stadium bedaar die vyandelike bedrywighede effens en Blaauw gebruik die kans om radiokontak met Rundu te maak. Hy gee ’n vinnige situasierapport en sê vir kol Flip du Preez om op bystand te wees om hulle te onttrek want die situasie is baie plof­baar. “As die vyand met troepe van voor af kom, gaan ons heel­temal ingeboks raak. Skaars het ek die radio afgeslaan of Alcides Sakala kom na my toe. ‘The president wants to see you’,” sê hy.

Savimbi wil toe weet met wie hy oor die radio gepraat het. Blaauw sê hy het Rundu ’n opdatering van die situasie gegee. “But you are forbidden to speak on the radio,” sê Savimbi. “Because the enemy in the aircraft will hear what you are saying. The MiGs can hear everything you say.” Blaauw verduidelik dat hy op ’n hoëfrekwensieradio (HF-stel) praat terwyl die vliegtuie almal op baie hoëfrekwensie (BHF) is en hom dus nie kan hoor nie. Savimbi is duidelik nie gelukkig nie. “You must not do that,” sê hy net.

Hulle beweeg voort en die namiddag gaan hulle deur ’n shona. Savimbi kondig aan dat hulle daar gaan rus. Ana het klaar weer ’n vel papier in haar tikmasjien en begin verwoed tik. “In daardie stadium het Gert begin siek word. Hy ontwikkel ’n koors en ek sien sommer dadelik dat dit malaria is en Amilcar gee hom ’n klomp malaria-tablette in.”

Abel, Blaauw se lyfwag, sê daar is ’n watergat in die shona; hulle kan hul leë waterbottels daar gaan hervul. Blaauw het ’n waterbottel aan sy lyf maar die res is almal leeg en saam met sy radio in sy rugsak. “Ek gee toe sommer die hele rugsak vir hom aan, wat ’n fout is, want mens doen nie so iets nie. Abel vat ook leë waterbottels by Amilcar. Hy en ’n paar ander is toe daar weg met die waterbottels en die rugsak. Hulle wag, maar dit is doodstil, nie ’n geluid nie. Die volgende oomblik breek daar ’n hewige kontak uit en Blaauw besef dadelik dis by die watergat.

“En hier kom ’n troep aangehardloop, uitasem … hy sê daar is ’n groot waterpan en dis net daar waar die vyand se opvolggroep hulle geslaan het terwyl hulle nog water skep!” Blaauw vra vir Tito wat van Abel? “Abel has been killed,” sê Tito. “Dit ook nog,” dink Blaauw. Hy besef dat sy rugsak met die radio ook nou daarmee heen is. “Gelukkig het ek al my radiokodes by my en die radio is van Britse oorsprong, so dit kan nie na Suid-Afrika teruggespoor word nie.” Die enigste probleem is dat kol Jan Breytenbach se naam op die pamflet in die radiosak geskryf is.5

Queiroz het ’n bystaan-radiostel by hom, so hulle is nie van die buitewêreld afgesny nie. “Maar daar is Abel nou net weg, dood, en saam met hom my rugsak en die radio.” ’n Paar Unitas is dood­geskiet maar ’n klomp het dit reggekry om weg te hardloop en is iewers die bosse in.

Die groep pak onmiddellik op en beweeg met ’n hardlooppas by die tydelike stelling uit. Teen die namiddag stop hulle en Savimbi vra dringend vir Blaauw om ’n noodonttrekking per helikopter aan te vra. Blaauw praat dadelik met Rundu. Du Preez sê op grond van sy vorige situasierapport het hulle reeds twee Pumas na Omauni gestuur om op bystand te wees by 32 Bataljon se operasionele basis. “Ons moet vanaand nog onttrek word aange­sien die vyand weet waar ons is en ons is besig om ingeboks te raak,” antwoord Blaauw. Hy stel Savimbi in kennis dat die heli­kopters hulle omstreeks 22:00 sal kom uitlig: “But Mr President, how big is your group?” wil hy weet. Savimbi sê dat hy nie met minder as 31 mense kan gaan nie. “Ek sê vir hom dis onmoontlik, die choppers kan nie met 31 mense opstyg nie en dan is daar nog ons drie Suid-Afrikaners ook. Die choppers gaan met vol brandstoftenks inkom en hulle sal nie daai vrag kan lig nie.

“Maar Savimbi sê vir my: ‘I would like to extract 60 people.’ Nou wil hy sowaar 60 mense onttrek! Ek sê vir hom ’n Puma-helikopter kan ’n maksimum van 12 mense neem, so dit is heel­temal buite die kwessie. Hy sê: ‘Okay, wait.’ Ná ’n rukkie kom hy terug: ‘I can’t go with less than 31; I must take out 31 people.’ Ek sê vir hom staan by, ons sal sien of dit moontlik is.”

Dit word nou vinnig donker en die helikopters moet omstreeks 21:00 by Omauni opstyg om 22:00 by Blaauw-hulle te wees. “Net hierna trek ons egter mortiervuur, selektiewe vuur, kwelvuur … Hulle is nie 100 persent seker van ons posisie nie en gooi dus 60 mm-mortiere in die kol waar hulle vermoed ons is.”

Die mortierbomme laat Blaauw besef dat ’n onttrekking nie nou moontlik is nie. Hy kontak Rundu per radio en sê die woord “abort”. Die uitlig is te riskant want hulle trek mortiervuur uit alle rigtings. Sodra die vyand die helikopters hoor inkom, gaan hulle hul vuur spesifiek op hulle instel en mortiere op die landing­strook gooi.

Die helikopters, wat al klaar onderweg was, draai toe terug na Omauni. Blaauw oortuig Savimbi dat hulle op hul eie moet uitbreek: “This is what we do now. We sneak out silently. We just keep on moving. We are virtually surrounded. We can break out. We just move slowly, silently so that we can break out of this circle,” stel hy voor. “Savimbi sê dit is reg so. En daar gaat ons.”

Hulle loop die hele nag deur. “Toe die son opkom, is ons uit daai gevaargebied uit. En ons hoor nie geluide nie, ons hoor absoluut niks nie. Ons hoor nie dat ons agtervolg word nie en daar is ook nie vliegtuie nie.” Die groep hou aan beweeg en bly die aand in ’n tipe tydelike basis. Blaauw probeer weer om die uitlig te bewerkstellig. “Ek praat met Rundu en sê niks het gedurende die dag gebeur nie. Dit is alles stil en in hierdie stadium positief, so die onttrekking kan nou gedoen word.”

Maar hy sit steeds met 31 mense wat Savimbi wil uitlig. Diegene wat nie deel van die groep van 31 is nie, moet aangaan na die Klein Cunene-gebied waar daar ’n basis is. Die troepe moes eenvoudig net aanhou loop en in ’n westelike rigting hou. Die vroue was op ’n soortgelyke maar ander roete. Hulle was teen hierdie tyd ver van Savimbi en daar was geen kontak met hulle nie.

Dit het begin donker word en Blaauw sê vir Savimbi hy sal sy bes probeer om te reël dat al 31 mense uitgelig word. Dit was al 21:45 toe die helikopters uiteindelik radiokontak met Blaauw maak. John Church, ’n goeie vriend van hom, is die missieleier. “My roepsein is Moby Dick en John s’n is Retriever. ‘Okay, Moby Dick, we are 10 minutes out,’ sê hy. ‘Retriever, ek het ’n probleem, ek sit met 31 mense,’ lig ek hom in.” Church antwoord vinnig: “Jis, dis ’n chopper hierdie, nie ’n Londen-bus nie.” Kan hulle nie ’n plan probeer maak nie, wil Blaauw weet, al moet hulle van die brandstof ontslae raak?

“John sê hulle sal kyk wat hulle kan doen en hier kom hulle … hy sê ook ons sal vinnig moet maak want oral om ons sien hy vure en dit lyk asof ons omsingel is.” Met dié kom die helikopters in om te land. Blaauw neem beheer op die grond en deel hulle in twee groepe in van vyftien elk. Net 27 van Savimbi se 31 kan saamgaan. Savimbi, Ana en die Fransman is in Blaauw se groep.

Toe die twee helikopters land gaan Blaauw vorentoe om hulle te ontmoet. John sê dis reg, hulle gaan brandstof uit die twee Pumas dreineer. Dit duur ’n volle tien minute en Blaauw se senuwees knaag. As hulle net die groep kan uitlig tot by Omauni en daar herbunker of selfs oorslaap – hulle moet net so vinnig as moontlik uit die gebied padgee.

Toe genoeg brandstof gestort is, wys Church dat die helikop­ters kan opstyg. “Ek het nooit gedink tien minute se wag kan so lank voel nie. Gelukkig verloop alles baie ordelik met Savimbi en sy offisiere. Chiwale bly in die bos agter en Ben Ben en Alcides Sakala is in die tweede groep. Diegene wat agtergelaat is, is nou in ’n baie benarde situasie maar dit is seker maar hoe oorlog is.”

Uit die lug sien Blaauw oral vure brand. “En dis nie veldbrande nie, mens kan sommer sien daar is ’n teenwoordigheid. Ons draai suid en daar gaat ons.” In ’n stadium roep Savimbi vir Queiroz nader. Hy wil by hom weet wat die probleem is, want hulle vlieg nie, die helikopter staan dan stil in die lug. “Ek sê hy moenie bekommerd wees nie, die chopper vlieg wel. Maar die Unitas is oortuig dat die chopper net op een plek vibreer.”

Blaauw sit met die kopstuk op en hoor Church sê hulle is naby “die witpad. Dit is so ’n wit kalkpad en die maanlig skyn helder daarop. Die oomblik toe ons oor die pad gaan, trek ons vuur en ek sien hoe die ligspoorkoeëls by ons verbykom.” Church wil by Blaauw weet waar Savimbi is? “Hy sit hier reg by my in die chopper, wat is die probleem?” vra Blaauw, waarop Church hom inlig dat die tweede helikopter raakgeskiet is.

Blaauw stel voor dat hulle eers met albei helikopters by Omauni land – die een wat getref is, het darem nie te ernstige skade opgedoen nie. Hulle kan hom daar los en met Savimbi na Rundu vlieg. Toe hulle op Omauni land, besef Blaauw dat hy ’n groot probleem het. “32 Bataljon se troepe op Omauni is almal oud-FNLA-soldate. En nou daag ek met die klomp Unitas hier reg in hul midde op. Dit is mos moeilikheid soek. ’n Konfrontasie tussen die twee groepe is amper onafwendbaar.

“Luister,” sê ek vir die bevelvoerder, “hier is nou ’n probleem want die Unitas in die chopper moet vanaand hier in julle basis oorbly. Ons kan nie almal in een chopper na Rundu vlieg nie. Jy moet asseblief al jou wit offisiere en onderoffisiere kry om tussen die twee groepe te slaap sodat daar nie ’n bakleiery tussen die twee faksies uitbreek nie.”

Die tweede helikopter het koeëlgate net voor die stertrotor gehad en die vlugingenieur sê dit is ondiensbaar. Hulle vlieg toe in die ander een Rundu toe. Daar aangekom, reël Blaauw en die ska­keloffisier vir Savimbi verblyf in die klein Unita-basis by Rundu en kry self slaapplek in Rundu se militêre basis. Eksteen is dadelik hospitaal toe waar hy met malaria opgeneem is. In die bos het dit trouens so sleg met hom gegaan dat vier Unitas hom op ’n grond­seil tussen twee gekapte pale moes dra. Sy toestand het so ver­sleg dat dit met die landing op Rundu gelyk het of hy in ’n koma wil gaan.

Die volgende oggend is hulle sommer vroeg al by Savimbi. Hy bedank die Recces weer en weer vir wat hulle gedoen het. ’n Tegniese span is na Omauni gevlieg om die stukkende helikopter te herstel, waarna die res van die Unita-groep ook na Rundu gebring is.

“Ek het Savimbi amptelik aan kol Flip du Preez oorhandig, waarna ons hom gegroet en die beste toegewens het. Hy was skoon aangedaan toe hy ons weer ’n keer bedank het. Ons het geen verdere kontak met hom gehad nie want ons vertrek uit Rundu terug na Suid-Afrika was op hande.”6

* * *

Savimbi se redding het volgens Thirion en Blaauw verreikende ge­volge vir die Bosoorlog gehad. Sonder die charismatiese en welsprekende Savimbi sou Unita leierloos gewees het omdat daar niemand met dieselfde statuur was om by hom oor te neem nie. Die Unita-groepering sou waarskynlik in los bendes en wildstro­pers opgebreek het met geen sigbare samebindende faktor nie, asook geen ondersteuning van buite af nie.

Omdat Savimbi en sy leierselement as’t ware voor die vyand se neuse weggeraap is, kon Unita as ’n bondgenoot van Suid-Afrika ontwikkel en groei. Indien die vyand Savimbi gevang het, sou hulle hom beslis toegesluit het of dalk ter dood veroordeel het. Dit sou die hele situasie rondom die Bosoorlog verander het. Met Savimbi op vrye voet kon hy Unita weer eens mobiliseer en die hele Oos-Angola oorneem. Dit het Swapo van die Suidwes-Afrika-grens weggehou en derhalwe die oorlog verleng.

Volgens Blaauw het MI later bevestig dat die MPLA in Londen aan ’n militêre inligtingsagent genoem het dat hulle Savimbi beslis sou gevang het as die Suid-Afrikaners hom nie daardie aand uitgelig het nie. Hulle het geweet waar hy was en sou die volgende oggend toegeslaan het.