Читать книгу Институционалды экономика - Ғалия Даулиева - Страница 4

Жаңа институционалды экономикалық теория формальді модельдерді құруда ойындар теориясына сүйенеді. Бұл теория алғаш рет 1944 жылы Дж. Фон Нейман және О. Моргенштерн еңбектерінде негізделген.

Бұл теорияның айрықша белгілері:

– біріншіден, ойындар теориясы индивидтердің мінез-құлқы өзара шарттастырылған жағдайларды талдайды, бір индивидтің шешімі қарым-қатынас нәтижесіне және басқа индивидтердің шешімдеріне әсер етеді;

– екіншіден, индивидтердің толық рационалдылығы қарастырылмайды, индивидтердің басқа да бірқатар модельдері қолданылады;

– үшіншіден, барлық қарым-қатынаста Парето-оптималды тепе-теңдігінің болуын, оның бірегейлігін қарастырмайды.

Ойындар теориясы арқылы институттардың формальды модельдері жасалады. Кооперативті және кооперативті емес ойындар, таза үйлестірушілік ойындар моделі қолданылады.

Кооперативті ойындарда қатысушылар арасындағы ақпарат айырбасы және коалиция құру мүмкіндіктері бар. Кооперативті емес ойындарда индивидуалды қатысушылар арасында ақпарат айырбасы және коалиция құру мүмкіндігі қарастырылмайды. Аталған ойындар стратегиялық (матрицалық) және жайылыңқы формаларда көрсетіледі. Мысалы, «тұтқындар дилеммасының» шешілу нұсқалары ойынның үнемі қайталануымен байланысты, бұл жағдайда ойындар құқығын қорғаушы жағдайлар кездейсоқ түрде қалыптасуы мүмкін. Ол үшін бірқатар жағдайлар орындалуы, яғни қауымдастық: 1) шағын; 2) тұрақты; 3) біркелкі болуы керек.

Таза үйлестірушілік ойын моделі: бұл ойындардың ерекшелігі ассиметриялық бөлу әсерлерінің болмауында; бұл ойыншылардың экономикалық мүдделердің сәйкестігін көрсетеді; сонымен қатар әр тараптың мүдделеріне сәйкес стратегия комбинацияларының көптігіне байланысты нәтиже белгісіз; жалпыға ортақ шарттылықтар мінез-құлық ережелері ретінде үйлестіру мәселесіне жағдай жасайды; үйлестіру мәселесі ойындар теориясында тепе-теңдіктің көптігі ретінде қарастырылады. Ережелер жүйесінің және сәйкесінше оларды орындау механизмдерінің қалыптасуы нәтижесінде матрица құрылымы өзгеріп, «тұтқындар дилеммасы» ойынын «көрінбейтін қол» ойынына өзгертуге жағдай жасайды.

Кез келген қарым-қатынаста тепе-теңдік әртүрлі болуы мүмкін:

– анықтаушы стратегия тепе-теңдігі;

– Нэш тепе-теңдігі;

– Штакельберг тепе-теңдігі;

– Парето тепе-теңдігі.

Анықтаушы стратегия тепе-теңдігі – басқаға тәуелсіз бірінші қатысушыға барынша жоғары пайдалылықты қамтамасыз ететін іс-әрекет жағдайында орындалады.

Нэш тепе-теңдігі – ойыншылардың ешқайсысы өзінің жоспарын өзгерту арқылы өз ұтымын біржақты арттыра алмайтын жағдайда орын алады. Ойыншының максималды пайдалылығы басқа ойыншының мінез-құлқына тәуелділікте болады.

Штакельберг тепе-теңдігі – ойыншының шешім қабылдаудағы уақыт легінің болуымен сипатталады, бір ойыншы екінші ойыншының мінез-құлқын біле отыра, шешім қабылдайды. Штакельберг тепе-теңдігінің алдыңғы екі тепе-теңдіктен айырмашылығы, ол әрдайым орындалады.

Парето тепе-теңдігі бір ойыншының жағдайын кемітпей, ешқандай ойыншының да жағдайын жақсарту мүмкін емес ситуацияда орындалады.

Қарым-қатынас модельдерінің жіктемесі:

Ойындар теориясындағы базалық модельдер Нэш тепе-теңдігіндегі нүктелер саны олардың Штакельберг, Парето тепе-теңдіктерімен сәйкестігі немесе сәйкессіздігі бойынша ерекшеленеді.

1) N₁ = St₁ = St₂ = Р ≠ N₂

2) N₁ = St₁ = St₂ = Р

3) N = St₁ = St₂ ≠ Р

4) N₁ = St₁ = Р₁ = N₂ = St₂ = Р₂

5) N = St₁ = Р₁ = St₂ = Р₂

6) N = St₁ = St₂ = Р

7) St₁ = Р = St₂ = Р₂

8) St₁ = Р = St₂ = Р₂

Бұл модельдер индивидтер қарым-қатынасында үйлестіру, сәйкестілік, бірігу, әділетсіздік мәселелері орын алатынын көрсетеді.

Үйлестіру мәселесі Нэш бойынша екі тепе-теңдік нүктесі орын алған жағдайда пайда болады (І, IV модельдер). Бұл мәселенің шешілуі қосымша институционалды шарттардың енгізілуіне, фокальды нүктелерге немесе келісімдерге тәуелді.

Сәйкестілік мәселесі Нэш тепе-теңдігі болмаған жағдайда пайда болады (VII, VIII модельдер). Институттар таңдауды шектемеген жағдайда индивидтер өз іс-әрекеттерін үйлестіре алмайды.

Нэш тепе-теңдігі болмаған немесе ол бірегей және Парето тиімсіз болған жағдайда бірігу мәселесі туындайды (ІІІ модель). Бұл жағдайда да қосымша институционалды шектемелердің, нормалардың енгізілуі Парето-тиімді нәтижеге жетуге әкеледі.

Егер Нэш бойынша, бірегей тепе-теңдік ұтымның қатысушылары арасында асимметриялы, әділетсіз бөлінуімен сипатталса, әділеттілік мәселесі пайда болады (V, VI модельдер). Бұл мәселенің шешілу нұсқаларының бірі – қайталанбалы ойындарға ауысу және «аралас» стратегия негізінде нормалардың қалыптасуы.

Қайталанатын ойындарда қарым-қатынас аралас және эволюциялы тұрақты стратегияларда талданады.

Аралас стратегия: ойыншылар белгілі бір таңдау жағдайда бірнеше рет қайталауда қарым-қатынас қиындайды. Олар стратегияны өзара комбинациялауға тырысады. Қайталанбалы байланыстарда ойыншылар өздерінде бар стратегияны қолдана алады. Стратегияны белгілі бір тізбекте алмастыру Нэш тепе-теңдігіне экономикалық агенттер күтімдерін рационалды түрде қалыптастырған жағдайда ғана әкеледі.

Эволюциялы тұрақты стратегия: индивидтер белгілі бір таңдау жағдайына бірнеше рет қатысады, бірақ контрагент тұрақты болмауы мүмкін, демек, индивид әр кезде жаңа контрагентпен қарым-қатынасқа түседі. Контрагенттің қандай да болмасын стратегияны таңдауы аралас стратегияға және әрбір қатысушының талғамына да тәуелді. Потенциалды контрагенттердің бір бөлігі А стратегиясын, келесі бөлігі В стратегиясын таңдауы ықтимал, нәтижесінде тепе-теңдіктің жаңа түрі, эволюциялық-тұрақты стратегияның алғышарттары қалыптасады.

Эволюциялық-тұрақты стратегия (ЕИ) – индивидтердің басым бөлігі бұл стратегияны ұстанған жағдайда, ешқандай балама стратегия оны табиғи іріктеу механизмі арқылы ығыстыра алмайтын стратегия.

Тепе-теңдік нүктелерінің көбеюі және осы негізде үйлестіру, сәйкестілік, бірігу, әділеттілік мәселелерінің шешімдерінің табылуы қайталанбалы ойындарды талдаудағы басты нәтиже болып саналады.

Ойындар теориясы арқылы институттардың маңызы индивидтер арасындағы өзара тәуелділік, үйлестіру, сәйкестілік мәселелерін шешумен түсіндіріледі. Институттар көмегімен тепе-теңдікке жету біріншіден, аралас және эволюциялық стратегияларды қалыптастыру арқылы тепе-теңдік нүктелерін көбейту, ойыншылар репутациясын қалыптастыруды; екіншіден, келісімдер және фокальді нүктелер арқылы бірегей тепе-теңдікті таңдауды, құндылықтар негізінде баламаларды таңдау өлшемі белгілеуді, индивид талғам құрылымының өзгеруін білдіреді.

Тұжырымдар:

1. Неоклассикалық теорияның нақты экономикалық мәселелерді түсіндірудегі қолданылу ауқымының тарылуы институционалды теорияның қалыптасуындағы тарихи алғышарттардың бірін құрайды. «Негізгі ағымның» қолданылу ауқымын тарылтатын бірқатар шектемелер неоклассикалық нарықтың негізгі шарттарынан, олардың қарама-қайшылықтарынан туындайды.

2. Қазіргі институционалды теория өз дамуында ғылыми-әдістемелік тұрғыда екі іргелі бағыт – «ескі» институционализм және неоклассикадан бастау алады, алайда «ескі» институционализмнен бірқатар айырмашылықтары бар.

3. Неоинституционалды экономика дәстүрлі неоклассиканың шеңберінде қала отыра, оның бірқатар алғышарттарын ғана өзгертеді, дәстүрлі микроэкономикалық талдау әдістерін әлеуметтік салаларды зерттеуде кеңінен қолданды.

4. Жаңа институционалды экономика неоклассиканың постулаттарына тәуелсіз, ойындар теориясы, толық емес рационалдылық теориясы және индивидтер талғамының тұрақтылығын терістеу арқылы институттардың жаңа теориясын қалыптастырды.

5. Ойындар теориясы арқылы институттар модельдерін құруда индивидтердің өзара тәуелділік жағдайлары, үйлестіру және іс-әрекетті сәйкестендіру мәселелері ескеріледі.

6. Қарым-қатынастың базалық модельдері Нэш тепе-теңдігіндегі нүктелер саны олардың Штакельберг, Парето тепе-теңдіктерімен сәйкестігі немесе сәйкессіздігі бойынша ерекшеленеді.

7. Институттар арқылы тепе-теңдікке қол жету аралас және эволюциялық стратегиялар арқылы тепе-теңдік нүктелері санының ұлғаюын білдіреді.

Тақырыптың түйінді ұғымдары:

– ақпараттық шығындар;

– әдістемелік индивидуализм қағидасы;

– институционалды детерминизм;

– интерпретативті рационалдылық;

– когнитивті шектемелер;

– толық емес рационалдылық;

– трансакционды шығындар;

– холизм қағидасы;

– фокальды нүктелер;

– эмпатия;

– экономикалық империализм;

– ойындар теориясы;

– таза үйлестірушілік ойындар моделі;

– анықтаушы стратегия тепе-теңдігі;

– қарым қатынас модельдері;

– қайталанатын ойындар;

– аралас стратегия;

– эволюциялық-тұрақты стратегия.

Бақылау сұрақтары:

1. Қандай жағдайларға байланысты институционалды теорияның пайда болу қажеттігі туындады?

2. Экономикалық адамның мінез-құлық нормалары қандай?

3. «Ескі» және «жаңа» институционализмнің айырмашылықтары неде?

4. Жаңа институционалды экономиканың неоклассиканың ғылыми негіздерін өзгерту мәні неде?

5. Когнитивті шектемелерді қалай түсінесіз?

6. Неліктен институционалды теория математикалық формализацияларға емес, ойындар теориясына сүйенеді?

7. Индивидтер арасындағы қандай қарым-қатынастарды ойындар теориясы көмегімен модельдеуге болады?

8. Ойындар теориясын талдаудағы негізгі тұжырымдар қандай?