Читать книгу Араб тілінің терминологиясы - Анар Мустафаева - Страница 2

Негізі терминдерден құралған, терминологиялық бірліктерді зерттейтін терминология пән ретінде ХХ ғасырда қалыптасып, тілдің лексикалық қорын байытудың көзі болып саналады. Әдеби араб тілі лексикалық тұрғыдан اللغة العامة жалпы және қосалқы тілдерден тұратын اللغة المتخصصة арнайы тіл болып екіге бөлінеді. Егер тілдің аталған екі тілінің (жалпы және арнайы) фонетикасы мен грамматикасы біркелкі болса, лексикасы әртүрлі деуге болады. Сондықтан лексиканы жалпы қолданыстағы және арнайы (терминологиялық) лексика деп бөліп қарастырамыз. Араб тілі терминологиясында зерттеу нысанына айналған мәселелер – термин және терминологияны білдіретін унификацияланған лексикалық бірліктерді, термин дефинициясын, терминге қойылатын талаптарды қарастыру. Терминология аясында қарастырылатын өзекті мәселелердің қатарына «термин» және «терминология» терминдерін беру, синонимдерге бай тілдердің біріне жататын араб тілінде көрсету жатады.

Бір терминологиялық саланың лексикалық қоры екінші терминологиялық саланың лексикалық қорынан өзгеше болуы мүмкін. Терминологияның универсалдығы лексиколог, тілші, лингвист, терминжасаушы және терминтанушы ғалымдардың назарын әлі де аударуымен түсіндіріледі. «Бүгінгі таңдағы ғылыми-техникалық саланың дамуының әсерінен тілде пайда болған жаңа сөздердің 90 % астам бөлігі арнайы лексиканы құрайды. Әртүрлі ғылым салаларындағы терминдер саны жалпы қолданылатын сөздер санынан жоғары» [1, 8-б. ]. Арнайы лексикалық бірліктердің жалпы қолданыстағы лексикалық бірліктерден саны жағынан артуы арнайы лексиканың қарқынды дамуының айғағы болып табылады. Терминологиялық лексиканың жалпы қолданылатын лексика тілінің бір бөлігі ретінде ерекшілігі – оның шектеулі қолданысы мен функционалдануы. Егер информатика саласының тілін қарастыратын болсақ, мұнда қарапайым қолданушы үшін беймәлім (тригтер, көп дәрежелі интерфейс, фазалық манипуляция және т.б.) терминологиялық бірліктердің үлкен көлемі байқалады. Араб тілінің информатика және басқа да салаларының терминдері бұл салаларда жұмыс істемейтін қызметкерлер үшін түсініксіз болуы мүмкін. Алайда заманауи ақпараттық технологиялардың дамуымен интернет және компьютер салаларындағы арнайы лексикалық бірліктер басқа салалардағы қолданушылар үшін түсінікті бола бастады. Мәселен, «القرص الصلب» қатты диск, القرص المرن» жұмсақ диск, «لوحة المفاتيح» клавиатура, «خطأ في التشغيل» жүктеудегі қате сияқты терминологиялық бірліктер аталған саланың жалпы тілде қолданылатын лексикалық бірліктерге айналғаны анық.

Терминдер мен басқа да лексикалық бірліктерді қамтитын (номендер, терминоидтер, прототерминдер, квазитерминдер) арнайы лексика жеңіл реттеледі және онда тілдің дамуы мен халықтың материалды және рухани мәдениетінің тарихымен байланыс байқалады.

Терминдер мен терминологияның басқа да мәселелерін қарастырмастан бұрын, терминнің негізгі мағынасына тоқталайық. Терминдер туралы ой-тұжырымдар конференция, семинар және дөңгелек үстелдерде талқыланып, лингвист және терминолог ғалымдардың назарын аударып, ғылыми мақалалар, тезистер, диссертация мен монографиялардың және басқа да зерттеу жұмыстардың нысаны болып отыр. «Термин» ұғымы күрделі емес болып көрінгенімен, әлі күнге дейін көпшілік мақұлдаған тұжырымдамасы мен анықтамасы жоқ. Терминнің барлық анықтамаларын қарастыруға ұмтылған терминтанушы И. Атанасова олардың (терминдердің) санының 3000-нан асқанын айтады [2]. Ал терминнің бірыңғай анықтамасының болмауы бірқатар факторлармен түсіндіріледі:

– анықтамалардың терминнің толық мағынасын бере алмауы;

– ғылым салаларының дамуымен термин анықтамасының да кеңейіп дамуы;

– әртүрлі ғылым салалары үшін белгілі бір термин анықтамасының әртүрлілігі, яғни лингвист ұсынған термин анықтамасы әлеуметтанушы, логик немесе философ ұсынған анықтамасынан өзгеше болуы мүмкін және т.с.с.;

– бір лингвистикалық саланың өзінде бірнеше анықтаманың болуы.

Тіпті бір зерттеушінің зерттеуінде бір терминнің бірнеше анықтамасы байқалады, мәселен, В.П. Даниленко он екі, Б.Н. Головин жеті анықтама көрсетті [толығырақ 3, 4-б.] және т.б.

Араб терминологиясының нақты анықтамасын табу үшін араб, орыс және отандық терминтанушы, лингвист, лексиколог ғалымдардың жұмыстары, араб және орыс тіліндегі сөздіктер қарастырылды. Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік: «Термин (лат. terminus – шекара, шек) – арнайы саланың ұғымын білдіретін сөз немесе сөз тіркесі. Термин тілдің жалпы лексикалық жүйесіне тек терминологиялық жүйе (терминология) арқылы кіреді [4, 508-б.]. Тіл білімі сөздігіне сәйкес, «термин арнайы заттарды белгілейтін арнайы белгіленген сөз немесе сөз тіркесі» [5, 380-б.]. Ежелгі араб сөздіктерінде «Лисан ал-Араб» (لسان العرب [Lisan ul‐‘Arab]), «Тадж ал-Арус» (تاج العروس [Tazh ul-‘Aruus]), «ал-Му’джам ал‐Мухит» (المعجم المحيط [al-Mu’jam ul-Muhiit]) терминді белгілеу үшін «المصطلح» [al-Mustalah] және «الاصطلاح» [al-Istilaah] сөздері қолданылады.

«Термин – арнайы сөз немесе сөз тіркесі, кәсіби қызметте, іс-әрекетте қабылданады және арнайы жағдайларда қолданылады; термин – нақты кәсіби білім саласында қолданылатын белгілі бір ұғымды білдіретін лексикалық бірлік; термин – арнайы мақсаттардағы тілдің негізгі ұғымдық элементі» [6, 14-б.], «термин – тілдік белгі, ұғымды білдіреді және затты атайды, нақты бір ұғымдар жүйесінде бекітіледі, онда ол қосымша дефиницияға ие болады; лингвистикалық мағынада конвенционалды, синтагматикалық тұрғыдан тәуелсіз және өзінің жүйелік логикалық табиғатымен коннотациясынан айырылған [7, 248-б. ], «терминдер – ғылым мен техниканың арнайы ұғымдарын белгілейтін номинативті мағынадағы сөздер мен сөз тіркестері» [8, 118-б.], «термин – арнайы ұғымдарды атау үшін қолданылатын арнайы тілдің негізгі лексикалық номинативті бірлігі (сөз немесе сөз тіркесі)» [1, 26-б.], «термин – тілдік бірлік, жай және жалғамалы терминнен тұрады және бір саладағы белгілі бір ұғымды белгілейді» [9, 215-б.], «термин – ұғымдардың жасалуы, ұйымдастыру және дамуы үшін әдіс» [10, 83-б.] және т.б.

Терминге нақты анықтама беру үшін оның тек дефинициясын емес, сонымен қатар оған қойылатын талаптары мен ерекшеліктерін де ескеруіміз керек.

Көптеген терминтанушы зерттеушілердің еңбектерінде кездесетін терминнің бірқатар сипаттамаларын қарастырайық:

– арнайылық (арнайы салаға тиісті болуы): термин арнайы тілдің бөлігі;

– дефинициясының болуы: термин затты атамайды, ұғымға дефиниция береді;

– жүйелілік: термин нақты бір термин жүйесіне тәуелді және онымен байланысты;

– үйлесімділік: термин формасы мен оның мазмұны арасындағы байланыс;

– эмоционалдықтан тыс болу және терминнің объективтілігі;

– мәнмәтінге (контекст) бейтараптылық: термин үшін өзі «өмір сүретін» терминологиялық сала маңызды;

– өзінің терминологиялық саласында бірмағыналығы және т.б.

Терминге қойылатын талаптары бар бірқатар жұмыстарды сараптау барысында С.В. Гриневтің классификациясы жақын болғанын анықтадық. Бұл классификация бойынша терминге қойылатын талаптар үшке бөлінеді: синтаксистік, семантикалық және прагматикалық. Олардың әрқайсысы белгілі бір аспектіге тиесілі:

а) терминнің формасына қойылатын талаптар (синтаксистік аспект):

1) тіл нормаларына сәйкестігі;

2) нақтылық: лексикалық, формалды нақтылық;

3) деривациялық қабілет;

4) терминдердің инварианттылығы және т.б.;

ә) терминнің мазмұнына қойылатын талаптар (семантикалық аспект):

1) термин жүйедегі терминнің бірмағыналығы;

2) толық мағыналық;

3) семантиканың қайшылықсыздығы;

4) синонимдердің болмауы;

б) терминді қолдану ерекшеліктеріне қолданылатын талаптар (прагматикалық аспект)

1) енуі (жалпы қабылдау және қолданылуы);

2) интернационализациялануы;

3) қазіргі заманға сәйкестігі;

4) дұрыс айтылуы [1, 34-40 б.].

Жоғары аталған және басқа да терминтанушы зерттеушілердің көзқарастарына сәйкес, арабтанушы Д.Р. Хайрутдиновтің берген анықтамасын ұсынамыз: «Термин – ғылыми білімнің минималды тасушы ретінде ғылыми мәтіндегі лексикалық бірлік (сөз немесе сөз тіркесі)» [11, 24-б.].

М.Ф. Хиджази (محمود فهمي حجازي) «الأسس اللغوية لعلم المصطلح» атты еңбегінде («Терминологияның лингвистикалық негіздері») [12] әртүрлі еуропалық тілдердегі «термин» сөзіне салыстырмалы талдау жүргізді. Ғалымның айтуына қарағанда, бірнеше тілдерде «термин» сөзінің жазылуы мен айтылуы ұқсас, мәселен, ағылшын тілінде – term, неміс тілінде – terminus немесе term, француз тілінде – terme, итальян тілінде – termine, испан тілінде – termino, португал тілінде – termo, фин тілінде – termi, чех, орыс, словак тілдерінде – termin» [12, 9-б.]. Бір зеттеушілер термин сөзінің шығуын латын тілімен, ал екінші бір зерттеушілер грек тілімен байланыстырады. В.Н. Шевчукке сәйкес, орта ғасырларда латын тіліндегі terminus «анықтау, белгілеу» мағынасын ескі француз тілінен terme аударғанда «сөз» мағынасын береді [6, 13-б.]. Дегенмен көптеген ғалымдар (М.Ф. Хиджази, А.В. Суперанская және т. б.) терминді латын тіліндегі terminus шек, шет, нәтиже мағынасын беретін termo грек сөзімен байланыстырады.

Араб терминологиясының келесі бір мәселесі – «термин» сөзінің берілуі. «Термин» лексикалық бірлігінің араб тілінде берілуі үшін «اصطلح» етістігінен жасалған «المصطلح» және «الاصطلاح» сөздері қолданылады. Бірқатар зерттеушілердің айтуынша, араб тілінде «терминді» тек «الاصطلاح» сөзімен беру керек, ал «المصطلح» грамматикалық тұрғыдан қате деп саналады (толығырақ [13, 262-б.]). Ежелгі араб ғалымдарының «الاصطلاح» терминіне артықшылық беруі, «المصطلح» араб тілінің грамматикалық кағидаларына сәйкес дербес болмауымен түсіндіріледі. Ал орта ғасырларда тек «الاصطلاح» терминінің қолданылуы біраз күмән туғызуын М.Ф. Хиджази дәлелдейді: «Ибн Манзурдың «Лисан әл-Арабына» сәйкес, әз-Забидидің «Тәж әл-Арусына» сүйенсек, «اصطلح» етістігі хадистерде «келісім беру, келісу» мағынасында қолданылатын, ал «الاصطلاح» та, «المصطلح» та терминдері Құран, Хадистерде және ежелгі сөздіктерде айтылмайды» ([12, 7-8 б.]), ал соңғы еңбектерге көз жүгіртсек (XV ғ.), оларда «المصطلح» – пен қатар, «الاصطلاح» термині де қолданылады, мысалы, әз-Зин әл-Ирақи «الألفية في مصطلح الحديث», әл-Хафиз ибн Хаджар әл-Аскаляни «نخبة الفكر في مصطلح أهل الأثر», Ибн Фадлалла әл-Умари «التعريف بالمصطلح الشريف», әр-Ризақ әл-Қашани «اصطلاحات الصوفية», Мұхаммад әт-Тахауани «كشّاف اصطلاحات العلوم» (XVIII ғ.) [13, 262-263 б.]. Әр-Рази Ахмад ибн Хамдан, Али ибн Юсуф әл-Амади (Х ғ.) сияқты ғалымдар «термин» мағынасында «الألفاظ» және «الكلمات» (ауд. сөздер) сөздерін қолданған, мысалы, «الزينة في الكلمات الإسلامية», «المبين في شرح ألفاظ الحكماء والمتكلمين» [12, 8-б.]. Терминдерге араб тілінде жазылған бірқатар жаңа еңбектерді мысал ретінде қарастыратын болсақ, Сабри Ибраһим әс-Саид (صبري إبراهيم السعيد) «المصطلح العربي», Иман әс-Саиид Жәләл (إيمان السعيد جلال) «المصطلح عند رفاعة الطهطاوي بين الترجمة والتعريب», Қасим әс-Сара (قاسم الساره) «تعريب المصطلح العلمي», Мұхаммад Рашад әл-Хамзауи (محمد رشاد الحمزاوي) «المنهجية العامة لترجمة المصطلحات وتوحيدها وتنميطها», Хасан Хусейн Фаһми (حسن حسن فهمي) «المرجع في تعريب المصطلحات العلمية والفنية والهندسية» және т.б. атауларында «المصطلح» пайдаланылады.

«المصطلح» лексикалық бірлігінің араб тілінің грамматикасына сәйкессіздігіне келетін болсақ, ол көптеген зерттеушілердің пайымдауынша «дербес емес», себебі ырықсыз етіс есімшесі негізгі сөзсіз қолдана алмайды, есімше негізгі сөзге тәуелді, дегенмен араб тілінде ырықсыз етіс субстантивациясы – жиі қолданылатын үрдіс. Мысалы, «المعجَم» сөздік (тура аудармасы диакритикалық нүктелермен), «المكتوب» хат (тура аудармасы жазылған), «المقولة» пікірлер (тура аудармасы айтылған, салыстырып қарасақ «مقولات الفارابي» әл-Фараби трактаттары) және т.б.

Сонымен, қазіргі араб тілінде «термин» сөзін «الاصطلاح» (VIII бап масдары) және «المصطلح» (VIII бап етістігінің ырықсыз етіс есімшесі) екі синоним береді, ал жиі қолданылатыны «المصطلح».

Араб терминологиясы тарихында В.М. Белкин классикалық және қазіргі деп екі кезеңді көрсетеді. Классикалық кезең – тіл білімі, тарих, мұсылман ғылымдары бойынша терминдік жүйелердің қалыптасу кезеңі, грек тіліндегі химия, математика, астрономия және философия термин жүйелерінің енуі және қолданысқа түсуі. Араб тілінің қазіргі терминологиясы төл ресурстарымен дамуы үшін сөзжасам мен лексика-семантикалық деривация әдістері арқылы дамиды, сонымен қатар мұнда жаңа калькалау, аббревиация және т.б. әдістер қолданылады [8, 119-б.]. Дегенмен «الاشتقاق» сөзжасам, «المجاز» лексика-семантикалық деривация, «النحت» аббревиация, «التعريب» арабтандыру (арабизация) және «الترجمة» аударма (калькалау) ежелгі ғалымдар үшін де белгілі болды [14, 42-б.]. Демек, термин жасау тәсілдері ежелгі уақытта қалыптасып, қазіргі таңда да жалғасын табуда. Классикалық кезеңде араб терминологиясы тек қалыптасып қана қоймай, сондай-ақ нәтижелі түрде дами бастады. Аббас дәуірі – араб-мұсылман мәдениеті мен ғылымының гүлдену кезеңі. Араб халифтерінің сарайда ғалымдар мен тәжірибелі кеңесшілерді ұстауы Араб халифатының ішкі саясатының бағыттарының бірі ретінде қарастырылды. Араб-мұсылман мәдениеті әлемге тек рухани және материалды мәдениеттің ескерткіштерін ғана емес, сонымен қатар медицина, астрономия, математика сияқты ғылым салаларында да жаңа ашылулар, ғылыми жаңалықтарды берді. Осының нәтижесінде бұл кезеңде араб тілінің терминологиясы жаңа лексикалық бірліктермен толтырылды. Әрине, қазіргі араб терминологиясы орта ғасырларда беймәлім болған жаңа ұғымдарды білдіретін салалар бойынша жүздеген, мыңдаған терминдермен толықтырылды.

Араб тілінде де бірнеше нұсқа беріледі, мысалы, «علم المصطلح» [‘Ilm ul-Mustalah], «علم الاصطلاح» [‘Ilm ul-Istilaah], «المصطلحية» [al-Mustalahiya], «علم المصطلحات» [‘Ilm ul-Mustalahaat]. Бірқатар зерттеушілер «علم المصطلح» [‘Ilm ul-Mustalah] (тура аудармасы «термин туралы ғылым») бірінші нұсқаның қолдануын ұсынады: М.Ф.Хиджази «Терминологияның лингвистикалық негіздері» (الأسس اللغوية لعلم المصطلح) [12], А.әл-Қасими «Терминологияға кіріспе» (مقدمة في علم المصطلح) [9], «Терминология: теориялық негіздері және ғылыми практика» (علم المصطلح: أسسه النظرية وتطبيقاته العلمية) [13]. Сонымен, араб тілі терминдердің теориялық және практикалық бағыттарын бөлуге ұмтылмайды, себебі теория практикадан немесе практика теориядан бөлек қызмет ете алмайды.

Жоғарыда көрсетілген тұжырымдарға сәйкес теориялық пен практикалық жақтан терминдерді қарастыратын ғылымды араб тілінде «علم المصطلح» [‘Ilm ul-Mustalah] деп атаймыз.

Сонымен, терминдер арнайы лексикаға қатысты болады және арнайы қосалқы тілдерде «өмір сүреді». Арнайы қосалқы тілдің белсенділігі бірнеше факторларға байланысты, оның ішінде саланың дамуы және ғалымдар мен халықаралық ынтымақтастықтың жетістігі маңызды. Кез келген саланың дамуы терминдену (сөздердің терминдерге ауысуы), детерминдену/ детерминологизация (терминдердің жалпы лексикаға ауысуы), ретерминдену/ретерминологизация (терминнің бір саладан екінші салаға ауысуы) жаңа терминдердің пайда болуына әкеледі.

Терминдер жасалу мәселелеріне жалпы лексикадағы терминнің алатын орнының мәселесі де жатады, яғни жалпы тілдегі сөз бен термин дифференциациясы. Жалпы қолданбалы лексика үшін терминология лексикалық бірліктермен байытылу қоры ретінде қарастырылатындықтан, тілден бөлек қарастырылмайды.

Терминнің терминдік жүйеден жалпы қолданбалы лексикаға ауысуы зерттеушінің алдында термин термин болып қала бере ме әлде қалмай ма? деген сұрақ туындайды. Дегенмен термин өзіне сай ерекшеліктері мен сипаттарына ие болса да, жоғарыда көрсеткеніміздей, тілден бөлек өмір сүрмейді. А.М. Ахмедтің айтуынша, жалпы тілге енген термин сол салада айналысатын мамандар тілі мен терминологиялық лексиканың қоры ретінде ғана қолданылмайды [7, 261-б.], бір терминологиялық саладан екінші салаға ауысқан термин екі лексиканың қоры ретінде қарастырылады.

Ғылыми тұрғыдан дамыған, реттелген терминологияның кез келген тілде болуы мен функционалдануы күмән туғызатыны анық, тіпті бірқатар ғалымдар арасында қарама-қайшылыққа да әкеледі. А.В. Суперанская мен оның қосавторларының пікірі бойынша, «әлемде 2000-нан астам тіл болғанымен, дамыған ғылыми терминология тек 60 тілде бар. Ал терминологиялық белсенділік ең бастысы саланың дамуымен тығыз байланысты» [6, 5-б.].

Тек терминологиялық бірліктердің қалыптасып жиналғаннан кейін терминологиялық жүйе қалыптасады. Ал термин бірліктері тек кірме сөздер мен калька арқылы ғана емес, сонымен қатар басқа да термин жасау жолдары арқылы қалыптасады.

Сұрақтар:

1. Терминге қойылатын талаптарды атаңыз.

2. «المصطلح» терминінің жасалуын түсіндіріңіз.

3. «المصطلح» және «الاصطلاح» терминдеріне тоқталыңыз.

4. Араб тілі мен басқа тілдердегі «терминнің» қолданысын айқындаңыз.

5. Терминологияға анықтама беріңіз.