Читать книгу Пацалунак на фоне гор (зборнік) - Анатоль Бутэвіч - Страница 5

– Ой, дзеткі, я ж яго ўсё жыццё шкадавала. Раскрыецца ноччу, я коўдраю плечы накрыю. Прыйдзе часам з працы пад мухай, а я і боты з ног сцягну, і на ложак пакладу, і вады падам… Шкадавала яго… І замуж за яго пайшла, бо шкадавала… А вы кажаце «лю-ў-ў-боў». Шкадавала я свайго Ванечку…

Марыя сцепанула плечукамі – як ад холаду. Пасля церанула рукой па вачах, быццам горкую слязу змятала, не зважала, што вочы даўно сухімі сталі – жыццё дарэшты слёзы выціснула. Не засталося нават на пахаванне. На ўсё пазірала скамянела. Што трэба, рабіла, а сама не ўсведамляла, што гэта ў яе, у іхняй хаце адбываецца. Што развітваецца яна са сваім Іванам. Назаўсёды развітваецца.

А нібыта ж і не жылі яшчэ. Не нажыліся. Не нацешыліся адно адным. Не намілаваліся.

Ці мо праз яе сышоў Іванка? Недагледзела. Недашкадавала. Цяпла свайго недадала. Схаладала, стамілася ягонае сэрца. Бо і без таго было збалелае, знявечанае. Спачатку вайной. Пасля – яе, вайны, нялюдскімі даганялкамі. Быццам у паддаўкі гулялі: хто каго перахітрыць. І не заўважылі, як за бэзавым кустом сухарэбрая пані з касой апынулася. Цікавала-цікавала і выцікавала. Забрала Івана, яе Ванечку. Хай бы ўжо лепей яе самую. Бо як яна без яго будзе на гэтым свеце? А ён жа і так напакутаваўся. Яна таксама мо няўзнак дадавала болю. Хоць праз усё жыццё шкадавала. Часта нават суседкі пакеплівалі альбо дакаралі:

– Кінь ты, Манька, квахтаць над сваім мужыком. Як з малым носішся. Гэта ён цябе павінен на руках насіць. А ты яго як малое дзіця шкадуеш і шкадуеш, сама свету белага не бачыш. Абы яму, свайму Ванечку, дагадзіць. А ён пра цябе падумае, калі што якое?

Манька не апраўдвалася перад жанкамі, адно казала:

– Э-э, што вы разумееце? Ён мяне так шкадуе, як вашыя мужыкі вас не любяць.

– Ага, ты яшчэ пра ватоўку раскажы. Або лепш пакажы яе. Хаваеш лепей як медалі. Шкадаўлівая бо…

Апошняя фраза апякла Марыю, разверадзіла душу, закранула таямніцу. Хоць якая гэта таямніца. А вось жа на табе – баліць і дагэтуль. Як незагойная балячка жыве згадка-ўспамін пра тое – уга-а якое далёкае ўжо! – іхняе з Іванам знаёмства. І каханне. Хоць слова гэтага, бадай, ніхто з іх ні разу за жыццё і не прамовіў. Каханне, любоў… Прыдумкі ўсё гэта. Спроба схавацца за словамі ад жывога жыцця. Яны з Іванам не раскідваліся словамі, а пражылі, як дай Бог кожнаму.

Ішла позняя восень сорак трэцяга года. Яшчэ не мірная, але для многіх гомельскіх паселішчаў ужо і не ваенная.

У сям-там ацалелых агародчыках дацвіталі невядома як нарослыя астры. Нібыта дзялілі з людзьмі радасць, што крок за крокам, метр за метрам зямля выбаўляецца з ваенных нягодаў. Перапаленая, пераараная снарадамі і мінамі, нашпігаваная іхнімі асколкамі, яна прагла мірнага сяйва. Удзірванелае поле абнадзейліва чакала гаспадарскага клопату, пазбаўлення ад нагрувашчвання паржавелага металу.

Вясковая малеча набірала ў рукі астраў і бегла насустрач савецкім байцам. Многія дзяўчаткі ўпершыню за гэтулькі пакутлівых гадоў ставілі букеты. І ажно святлела ў знябожаным і згалелым вясковым жытле. Нібыта сонейка сялілася тут, прадказваючы блізкую перамогу над ваеннай разрухай і гармідарам.

Вáзамі для букетаў служылі гільзы, але не любыя, не тыя, што пад руку трапяць, а толькі ад савецкіх патронаў і снарадаў. За невымерна доўгі час акупацыі так збрыдзела ўсё нямецкае, што з прыходам сваіх хацелася не толькі цешыцца самім іхнім з’яўленнем, а хутчэй выціснуць з жыцця нямецкі дух. Асабліва зненавідзелі фашыстаў і іхніх памагатых маладыя дзяўчаткі, якіх немцы хапалі для вывазу ў Нямеччыну. З дапамогай мацярок яны намагаліся так састарыць сябе, што часам адна адну не пазнавалі.

А нашы салдаты ажно дзівіліся: чаму гэта адны састарэлыя кабеты засталіся ў недапаленых вёсках?

Ды раптам усе яны з гаротных папялушак ператварыліся ў сапраўдных прыгажунь, расцвілі, прыбраліся. Забытая за гады вайны прыязная ўсмешка маладзіла твары.

Рота зенітчыкаў Руслана Пекушава не давала немцам перадыху, літаральна вісела на пятах. У азарце нават не заўважылі, як вырваліся далёка наперад. Але чакаць сваіх не сталі, дасць Бог не заблукаюць, дагоняць. Пекушаўцы і ў Вялікую Бярозу ўварваліся першымі. Вёска напалохала сваёй пустыннасцю. На ўсю даўжэзную вуліцу хаты можна пералічыць на пальцах рукі. Адны папялішчы. Сям-там сярод асмалкаў мышынымі палацамі здаваліся ледзь бачныя шэрыя зямлянкі.

Немцы, ачомаўшыся, пачалі злосна агрызацца. Пекушаў вырашыў не спяшацца, перачакаць у вёсцы. Пад штаб выбралі адну з ацалелых хат. Пасярод прасторнага і пустога двара зенітны разлік паставіў сваю даўгашыюю спадарожніцу. Калісьці яна пачала ваенныя вандроўкі ажно з-пад Брэста і вось зноў апынулася на беларускай зямлі. Хоць за гэты час змяніўся не адзін разлік, а зенітку збераглі.

Маньчына маці пацяснілася сама, падціснула суседзяў, якіх прытулілі пасля таго, як немцы з паліцаямі спалілі вёску. Камандзіру ж аддалі цэлую бакоўку, дзе раней спала Маня з сястрой. Той выставіў на стол свае афіцэрскія прыпасы – сапраўдны калядны падарунак для вяскоўцаў. Вячэралі з забытым за вайну радасным настроем. Пад франтавыя сто грамаў песні самі папрасіліся са збалелае душы. Напачатку, праўда, няскладна спявалі, бо пекушаўцы не ведалі беларускіх, а мясцовыя не чулі заўральскіх. Затое «Кацюша» ды іншыя баявыя гучалі зладжана.

Неўзабаве падышлі ледзь не ўсе ацалелыя вяскоўцы. Камандзір загадаў паклікаць салдат, пакінуў толькі дзяжурныя разлікі. Свята доўжылася далёка за поўнач. Час ад часу, праўда, сёй-той з вялікаберазаўчан адбягаўся ад хаты, прыслухоўваўся да цішыні на заходняй ускраіне, трывожна пазіраў на неба. Было ўжо такое, што суседнія вёскі то бралі савецкія вайскоўцы, то немцы адбіралі назад. Грукату, аднак, не чулася. Вызваленая цішыня панавала над наваколлем. Даў бы Бог – назаўсёды.

Іван Серабракоў, наводчык зеніткі, што атабарылася на Маніным двары, пачаў мастаколіцца на начлег. Знайшоў зацішак ля сцяны, прынёс саломы, падклаў пад галаву паходны сідар і лёг, па даўняй звычцы падкурчыўшы ногі ледзь не да самай барады. Не спалася. У які раз нагарнуліся ўспаміны пра сваё, далёкае адсюль сяло на Белгарадчыне. Ці ацалела яно пасля крывавай Курскай бітвы, ці жывы хто з радні – не ведаў. Ніякіх вестак даўно не атрымліваў.

Іван уздыхнуў, тужэй загарнуў на грудзях і каленях крыссе прапаленага, пасечанага асколкамі і станчэлага за гады шыняля, заплюшчыў вочы. Але восеньскі холад не цётка родная. Івана праціналі дрыжыкі.

Устаў, пачаў ляпаць рукамі па плячах, каб трохі сагрэцца, тупаў нагамі.

На гэты ляскат нехта выйшаў з хаты. Іван сцішыўся. Прыціх і той, іншы. Іван кашлянуў.

– Каму гэта не спіцца цёплай восеньскай ночкай? – знарок бадзёра спытаўся дзявочы голас.

– Каб гэткае цяпло ды на вашыя плечы, то таксама было б няўлежна,– трохі няласкава адказаў Іван.

– А я магу коўдру прынесці. З кудзелі, цёплая.

– А на дваіх хопіць? – пачуўся падабрэлы голас Івана.

– Хіба ж вас тут дваіх?

– З табою – так.

– Ого, як смела. Па-гвардзейску: раз-раз, ухапілі языка і ходу…

– Не, я ўцякаць не збіраюся. Ды і языка яшчэ не захапіў,– уздыхнуў Іван.

– А я яшчэ і коўдры не прынесла,– прамовіла дзяўчына і падступілася бліжэй.– Ой, а вам і праўда холадна. Бо хіба такі шынялёк можа сагрэць?

– А чым ён кепскі? Ветрам шыты, скразнякамі падбіты. Цёплы, як кажух у Дзеда Мароза.– Іван дэманстратыўна прасунуў пальцы праз дзіркі.

Абое засмяяліся.

– А як вас завуць? – нечакана спытала дзяўчына.

– Адгадай,– прапанаваў і дадаў: – Так, як і ўсіх, на кім сёння Русь трымаецца.

– Іосіфам? Клімам? Ці мо Георгіем?

– Не,– засмяяўся салдат.– Іванам.

Ён пазіраў на яе, а вочы былі поўныя вірлівага бляску.

– А цябе?

– Маняй. Марыя я,– паправілася дзяўчына.

– О, Іван ды Мар’я… Добрая пара.

– Адкуль вам вядома, што добрая?

– Давай на «ты», тады і сама зразумееш.

– Бач, які скоры: ні села ні пала, дай бабе сала.

– Ад сала я не адмовіўся б, але ў вас яго няма. Таму есці нанач шкодна,– неяк асабліва ажыўлена прамовіў Іван.

– Я ведаю, што шкодна,– засмяялася дзяўчына.– Таму і не прынесла. А вось для сугрэву пастараюся што-небудзь знайсці…

Не паспеў Іван запярэчыць, што ноччу піць яшчэ больш шкодна, чым есці, як Марыя знікла ў хаце. Праз хвіліну вынесла ватоўку.

– Вось, бацькава,– прамовіла.– Перад адыходам на фронт пакінуў. Я накрываюся. Але ж я ў хаце, а герой вайны на вуліцы мерзне. Непарадак…

– Адкуль ты ведаеш, што герой? – ніякавата прамовіў Іван і захінуў крысо шыняля, з-пад якога маглі б вылузацца некалькі медалёў і ордэн.

– Бо ў негерояў шынялі цэлыя,– кусліва засмяялася Марыя.

– Пабыла б пад агнём, не казала б, што холадна,– нібыта пакрыўдзіўся Іван.

– Хапіла нам такога агню і такога холаду, што не дай Бог нікому,– пасур’ёзнела Марыя.– Калі вёска гарэла…

– Выбачай, я не хацеў пакрыўдзіць,– апраўдваўся Іван.

– Тады бяры ватоўку.

– А куды мне яе? На шынель не налезе…

– Скінь шынельку. Ватоўка цяплейшая.

– Не магу, шынель – вайсковая маёмасць. Адказваць давядзецца.

– А ты яе зверху, на ватоўку нацягні. І цяплей, і выгляд геройскі захаваецца…

– Ну й вострая ты. Вось вазьму і затуплю язычок.– Іван зрабіў рух, нібыта хацеў абняць Марыю.

– Цішэй-цішэй, герой! Бач, як коні панеслі! Глядзі, каб не выкулілі…

Іван зніякавеў, прысеў на зенітку, змоўк. Марыя села побач, таксама маўчала. Пасля нечакана для сябе пачала расказваць пра сваю вёску, калісьці вялікую і шматлюдную, пра сям’ю, нядаўнія і ўжо незваротныя школьныя гады. Іван слухаў, падтакваў, часам пра нешта пытаўся. Затым згадаў сваё жыццё – даваеннае і цяперашняе, франтавое.

Не заўважылі, як прамінула ноч, як світанак зачапіўся за ствол зеніткі. Яны мо і далей гаварылі б, расказвалі, смяяліся б, згадвалі мінулае, але капітан Пекушаў загадаў сабраць зенітчыкаў.

Гаворку Марыя з Іванам працягнулі і другім днём, і трэцяй ноччу.

– Глядзі, дзіця, не загаворвайся,– перасцерагала маці.– Яму што – сёння тут, а заўтра ў паход. Сёння жывы, а там…

– Што вы, мама, кажаце! – успыхнула Марыя. І было не зразумець: ці то сябе апраўдвае, ці Івана шкадуе.

– Кажу, бо ведаю, наглядзелася…– нязлосна адказала маці.

Мінула больш за тры тыдні. Рота Руслана Пекушава ўсё кватаравала ў Вялікай Бярозе. Шмат хто з салдат сапраўды добра пазнаўся з мясцовымі дзяўчатамі і ўдавіцамі. Не хаваючыся, хадзілі адно да аднаго. Салдаты паспелі некаторым нават зямлянкі падрамантаваць, падрыхтаваць да зімы. Як бы ў падзяку.

І толькі Марыя не дазваляла сабе нічога большага за размовы ды жарты. Адно шкадавала Івана. За гэты час залатала ўсе прабоіны і прапаліны на ягоным шынялі, вымыла гімнасцёрку, зацыравала дзірачкі, нават кальсоны перамыла, за што надоўга трапіла на вострыя языкі вяскоўцаў.

Каманда на выступленне прагучала так нечакана, што многія вайскоўцы і развітацца не паспелі. Марыя была ў гэты час на полі. Вайсковую калону заўважыла, калі тая мінала бліжэйшы лясок. Кінулася напярэймы. Але толькі здалёку ўбачыла Івана. Ён махаў рукой і нешта крычаў. Ды хіба за далеччу пачуеш?

Дзяўчаты, якія праводзілі сваіх новых знаёмых, перадалі, што Іван абяцаў вярнуцца пасля вайны і абавязкова аддаць ватоўку.

– Ага, чакай, аддасць,– прамовіла маці, калі даведалася пра Іванаў намер.– Многа такіх было, да гэтага часу аддаюць. Калі ўсё аддадуць, што некалі нехта наша забраў, то багацеямі станем…

– Але і не збяднеем без той ватоўкі,– агрызнулася Маня.– Не гэтулькі дабра прапала. А тут чалавеку паспрыялі…

– Вельмі ты шкадаўлівая, мая дачушка,– прамовіла маці, але гаворкі пра ватоўку больш не заводзіла.

Ішоў час, ды не аціхалі размовы пра пекушаўцаў. У некаторых сельскіх жанок пачалі раптам акругляцца жываты. Нібыта яны на тых кароткачасовых салдацкіх харчах распаўнелі. Марыя пазірала на іх, і яе даймалі дзіўныя пачуцці. А мо дарэмна яна… каму патрэбна такая зацятасць? Так можна і звекаваць у дзеўках. Дзе ты цяперашняй парой набярэшся жаніхоў. А вайна ўсё спіша…

Нечакана Іван прыслаў трохкутнік. Пісаў, што памятае, дзякаваў за ўсё добрае, за Маніну шкадаўлівасць – і дзе ён пачуў гэтае слова, няўжо ад маці? – абяцаў пасля вайны абавязкова прывезці ватоўку.

Зноў мільгалі тыдні, месяцы. Ужо некаторыя дзяўчаты з кабетамі сталі мацяркамі, салдаткамі пачалі дражніць іх, а ад Івана ні слыху ні дыху. Марыя тайком маліла Бога, каб дараваў Івану жыццё, каб збярог яго. Хоць сама не ведала, дзеля чаго і дзеля каго стараецца. Відаць, проста шкадавала салдата.

Неўзабаве магутнымі выбухамі радасці, урачыстымі салютамі і горкімі галашэннямі адышла ў нябыт вайна. Пераможцы вярталіся ў свае гарады, вёскі, зямлянкі. Доўгачаканымі мужчынскімі галасамі пачала агучвацца і Вялікая Бяроза. Толькі Маньчына сям’я атрымала «пахаронку» на бацьку. Пагаласілі, пабедавалі, а дзе падзенешся. Жыць трэба.

Не надта спяшаліся на свае былыя пастаялыя двары пекушаўскія зенітчыкі. Згадкай пра іхні колішні бярозаўскі пастой засталіся каля дзясятка хлапчукоў і дзяўчынак, незласліва празваных пекушаўцамі.

Пакрысе пачаў прытупляцца боль ад ваенных пакутаў і стратаў. Дзеткі прыхарошвалі цяжкі пасляваенны побыт, давалі радасны спадзеў на лепшае: усё-ткі рабочыя рукі растуць.

А ў душы Марыі ўсё вастрэйшай станавілася пякучая стрэмка: не пачуў Бог яе малітваў. Не аб’явіўся Іван, не падае голасу. Ведама, вайна, суцяшала сама сябе, мо не дакаціў сваю зенітку да перамогі. А калі і вярнуўся жывы, то на свой, курска-белгарадскі парог. Хай бы яна тады не была такой недачэпай, хай бы пакаштавала жаночага шчасця. А то вось і маеш – ні дзіцяці, ні мужа… А тут яшчэ салдаткі даймаюць:

– Хоць бы ватоўку перадаў, калі сам не захацеў вяртацца… Усё ж лепей сініца ў руках, чым журавель у небе…

І раптам, калі пачало ўжо брацца на восень, калі буслы сталі збірацца разам на бліжнім поплаве, у Вялікай Бярозе з’явіўся Іван Серабракоў.

Калі б знянацку сюды прыехаў сам Жукаў, не было б, пэўна, такой нечаканасці, як гэтая. І сталася ж так, што першай сустрэла яго Марыя. Ішла з лесу з бярозавым пацурбалкам на дровы, калі ўбачыла вайскоўца. З сідарам за плячыма, у запыленых ботах і знаёмай ватоўцы. Зірнула на яго, і сэрца абамлела. Упала яна пасярод дарогі, а бярозавае палена пакацілася проста пад ногі салдату. Спалохаўся той, пачаў галаву Маніну падымаць, у твар узірацца, дыханне лавіць: ці жывая? Ачомалася Марыя, бачыць перад сабой няголены твар. І раптам як плясне рукой па шчаціністай шчацэ: думала, цалавацца лезе.

– О, будзе жыць,– засмяяўся Іван.

А ў самога поўненькія вочы слёз, да самых беражкоў, здаецца, міргне – і пальюцца.

Як убачыла Марыя гэтыя вочы, сама на шыю кінулася, пачала цалаваць іх. Не разумела, што робіць. Як не ў сабе была. Усё прыгаворвала:

– Ванечка… Мой… любы… Ванечка… Шкадую я цябе… Шкадую…

Калі ішлі па вуліцы, здавалася, кожная зямлянка, кожны ацалелы і пастаўлены нанава плот кожнай сваёй штакецінай цікуе за імі: дзіва што – такая праява.

Надворак не мог змясціць усіх цікаўных. Прыйшлі паглядзець на госця, які Маньчыну ватоўку з вайны, ажно з Берліна, прынёс. Смяяліся, жартавалі, а самі трывожна чакалі: што скажа салдат пра іхніх знаёмых, ці надоўга сам з’явіўся.

Той таксама хітрым Іванам аказаўся:

– Вось доўг Марыі аддаў,– прамовіў і болей ні слова на гэтую тэму.– А вашых знаёмых забрала вайна. Невінаватыя яны, што засталіся нежанатымі, што не вярнуліся да вас… Невінаватыя…

Пачаставаліся госці, паўспаміналі, паплакалі і паразыходзіліся. Маніны родзічы таксама гаворкі сур’ёзнай не заводзяць, нечага чакаюць.

Калі засталіся адны, Іван паклікаў Маню на поплаў, схіліўся да яе і кажа:

– Назаўсёды я прыехаў… Калі прымеш… – гаворыць, а ў самога слёзы ў вачах стаяць.

– Я то прыму,– адказвае Марыя,– але як твае дамашнія, што яны скажуць…

– Нічога не скажуць… Няма іх… Ні мамы, ні бацькі, ні сясцёр… нікога… – прамовіў гэта і змоўк, тугія жаўлакі па худых шчоках ганяючы. Пасля жаласную песню нетаропка пачаў. Спачатку не спяваў нават, а як бы ціхенька сам сабе дэкламаваў:

Марыя здзіўлена слухала. Ніколі раней яна не чула гэтай песні. Словы нібыта паралізавалі яе, сціскалі і без таго збалелае сэрца. А Іван пачаў спяваць:

І хоць наглядзелася Марыя на земляныя «бугаркі», ды пры гэтых словах адчула, як сціснула горла, не прадыхнуць, а вочы сталі круглымі ад слёз…

Спявае салдат, слухае Марыя, не зварухнецца.

Спявае салдат, а ў самога перад вачыма папялішча роднай хаты паўстае. І не магільны курганок па родных, а адна на ўсіх брацкая магіла, дзе костачкі пагарэльцаў-аднавяскоўцаў сабраныя. «Так што, Марыя, адным пякельным агнём мы хрышчаны»,– хоча сказаць салдат. Але не гаворыць, а песню тужлівую, што душу да самага донца пераварочвае, выводзіць. Нібыта малітву па загінулых прамаўляе, як бы даравання ў Бога просіць за тое, што жывы застаўся.

Слухае Марыя, а самой так і карціць абняць Івана, прыціснуць да грудзей, каб сваім цяплом сагрэць, растапіць зледзянелае ад гора і перажытага за вайну сэрца. Але не наважваецца, яшчэ большага гора прычыніць не хоча.

І тут не вытрымалі набрынялыя салдацкія вочы, праліліся горкімі слязамі.

Марыю ж як токам працяла.

Спявае салдат, глытае слёзы, збіваецца, заціхае, а яна ажно заходзіцца ад жалю. Пасля не вытрымала, прытулілася да яго, падпяваць пачала. Хоць няскладна, бо не ведае слоў, але сэрца падказвае, патрапляе Марыя ў такт. Праўда, спазняецца на нейкую долю хвіліны, таму нібы рэхам гучыць яе голас.

Так на два галасы і выліваюць нязбытную тугу Іван ды Мар’я. То цішэй, то мацней гучаць жаласныя словы, апякаюць душу, асушаюць вочы. І не зразумець: спяваюць ахвяры вайны ці яе пераможцы?

А па шчоках іхніх слёзы коцяцца. Не саромеюцца спевакі, не выціраюць твару.

Даспявалі, змоўклі, адводзячы адно ад аднаго сплаканыя вочы. Пасля зноў пачалі. Цяпер ужо Марыя суладна спявае, адразу запомніліся пякучыя словы.

Адзін раз праспявалі, другі. Патаміліся.

– Мая гэта песня,– прамовіў Іван.– Пра мяне…

Так і праплакалі абое з гадзіну, толькі схіленыя адна да адной галовы ды плечукі іхнія трымцелі.

А пасля раптоўна ўзнялі галовы, паглядзелі адно аднаму ў пасвятлелыя вочы і зайшліся ў чаканым пацалунку.

Вяселля вялікага не рабілі. Усім, хто прыходзіў павіншаваць, а найперш мо паглядзець на гэткага дзівакаватага жаніха, налівалі ў конаўку з гільзы самагону, частавалі бульбай з гурком.

Хоць і без левай рукі, а майстравітым аказаўся Іван, увішным. Сам збудаваў новую хату непадалёк ад былой Манінай. Працаваць стаў брыгадзірам у адноўленым калгасе, пасля перайшоў на стайню, да коней прывязанасць меў.

Пяцьдзясят гадочкаў пражылі разам. Залатое вяселлейка справілі. Паўвека мінула, а як адзін дзянёчак, як незваротнае і непаўторнае імгненне.

Нарадзілі двух сыноў ды трох дачушак. Цешыліся імі, радаваліся, што ў людзі выйшлі. Калі збіраліся разам, Іван расказваў пра свае ваенныя дарогі, пра Курск, Белгарад.

А ў вачах Марыя заўважала такую невымоўную тугу, што хоць самой галасі.

Пахавала Марыя свайго Ванечку і адна ў хаце засталася. Дзеці пабылі трохі і раз’ехаліся хто куды. Ведама – свае сем’і, свае клопаты.

Старэйшы, названы Іванам, калі развітваліся, суцяшаў матулю, прасіў не гараваць: жыцця не перайначыш.

Гаворыць, а ў самога ў глыбокіх вачах слёзы стаяць…