Читать книгу Gerugte van reën - André P. Brink - Страница 9

Eintlik het dit uit die staanspoor verkeerd geloop. Ons was ’n stuk of veertig kilometer anderkant Johannesburg toe dit tot my deurdring: dis mos die verkeerde pad. Ek wou oor Vereeniging en Parys gery het, die gemakliker en vinniger roete wat ek gewoonlik volg – ek hou nie daarvan om sonder meer ’n gewoonte te verbreek nie – maar nou was ek Potchefstroom toe op pad. Waarskynlik meganies, want dit is Westonaria se rigting, wat ek die afgelope week so telkens heen en weer gery het, die laaste keer met die gebreekte voorruit. Dit was nie eens die aanmaning oor wat gebeur het wat my geërger het nie (dit ook, natuurlik): dit was net die irriterende besef dat ek op ’n roete was waar ek sou verkies het om nie te gewees het nie. Soos later, met die stukkende ruitveër, was daar die gevoel: Ek is nie heeltemal in beheer van wat gebeur nie; iets het teen my sin vanself sy gang gegaan en sy koers gekies.

Op die duur sou dit nie veel verskil maak nie (al sou dit miskien die muggies uitgeskakel het!): ’n vyftien of twintig minute langer op die pad, wat nie veel is op ’n reis van tien of meer ure nie. Buitendien het ons vroeër weggekom as wat ek verwag het, omdat ons toe nié eers versuim het vir ete nie. In plaas daarvan het ek anderkant Johannesburg by Uncle Charlie’s stilgehou.

“Bestel jy vir ons,” het ek met ’n doelbewuste poging tot gulheid vir Louis gesê. “Net wat jy wil.”

“Ek weet mos nie waarvan Pa hou nie.”

My gemaakte geesdrif het verslaan. Maar ek het tog volgehou: “Enigiets waarvoor jy lus het.”

Hy het sy skouers opgehaal en deur sy afgedraaide ruit bestel: vir hom ’n hamburger en Coke, vir my ’n koppie tee en ’n geroosterde kaas-en-tamatie-toebroodjie. Het ek heimlik gehoop hy sou vir ons enerse bestellings plaas? En iets seunsuitheems soos ’n double-malt of ’n cream soda met roomys of ’n parfait? Dat ek gaar tamatie nie verdra nie, het hy waarskynlik glad nie besef nie; en om hom nie te affronteer of teleur te stel nie, het ek maar my toebroodjie heeltemal opgeëet. Ek weet nie of ek iets daarmee bereik het nie, maar ek wou tog alles in my vermoë doen om die atmosfeer tussen ons gemoedelik te hou.

Wat is die natuurlike verhouding tussen vader en seun: kameraadskap of antagonisme? Of ís daar geen “natuurlike” verhouding nie? Maak mens dalk juis ’n fout as jy jou verlaat op wat so ’n verhouding “behoort” te wees? Miskien begin julle, soos in enige ander verhouding, gewoon as vreemdelinge wat hulle pad na mekaar vind – of nie vind nie. Die omstandighede van ’n gesin skep die illusie dat daar iets meer op die spel is, iets wat uit die staanspoor vanself, “natuurlik”, teenwoordig is. Dan gebeur daar iets toevalligs – ’n ongeluk, ’n sterfte, ’n gelukskoot, ’n oorlog in Angola – en skielik besef julle: ons weet niks van mekaar nie. Onder ander omstandighede kon dit daarby bly en elk sy eie gang gaan. Maar nou voel jy die verpligting om “iets daaromtrent te doen”. Een van ons onvryhede, in Bernard se terminologie.

Tussen hóm en my was daar tog ’n keuse: ons kon besluit om vriende te word, of nie; om mekaar te leer ken, of nie. Of is ook dit ’n illusie? As ek oor die jare moes antwoord op die vraag: Wie is die mens wat jy die beste ken? dan sou ek sonder nadink geantwoord het: Bernard Franken. Tog moes ek die afgelope paar weke, gedurende die saak, voortdurend herontdek dat daardie man voor die hof iemand was van wie ek eintlik niks weet nie, ’n volslae vreemde. Daarvoor het ek hom eintlik kwalik geneem. Dit was asof hy verraad teenoor mý gepleeg het deur iemand anders te wees as die man wat ek geken het.

Waarom moet ek voortdurend só te staan kom voor ander se vreemdheid: Elise, Louis, Bea, Charlie, Bernard, noem maar op? Sonder hierdie nege dae in Londen sou ek dit in bedwang kon gehou het, soos altyd. Maar noudat ek begin het met die skrywery, is ek ook verplig om die moeite te doen om te vra: Waar lê die fout of die oorsaak of die wat-ook-al hiervan? Moeite, inderdaad. Op my leeftyd, of ná my soort skok, word mens bewus van die moeite wat met soveel dinge gepaard gaan en probeer jy om daarvan uit te skakel. Dit was natuurlik futiel om dit selfs te hoop.

Ná die sensasionele arrestasie teen die end van Februarie het die koerante aan die storie begin bou, oordeelkundig gevoed uit “ingeligte bronne”. En toe die saak die derde week van Mei in Pretoria open, was daar al ’n byklank van histerie in die gerugte.

Dit het die afgelope paar jaar nogal dikwels met sulke sake gebeur dat die eintlike hofverrigtinge ná die buitensporige verwagtinge vooraf iets van ’n antiklimaks word. In Bernard se geval was die klagstaat tog formidabel genoeg: ’n lys van dertien aanklagte kragtens die Wet op Terrorisme en die Wet op die Onderdrukking van Kommunisme. Daar was sprake van ’n landswye organisasie met stedelike terrorisme, sabotasie en uiteindelik ook politieke sluipmoorde as oogmerke; die werf van rekrute vir dié doel en die opleiding van guerrillas in die buiteland; die verspreiding van opruiende pamflette, skakeling met verbode organisasies – die hele kermis. En daar was insinuasies omtrent medepligtiges wat nog later voor die hof sou verskyn (d.w.s. afgesien van dié wat drie jaar tevore al gevang en gevonnis was).

’n Lang reeks getuies het dag na dag hul voorspelbare rol gespeel: Veiligheidsmanne, insluitende ’n paar wat “geplant” was in die organisasie; rekrute en medepligtiges wat verkies het of gedwing is om vir die Staat te getuig; en ’n hele paar vorige veroordeeldes wat uit die tronk gehaal is, twee selfs van Robbeneiland. (Tussenin natuurlik ook die sensasie van selfmoord en pogings tot selfmoord in aanhouding.) Dit alles om bo alle twyfel te bewys dat Bernard Franken nie maar ’n ratjie in ’n groot masjien was nie, maar die beplanner en brein daarvan. Dít het minstens geklop met die soort mens wat ek geken het.

“Gaan jy nie vir die saak Pretoria toe nie?” het Elise vroegtydig al gevra.

“Waarom sou ek? Ek het soveel werk om in te haal.”

“Julle was al die jare so …”

“Jy ken hom net so goed soos ek,” het ek haar in die rede geval. “Hoekom gaan jý nie?”

Sy het my oë ontwyk. “Ek het maar net gedink dit sou vir hom iets beteken om jou daar te sien.”

“Dis buite die kwessie. In my posisie.”

Sy het nie verder daaroor gepraat nie. En ek het my voorgeneem dat dit daarmee uit en gedaan was. Maar natuurlik, daar was die koerante, die radionuus, TV: net waar mens kom of gaan, was berigte of gerugte oor die saak.

Ek het dit aanvanklik tog reggekry om my tevrede te stel met die radionuus, die bondigste en onvolledigste van almal. En net teenoor Charlie, wat meer as ander aangedring het om oor Bernard te praat, het ek reguit gesê: “Ek kan dit glad nie verstaan nie. Hy was die laaste mens wat so iets hoef te gedoen het.”

“‘Hoef?’”

“Ja. Jy’t tog al opgelet: die mense wat hulle met sulke dinge inlaat, is gewoonlik dié wat ’n private hang-up het. Hulle meng hulle met gewelddadige politiek in om persoonlike probleme te probeer oplos. Maar tog nie Bernard nie. My liewe Here, man, Bernard het alles gehad waarvoor ’n mens kon wens. Vriende, vroue, geld, reise, sukses in sy werk, aansien, alles. Ek kan nie verstaan dat so ’n mens uit eie vrye wil dit alles sal prysgee om ter wille van ánder te gaan baklei nie.”

Agter sy bril het Charlie se oë geknipper. Met spot?

“Jy het een ding vergeet, Martin.”

“Wat?”

“Moraliteit.”

“Watse moraliteit?”

“’n Kwessie van gewete. Ek is net so min van ’n kerkmens soos jy. Maar op Bernard-hulle se plaas, toe ek en hy kinders was, toe’t die oubaas” – ek is seker hy het dit doelbewus gesê – “toe’t die oubaas graag vir ons die teksie voorgelees wat praat van die hele wêreld wen en skade ly aan jou siel. Dink jy nie mens moet dáár gaan soek nie?”

“Ag, nonsens. Bernard sal die eerste wees wat jou daaroor uitlag.”

“As jy hom regtig so goed ken, hoe sê jy dan vandag jy kan hom nie verstaan nie?”

“Nou kloof jy hare.”

Maar ek het nie meer rus vir my siel gehad nie. (Hier gebruik ek nou al self die woord!) Ek wou daar wegbly, ek wou uit die hele ding uitbly, maar iets het my soontoe gedryf. Ek het begin om al meer koerante te koop en te lees, oor die hele politieke spektrum; en in die openbare biblioteek het ek dié gaan naslaan wat ek vroeër misgeloop het. Ek het myself verwyt dat ek besig is om “saf” te word. Ek het Bernard verwyt dat hy begin om my subtiel te ondergrawe. Daar was dae dat ek hom daaroor gehaat het: die eerste en enigste keer in jare dat ek so sterk oor enigiets gevoel het. Maar wegbly kon ek nie. En teen die end van die derde week het ek douvoordag een oggend Pretoria toe gery. Ek het so lank deur die strate geslenter dat ek te laat was om plek in die hof te kry. Tot my verligting, eintlik. En die volgende dag was dit makliker om weg te bly. Die onrus in Westonaria het my ook ’n rede gegee om nie weer Pretoria toe te ry nie. Maar teen die end kon ek my nie meer verweer nie, en die laaste paar dae was ek daar. Die afsluiting van die Staat se saak. Die sensasie toe Bernard, wat sy eie verdediging waargeneem het, bekend maak dat hy geen getuies gaan roep nie. Die beredenering. Sy eie lang verklaring uit die beskuldigdebank. Die Vrydagoggend die uitspraak. En, toe Bernard volhard om geen pleidooi ter versagting te lewer nie, die vonnis.

Nou het ons deur die dor wêreld aangery, verder en verder weg van Johannesburg en Pretoria, van Kerkplein en die logge beeld van Oom Paul, die droogte in.

In die stad kom mens die droogte nie so agter nie. Daar is waterbeperkings wat die tuin skaad (maar ons gee tog stilletjies saans die struike en grasperke water: waarom nie? dis ’n kwessie van bekostig), maar dis ook al. Sodra jy daarbuite kom, halfpad Potchefstroom toe, veral as Westonaria verby is, raak dit opvallend. En anderkant die Vaalrivier nog erger. Van die vorige lente af het dit nog nie gereën nie; in party streke al twee jaar nie. Selfs in goeie jare lyk die Vrystaat maar winters vaal, maar vanjaar is dit gruwelik. Tot die taai wit gras het die saak begin gewonne gee en oral het die kaal grond deurgeslaan, so donkerrooi soos droë bloed aan ’n ou karkas. En daar was nie eens brommers nie. Net, anderkant Theunissen, dié plaag van muggies uit die niks van nêrens; die veërs wat ons so onverhoeds in die steek laat; en ons twee turend agter die besmeerde ruite.