Читать книгу Жалпы гидробиология - Б. Минсаринова - Страница 6

Қазақстан теңіздері. Жоғарыда айтылғандай Қазақстанның гидрофаунасын зерттеу XX ғасырдың 20-жылдарының аяғында басталды. Бұл зерттеулер, негізінен, суқоймаларының балықшаруашылықтық мүмкіндігін бағалауға бағытталды. Зерттеу жұмыстары балықтардың қоректік базасы болып саналатын омыртқасыздардың қорын анықтау мақсатында жүргізілді. Гидрофаунаны алғашқы зерттеулер ірі суқоймаларында – Арал мен Каспий теңіздерінде, Балқаш көлінде жүзеге асырылды. Кейіннен, зерттеу жұмыстары бір арнаға түскен соң, басқа да ірілі-ұсақты суқоймаларын жан-жақты зерттеу қолға алына бастады. Қазіргі кезде суқоймалары біршама зерттелді.

Арал теңізі – оңтүстік теңіздер жүйесінде ең шығыста орналасқан, өзендер бастау алмайтын көлтиптес үлкен суалабы, көлемі жағынан Әлемде 4-орын алатын көл. Арал теңізіне тек екі өзен, оңтүстік батысынан Әмудария (ұзындығы 2620 км), оңтүстік шығысынан Сырдария (ұзындығы 2660 км) өзендері ғана құйылады.

Гидрологиялық және гидрохимиялық режимі. 1960 жылға дейін Арал теңізі үшін гидрологиялық және гидрохимиялық режим тұрақты болды, бұл кезде судың орташа тұздылығы 10‰-дей еді. Судың көпжылдық орташа деңгейі (абсолютті тереңдік 53,00 м) кезінде теңіздің ауданы 68 млн км², орташа тереңдігі 16 м, максималды тереңділік 69 м, ұзындығы 424 км, ені 292 км болды. Арал теңізі бірнеше аралдармен жекелеген аудандарға бөлінді. Жалпы суалабынан үлкен Көкарал аралымен бөлінген Аралдың солтүстік бөлігі Кіші теңіз деп аталады. Барлық қалған бөлігі Үлкен теңізді құрайды. 1961 жылға дейінгі кезеңді алдамшы (квазитұрақты) кезең деп есептейді, өйткені су деңгейінің ауытқуы аса үлкен болмады және тұздылық та аса көп өзгермеді.

1961 жылдан бастап Әмудария және Сырдария өзендерінің ағындарын байлауға (реттеуге) байланысты теңіздің орташа жылдық деңгейі төмендей бастады. XX ғасырдың 80-жылдарының соңына қарай су деңгейі 13 м төмендеді, нәтижесінде теңіз айдыны бір-бірінен ажыраған 2 бөлікке – Кіші және Үлкен теңізге бөлінді. 1989 жылдың аяғында теңіз деңгейі абсолютті 39,02 м белгіге, немесе 1960 жылмен салыстырғанда 14,4 мге дейін төмендеді. 1993 жылы Аралдың айдыны 45 %-ға құрғады және орташа тереңдік 45 %-ға азайды. Кіші және Үлкен теңіздерді бөліп тұратын Көкарал аралы материкке қосылды. Үл-кен теңіздің тұздылығы 36,48‰, ал Кіші теңіздің тұздылығы 36,65‰-ді құрады.

1988 жылдан бастап Кіші теңіздің орташа тұздылығы Үлкен теңізге қарағанда 1,5-2,0 г/л-ге кем болды. Берг бұғазының толықтай құрғап кетуіне байланысты 1990 жылдың көктемінде 2 бассейннің де тұздылығының айырмашылығының артуына алып келді. 1992 жылы шілде айында бөгетті салу және оны тұрақты түрде бекіту Кіші теңіздің деңгейін 2,5-3,0 мге көтеруге мүмкіндік берді және тұздылығы орта есеппен алғанда 8-10‰-ге дейін төмендеді.

2000 жылы Үлкен Аралдың тұздылығы 60‰-ден асты, ал 2004 жылы ол 100‰-ге жетті. Үлкен Арал қалдық суқоймалары кешенінің құрамына енді және ол гипергалинді суқоймасына айналды. 2000 жылдан бастап суы таяз шығыс суалабында тұздылық суы терең батыс суалабынан арта бастады. 2006 жылға қарай Шығыс Үлкен Аралдан Тұщыбас бұғазы бөлінді.

2011 жылдың күзіне қарай Кіші Аралдың тұздылығы 8‰-ге дейін төмендеді, ал оқшауланған Бутаков бұғазында ол біршама жоғары 11‰ болса, Сырдарияның құйылысына жақын орналасқан Көкарал бөгетінде ол 6,3‰-ге дейін төмендеді. Осылайша, Кіші теңіз қайтадан ащылау сулы суқоймасына айналды.

Арал теңізінің фаунасы. Арал теңізін зерттеу алғаш рет 1848-1849 жылдары Н. Бутаковтың жетекшілігімен жүргізілді, нәтижесінде алғаш рет теңіздің картасы жасалды. Теңіздің гидрофаунасы жайындағы алғашқы деректер1900-1902,1906 жылдары жүргізілген экспедицияларды басқарған орыс ғалымы Л. Бергтің еңбектерінде көрсетілген. Ол теңіз зоопланктонның 20 түрін анықтады, олардың арасында коловраткалар, бұтақмұртты және ескекаяқты шаянтәрізділер болды. Арал теңізінің фаунасының барлық кезеңдерде зерттеу тарихы және түрлік құрамы жайындағы толық деректер 1974 жылы жарық көрген «Атлас беспозвоночных Аральского моря» деп аталатын еңбекте келтірілген. Бұл Атласқа ашық теңізбен Сырдария және Әмудария өзендерінің атырауларының құйылысалды акваторияда мекендейтін еркін жүріп тіршілік ететін омыртқасыздардың 195 формасы енген. Алдамшы (квазитұрақты) кезеңдегі салыстырмалы түрде аса жоғары емес тұздылық, орташа 10,3‰, омыртқасыздардың тұщы және ащылаусулық түрлерінің дамуына ықпал етті.

Арал теңізінің аборигенді фаунасы шығу тегі жағынан гетерогенді болды. Е.А. Яблонскаяның (1974) пайымдауынша, еркін жүзіп тіршілік ететін омыртқасыздардың түрлерінің 78 %-ы тұщы және ащылау континенталды суқоймаларының мекендеушілері, 17 %-ы Каспий фаунасының өкілдері, оларға көптеген моллюскалар (Dreissena polymorpha), жоғары сатыдағы шаянтәрізділердің бірден-бір өкілі-бүйіржүзгіш (Pontogammarus aralensis), Polyphemidae тұқымдасынан бұтақмұртты шаянтәрізділер болса, тек 5 %-ы (моллюскалардың 2 түрі) жерорта теңіздік-атлантикалық түрлер болып табылады. Сонымен, Арал теңізінде шығу тегі тұщысулық түрлер басым болып келеді. Каспий теңізінің фаунасымен салыстырғанда Арал теңізінің еркін жүзіп тіршілік ететін омыртқасыздары өзінің түрлік құрамының кедей болуымен ерешеленеді.

1960-1980 жылдары тұщысулық және ащылаусулық түрлердің таралу территорияларының тарылуы байқала бастады, осыған орай саны азайды, ақырында олар теңіз фаунасының құрамынан жойылды. 1970 жылдардың соңында теңізде ащылаусулық дрейссена мен гипанис толықтай жойылса, олигохеттер мен хирономидтердің басым бөлігі кездесуін тоқтатты. Көпшілік тұщысулық және ащылаусулық түрлердің 1960-1980 жылдары теңіз гидрофаунасының құрамынан жойылуы оларға қолайсыз болатын су тұздылығының артуы болып табылады. Бұл формалардың таралу аймағының тарылуына және санының кемуіне тек судың тұздылығының артуы ғана емес, сонымен қатар кірме түрлерде өз әсерін тигізді.

1954 жылдан 1986 жылдар аралығында Аралға омыртқасыздардың 13 түрі әкеліп жіберілді (Карпевич,1975; Андреев, 1999). Жоспарлы түрде алғашқы кірмелер реликті ащыласулық понто-каспийлік мизидалар болды. Олар Дон өзенінің сағасынан ауланған 3 түр, Аралға 1958-1960 жылдары енгізілді. Бұл үш түрден тек P.(M) intermedia және P.(S) lacustris қана өсіп-өнді. Ары қарай Аралға жасанды суқоймаларынан Сырдарияның жоғарғы ағысында P.(Metamysis) ullskyi енді. Екінші жоспарлы түрде әкелініп жіберілген түр жерортатеңіздік-атлантикалық эвригалинді полихета Nereis diversicolor болды. Ол Азов теңізінен 1960-1961 жылдары әкелінді. Бұл құрт Кіші Аралды өте тез меңгеріп алды, ал 1965 жылы Үлкен Аралға енді, 1970 жылдардың ортасында теңіздің барлық аймақтарына таралды, тіпті кейбір учаскелерде микрозообентостың жалпы биомассасының 100 %-ын құрады.

1960-1963 жылдары Арал теңізіне Азов теңізінен жерортатеңіздік-атлантикалық қосжақтаулы моллюска Abra ovata (Philippi) жіберілді. 1970 жылдары олар теңіздің барлық аймағына таралып, сутүптік фаунаның негізгі компонентін құрады. Жоспарлы түрде жіберілген Nereis diversicolor және Abra ovata Арал теңізінің ары қарай тұздануына төтеп берді.

Таңқы шаян (краб) – R.harrisii, асшаяны сияқты теңізге1971 жылы Calanipeda aquaedulcis Kritsch планктондық шаянды жерсіндіру барысында кездейсоқ келген, 1980 жылдардың аяғына қарай Үлкен теңізде басым түрлердің біріне айналды. P. elegans асшаяндары Аралға кефаль балығын жіберу кезінде кездейсоқ енген.

Арал теңізіне жерсіндірілген Abra ovata қосжақтаулы моллюска, фильтратор ретінде қорекке қосжақтаулы аборигенді түрлердің объектілерін пайдаланды. Абраның жергілікті түрлермен қоректік бәсекеге түскені сөзсіз, бұның өзі аборигенді түрлердің жағдайын қиындатты.

Нереис фаунаның құрамынан хирономидтердің жойылуына себебін тигізді. Бұлардың биотоптары ұқсас. Хирономидтер полихеттердің рационында маңызды орын алады. 1970 жылдардың басында нереистің биомассасы күрт артып, 7-10 г/м²-қа жетті, хирономидтер теңізде кездеспейтін болды. Нереистердің таралуы амфиподтардың ығыстырылуына көмегін тигізді. Бұған қарамастан бүйіржүзгіштердің жойылуында P. elegans асшаянының да рөлі маңызды (Хусаинова, 1968; 1971). А.С. Малиновскаяның деректері бойынша (1961) гаммаридтер асшаянының қорек рационының маңызды бөлігін құрайды, бұл шаяндардың мекендеу орындары ұқсас болып келеді. Ал асшаяндарының саны көбейген жылдары Арал бүйіржүзгіштерінің саны біршама қысқарды (Хусаинова, 1968; 1971). Бұлардан басқа, Арал теңізінде асшаяндардың қорек рационының негізгі компоненттерінің бірі хирономидтер болды (Малиновская, 1961), бұл өз кезегінде хирономидтер санының азаюына алып келеді.

Арал теңізінің зоопланктонының түрлік құрамы 3 топқа бөлінеді. Бірінші топқа Арал теңізінің атырауында орналасқан көлдерде, Сырдария мен Әмудария өзендерінде, тұщыланған (3-5‰-ден төмен) бұғаздарда мекендейтін түрлер, екінші топқа тұздылығы 3-5‰-ден жоғары, бірақ ашық теңізде кездеспейтін түрлер, ал үшінші топқа оның қалыпты тұздылығы су ағынын реттегенге дейін 10,2‰ болған ашық теңізде кездесетін түрлер жатады.

Арал табиғи режим жағдайында болған кезеңде, тұздылығы көпжылдық орташаға жақын болғанда, зоопланктонның түрлік құрамында ескекаяқты шаянтәрізділер басым болды (23 түр), екінші орында коловраткалар (19 түр), ал бұтақмұртты шаяндардан бар-жоғы 7 түр кездесті.

Арал теңізінің зоопланктонының түрлік құрамы 70-жылдардың басына дейін өзгеріссіз қалды. Теңіздің алғашқы тұздану кезеңінде (1972-1980 ж) тұщысулық біршама эвригалинді формалар үшін мекендеу жағдайлары қиындай түсті және теңіз фаунасының құрамынан олар өте тез шыға бастады. Түр санының азаю процесі 1976 жылы аяқталды. Бұл кезде теңізде судың орташа тұздылығы 14‰-ге жетті, осыдан соң зоопланктонның түрлік құрамы тұрақтанды.

1975-1981 жылдар аралығында Арал теңізінде ескекаяқты шаянтәрізділердің 23 түрінен 16 түрі есепке алынды, Арал теңізіне тән коловраткалардың 19 түрінен 1976-1980 жылдары тек 6 түрі ғана сақталып қалды (Андреев, 1999).

1997-1999 жылдары тұздылығы Кіші теңізден жоғары болатын Бутаков бұғазында және Кіші Аралдың акваториясының басқа учаскелерінде жүргізілген гидробиологиялық зерттеулер суқоймасының гидрологиялық-гидрохимиялық өзгерістеріне байланысты теңіздің зоопланктон құрамында біршама байқалатын өзгерістердің болғанын көрсетті. Су тұздылығының төмендеуі Сырдария өзенінің сағасы мен Кіші Аралдың экожүйесіне оң әсерін тигізді. Зоопланктон мен зообентос құрамында ащылаусулық омыртқасыздардың молшылығы артқаны байқалды.

1996 жылы 90-жылдардың бірінші жартысымен салыстырғанда Syncheta туысының коловраткаларының саны күрт көбейгені (1993 жылғы 430 дана/м³-тан 12-59 мың дана/м³-ге дейін) тіркелді. 1999 жылы қыркүйекте бұл топтың саны өте жоғары (1,5-22 мың дана/м³) болды. Осылайша, 1990 жылдардың екінші жартысында коловраткалар Кіші Аралдың зоопланктонында басым топтардың бірі болып қалды.

Зоопланктонда қайтадан каспийлік бұтақмұртты шаянтәрізділердің Podonidae тұқымдасына жататын Podonevade camptonyx және Evadne anonyx түрлерінің саны артты. Олар бұрынғы жылдардағыдай Бутаков бұғазында кездеспеді. Бұл шаяндар ұзақ уақыт бойы Арал теңізінде де кездеспеді, өйткені судың тұздылығы жоғары болды, құрып кетудің алдында тұрды, тек 2000 жылдардың басында қайтадан пайда болды және олардың саны бұрынғы деңгейіне дейін қалпына келді.

Ащылаусулық формалар, мысалы, Diaptomus salinus ескекаяқты шаяны, коловраткалар мен бұтақмұртты шаянтәрізділердің алуантүрлілігі төмен болды.

1990 жылдардың аяғына қарай Үлкен Аралдың суының тұздылығының артуына қарай барлық фаунада күрт өзгерістер болды. Белсенді осмосреттеуге қабілетсіз болғандықтан шығу тегі теңіздік түрлер жойылды. 1997 жылы тұздылық 57‰-ге жеткенде зоопланктонда басым болған Calanipeda aquaedulcus шаяндары, Synchaeta sp. коловраткалар жойылды. 1996 жылы Үлкен Аралға голофил Artemia parthenetica жіберілді. 2004 жылы батыс Үлкен Аралда голофилді Apocyclops dengizicus копеподы пайда болды. Тұздылығы біршама жоғары шығыс Аралда тек Artemia parthenetica мекендейді. Үлкен Аралға эвригалинді галофилді сауытты Eucypris inflate шаяны енгізілді.

Арал теңізінің зообентосының түрлік құрамы зоопланктонның түрлік құрамы сияқты 3 топқа бөлінеді: 1-атыраулық көлдер мен тұщыланған бұғаздарда мекендейтін түрлер (тұздылық 3-5‰-ден төмен); 2-тұздылық 3-5‰-ден жоғары суларда мекендейтіндер; 3-тұздылығы 10,2‰-ге дейін болатын ашық теңізде кездесетіндер.

1874-1971 жылдардың аралығында ашық теңіздің зообентосының құрамында 41 түр мен түршелер анықталған, олардың ішінде буылтық құрттар – 7, жоғары сатыдағы шаянтәрізділер – 5, насекомдар – 17 және моллюскалардың 12 түрлері мен түршелері болды.

Арал теңізінде кездескен барлық азқылтанды құрттар – тұщы суларға тән кең таралған түрлер, бірақ олар тұздың белгілі концентрацияларына шыдамды болған, кейбіреулері тіпті мұхит суының тұздылығына дейін шыдаған. Жоғары сатыдағы шаянтәрізділерден тек аборигенді бүйіржүзгіш Dikerogammarus aralensis болған. Арал теңізінде жылғалықтар тұзды суларда кең таралған түрлерден, хирономидтердің дернәсілдері, негізінен, тұщы сулықтардан тұрды. Моллюскалардың арасынан «каспийлік» түрлерді (барлық дрейссендер – Dreissena, гипанистер – Hypanis және теодоксус – Theodoxus) және жерортатеңіздік-атлантикалық түрлерді (каспиогидробиялар – Caspiohydrobia және синдосмия – Syndosmya) бөледі.

Сонымен, су деңгейінің күрт төмен түсуіне және тұздылықтың артуына дейін Арал теңізінің зообентосы шығу тегі тұщы сулы аздаған эвригалинді түрлерден, «каспийлік» және жерортатеңіздік-атлантика түрлерінен тұрған.

Арал теңізінің алғашқы тұздылануының соңғы кезінде зообентостың түрлік құрамы 32 түрді біріктірді, олардың арасында бір олигохет, 2-жоғары сатыдағы шаянтәрізділер, 2-хирономид және 27 моллюскалар болды. Тұзданудың қарқынды кезеңінің алғашқы жылдарында (1982-1988 жж) теңіз фаунасының құрамынан Dreissena caspica pallasi, Theodoxus pallasi, Caspiohydrobia nicolskii моллюскалары және хирономидтердің дернәсілдерінің 2 түрі – Chironomus halophilus, Ch. salinarius жойылды. Арал теңізінің зообентосының түрлік құрамының кедейленуі негізінен су тұздылығы 25-28‰-ге жеткенде жүрді. Зообентос құрамында шығу тегі теңіздік тек эвригалинді түрлер ғана қалды.

1989-1994 жылдары Кіші теңізде жоғарыда аталған хирономидтерден басқа, тек көпқылтанды құрттар – Nereis diversicolor, онаяқты шаянтәрізділер – Paleamon elegans, қосжақтаулы моллюскалар – Syndosmya segmentum, Cerastoderma isthmicum және құрсақаяқты моллюскалардың Caspiohydrobia туысының 18 түрі кездескен.

Арал теңізінің зообентос құрамының кедейленуі, негізінен, тұздылық 12-14 және 25-28‰ болғанда жүзеге асты. Зообентос құрамында тек шығу тегі теңіздік эвригалинді түрлер және континенталды суқоймаларының галофилді түрлері Caspiohydrobia туысының өкілдері қалды.

Өткен ғасырдың 60-жылдарына дейін теңіз зообентосының биомассасының салыстырмалы түрде тұрақтылығы байқалды. Жаңа бентос тұтынушылардың жаппай пайда болуы 1961 жылдың өзінде-ақ (осы жылдан бастап өзен ағынының күрт азаюы басталды) 10 м тереңдікке дейін түптік организмдердің биомассасының біршама төмендеуі байқалды, ал 1964 жылдың басында бүкіл теңіз бойынша биомассаның тұрақты түрде төмендеуі басталды. 1968-1974 жылдары жалпы биомассаның өсуі шығу тегі теңіздік эвригалинді түрлер нереис пен синдосмияны ойдағыдай жерсіндіруге байланысты болды. Зообентос биомассасының ары қарай өсуі (1975-1981 жж) барлық эвригалинді түрлердің биомассасының артуымен байланысты. 70-жылдардың аяғында орташа биомасса 196 г/м² болды, бұл көрсеткіш өзендер ағынын реттегенге дейінгі көпжылдық орташа көрсеткіштен8,5 есе артық болды. 1989-1991 жылдардың күзінде Үлкен теңізде биомасса мен сан мөлшері 1898-ден 4748 дана/м² және 108,8-ден 323,7 г/м²-қа дейін ауытқыды.

1982,1985 және 1989-1994 жылдары Кіші теңізде зообентостың жалпы саны 1458-ден 13490 дана/м², биомасса – 197,3-321,1 г/м² аралығында өзгерді. Кіші теңіздің біршама өнімді бөлігі Бутаков бұғазы болды, онда орташа биомасса 646,0 г/м²-қа жетті. 1996 жылы Бутаков бұғазында макрозообентостың құрамында Арал теңізіне тән барлық түптік омыртқасыздар топтары анықталды. Мысалы, қосжақтаулы моллюскалар Abra ovata, Cerastoderma isthmicum Issel және көпқылтанды құрттар Nereis divercolor кездесті. Бентостың орташа биомассасы мен сан мөлшері біршама жоғары болды және 646 г/м² және 42,3 мың дана/м² құрады. Барлық станцияларда биомассасы және саны бойынша қосжақтаулы моллюскалар Abra ovata басым болды. Зообентостың бұғаздың акваториясы бойынша орналасуы біршама біртекті, ал олардың салыстырмалы биомассасы аз ғана өзгеріп тұрды.

Кіші Аралдың фаунасының болашағы тұздылықтың төмендеуінің қаншалықты ұзаққа баратынына тәуелді. Қазіргі кезде теңіздің акваториясының басым бөлігі ащылаусулылық тұздылықты аймақта, суқоймасының тұщысулы-ащылау сулы өтпелі аймағы басым. Сырдарияның құйылыс сағасының алдында көлемі жағынан шағын негізгі тұщысулы тұздылық аймағы бар. Осыған орай теңізге осы аймақта бұрында мол болған Dreissena polymorpha aralensis қайта оралуы мүмкін.

Еркін тіршілік ететін омыртқасыздардың түрлік құрамы Аралдың тұздану үдерісі бойынша біркелкі өзгерген жоқ. Өйткені кезекті тұздану кезеңі салыстырмалы тұрақтылық кезеңімен алмасып тұрды. 1971-1976 жылдары, алғашқы күйзеліс (кризис) кезінде, тұздылық 13‰-ден асқанда, гиперосмостық реттелуге қабілетті шығу тегі тұщысулық және ащылаусулық түрлер жойылды. 1986-1989 жылдары, екінші күйзеліс кезінде, тұздылық 27-32‰ болғанда, шығу тегі каспийлік гипоосмостық реттелуі әлсіз ащылаусулық түрлер жойылды. 1990-жылдардың аяғында және 2000-жылдардың басында үшінші күйзеліс кезінде, тұздылық 47-52‰-ге жеткенде және одан асқанда Үлкен Аралдан жоғары тұздылықта белсенді осмосреттелуге қабілетсіз және бұл жағдайларда осмоконформаторлар болып табылатын шығу тегі теңіздік түрлер жойылды.

Арал теңізі бөлінгеннен кейін 1989 жылы Кіші Аралда су балансы оң болып, оның тұздылығы кеміді. Омыртқасыздар фаунасының жаңадан өзгеруі үшін жағдай жасалды. Ащылаусулық формалардың өкілдеріне қайтадан қайтуға мүмкіндік болды және зоопланктон мен зообентостың тұщысулық түрлерін қайта жерсіндіруге (реинтродукция) жағдайлар туды. Үлкен Аралдың су балансы теріс, ары қарай суалуы жалғасуда және тұздылығы артып, гипергалинді суқоймасына айналды, онда гипергалинді фаунаның өкілдері мекендейді.

Каспий теңізі – ағынсыз ащылаусулы тұйық суқойма, оның суы Ресей Федерациясы, Қазақстан, Түрікменстан, Әзірбайжан және Иран ислам республикасымен шектеседі. Кеңес Одағының ыдырауына байланысты теңіздің мәртебесі өзекті мәселеге айналды. Құқықтық, экономикалық деңгейде теңіздің биоресурстарын пайдалануды мемлекет аралық реттеу өте шиеленіскен жағдайда қалды. Біріншіден, мұнай-газ кен орындарын игеру кезінде экологиялық қауіпсіздік мәселелері және екіншіден, барлық Каспиймаңы мемлекеттері жүргізетін гидрофаунаны зерттеу саласындағы ынтымақтастық тұрды.

Каспий теңізінің акваториясын Каспиймаңы мемлекеттерінің арасында бөлуден кейін, теңіз биотасының жағдайы жайындағы соңғы жылдардағы әдебиет көздері, негізінен, Ресей және Әзірбайжан секторларын ғана қарастырады. Солтүстік шығыс Каспийдің қазақстандық бөлігі бойынша фауна мен флораны тұрақты түрде зерттеуге қарамастан, әдебиеттерде зоопланктон мен зообентос бойынша мәліметтер жоқтың қасы, өйткені теңізде жүргізілетін көптеген жұмыстар шетелдік корпорациялардың жетекшілігімен жүзеге асырылады.

Каспий теңізінің физика-гидрологиялық сипаттамасы. Каспий теңізі меридиан бағытта созылып жатыр және ұзындығы 1030 км, ені 204-566 км. Каспий теңізінің үстіңгі бетінің ауданы XX ғасырдың 90-жылдары шамамен 400 мың км² болды. Каспий теңізінің деңгейі Әлемдік мұхит деңгейінен 28 м төмен орналасқан және орташа жылдық деңгейі ауытқып тұрады. 1942-1977 жылдары аралығында теңіз деңгейінің жайлап төмендеуі байқалды (орташа жылына 3 см). 1977 жылы Каспийдің деңгейі барлық бақылау жылдардың ішінде ең төменгі белгіге жетті, XX ғасырдың басындағы деңгеймен салыстырғанда 4 мге төмендеді. 1978-1995 жылдары теңіз деңгейі тұрақты түрде көтерілді-18 жылда деңгейі 2,4 м-ге көтерілді. 1996 жылдан бастап Каспий теңізінің деңгейінің төмендеуі басталды, ол Еділ өзенінің ағының азаюына байланысты болды. Еділ өзенінің суы-ның әдеттегі көлемі – 110-120 км³. 1966 ж оның мөлшері тек 60-61 км³ құрады. 1996 жылы деңгейі 17 см-ге, ал 1997 жылы 23 см-ге төмендеді. Р.М. Мамедовтың болжамы бойынша (1996) Каспийдің деңгейі 2010 жылдан 2027 жылға дейін 1,3 мге дейін көтеріледі және ол көрсеткіш 26-25 м белгіге жетеді (Касымов, Аскеров, 2001).

Түбінің рельефіне, тереңдігіне тәуелді және осы ерекшеліктеріне байланысты Каспий теңізі бір-бірінен ажыратылатын 3 бөлікке – солтүстік, орталық және оңтүстік аймаққа – бөлінген. Теңіздің солтүстік бөлігі өте таяз. Орташа тереңдігі шамамен 4,4 м және жағадан алыстағы Орталық Каспиймен шектелген жерде тереңдік 25 мге жетеді. Орталық Каспийдің максимум тереңдігі 768 мге жетеді, оның орташа мөлшері 170 мге тең. Оңтүстік Каспийдің ең терең жері 1025 мге жетеді. Каспий теңізінде екі өте терең шұңқыр – Дербент (788 м) және Оңтүстік Каспий (1025 м) – анықталған.

Су балансы. Жыл сайын Каспий теңізі шамамен 355 км³ өзен суын қабылдайды, барлық өзен ағынының 76 %-н Еділ өзені береді. Жауын-шашын мөлшері де біршама жоғары, жылма-жыл теңізге шамамен 100 км³ жауын-шашын түседі. Барлық Каспий теңізі, тек солтүстік тайыз бөлігінен басқасы, айналма ағыс әсерінде, ол сағат бағытына қарсы ағады. Жалпы айналма ағыстың пайда болуының негізгі себебі – өзендермен тұщысу көп түсетін Солтүстік Каспийдің және ешқандай саласы жоқ Оңтүстік Каспийдің деңгейлерінің айырмашылығы болып табылады.

Температура. Жазғы уақытта су температурасы теңіздің барлық аудандарында шамамен бірдей: солтүстік бөлігінде 24ºС, ал оңтүстігінде 27ºС-ге дейін жетеді. Қыс кезінде Оңтүстік Каспийдің ашық бөліктерінде су температурасы 9ºС-ден төменге түспейді, ал Солтүстік Каспийде температура -1ºС-қа дейін төмендейді.

Каспий теңізінің тұздылығы мұхит суынан ерекше, Каспий суы салыстырмалы түрде натрий мен хлорға кедей, ауыр сульфаттарға, кальцийге бай. Тұздардың бұндай қатынастары Каспий суын өзен суына жақындатады. Каспий теңізінің орташа тұздылығы 12,7-12,85‰ болса, Қара-бұғазкөл шығанағында оның мөлшері 360‰-ден асады. Судың үстіңгі қабатындағы оттек мөлшері жазда да, қыста да қанығуға жақын. Қыста оттектің ең жоғары концентрациясы (85-90 мл/л) Солтүстік Каспийдің жағалау маңы тайыз суларына тән. Оңтүстік Каспийде қыста оттекпен жоғары деңгейде қанығу судың жоғарғы қабатында байқалады.

Каспий теңізінің гидрофаунасы. Каспий теңізі жайындағы алғашқы деректерді П.С. Паллас пен С.Г. Гмелин еңбектерінде (1769-1773 ж.) келтіріледі. 1853 жылы Каспий теңізіне К.М. Бэрдің басшылығымен экспедиция ұйымдастырылды және осы теңіз жайында жан-жақты бай материал жиналды. 1874-1876 жылдары О.А. Гримм фаунаны зерттеу барысында алғаш рет Каспий теңізінің омыртқасыз жануарларының алуантүрлілігі жайында жазды.

XX ғасырдың басында Н.М. Книповичтың басқаруымен кәсіптік маңызы бар балықтардың биологиясы зерттелді. 1934-1937 жылдары Каспий теңізінде ВНИРО экспедициясы жұмыс жасады. Ерекше көңіл бентофаг балықтардың қоректік базасына аударылды. Каспий теңізінің омыртқасыздар фаунасы бойынша толық деректер 1974 жылы жарияланған «Атлас беспозвоночных Каспийского моря» атты еңбекте көрсетілген.

Каспий теңізінің гидрофаунасы өзінің түрлік құрамының өзгешелігімен ерекшеленеді. Гидрофауна шығу тегі жағынан 5 топқа жіктеледі. Бірінші топ – автохтонды фауна, оның құрамына 510 түр енеді, ол барлық фаунаның 44 %-н құрайды. Екінші топ – арктикалық, олардың ата-тектері қазір солтүстік теңіздерде кең тараған, олар Каспий теңізінде барлық фаунаның тек 1,2 %-н (14 түр) ғана түзейді. Оларға көпқылтанды құрт (Manaynukia caspia), мизидалар – 4 түр, бүйіржүзгіштер – 4 түр, балықтардың екі түрі (ақбалық, каспий албырты), сонымен қатар каспий түлені (итбалығы) жатады. Үшінші топ – жерортатеңіздік түрлер. Бұл топтың түрлік алуантүрлілігі шамамен 230 түрді құрайды. Төртінші топқа тұщысулық формалар жатады. Олар теңізге Каспийге дейінгі суқоймаларына құйылатын өзендерден келген. Тұщысулық фаунаның арасында өзен ағындарымен келген түрлер көп. Бұл топқа балықтардан бекіретектестер, албырттектестер, шортантектестер, жайынтектестер, тұқытектестер және алабұғатектестер жатады. Бесінші топ тек теңіз қарапайымдыларынан (инфузориялардың 386 түрі және фораминифералардың 2 түрі) тұрады.

Гидробионттардың таралуын зерттеу барысында олардың түрлік алуантүрлілігі Солтүстік Каспийден Оңтүстікке қарай азая түсетіні байқалады. Бұл Солтүстік Каспийде Еділ өзенімен келетін тұщысулық планктон өкілдерінің және эвригалинді теңіздік формалардың мекендеуімен байланысты. Теңіз суының тұздылығы арта бастауына қарай оның құрамынан тұщысулықтар және кейбір эвригалинді түрлер жойылады. Бұл жануарлардың түрлік алуантүрлілігінің азаюына алып келеді. Гидробионттардың сандық дамуы бойынша белгілі бір заңдылықты анықтау қиын, өйткені бір учаскелерде майда формалар басым, олардың саны биомассадан көп болады. Ал ірі түрлер, мысалы моллюскалар, басым болатын учаскелерде бұл жағдай керісінше.

Каспий теңізінің фаунасының өзіне тән ерекшелігі сол, онда эндемик түрлер көп кездеседі. Әсіресе эндемиктер жоғары сатыдағы шаяндар арасында (90 түр), құрсақаяқты және тақтажелбезекті моллюскалар арасында (сәйкесінше 74 және 28 түр) басым, балықтардың 60-тан аса түрлері мен түршелері эндемиктер болып табылады.

Су деңгейінің ауытқуына, жаңа түрлерді жерсіндіруге және Каспий теңізінің ластануына байланысты XX ғасыр-дың ортасында гидрофаунаның түрлік алуандылығында және қауымдастықтың сандық дамуында біршама өзгерістер байқалды.

Түптік омыртқасыздардың жаңа түрлерін мақсатты түрде жерсіндіру кәсіптік балықтардың қорек базасын оңтайландыруға алып келді. 1910 жыл мен 1990 жылдар арасында Каспийде түптік омыртқасыздардың жаңа 18 түрі пайда болды (Филиппов, Аладин, 2003). Олардың арасынан Mytilaster lineatus (Gmel.) және Abra ovata қосжақтаулы моллюскалары, Nereis diversicolor көпқылтанды құрттары, Palaemon elegans креветкалары, Rhithropanopeus harrisii крабтары және мұртаяқты шаяндар ойдағыдай жерсінді. Balanus improvisus және B. eburneus мұртаяқты шаяндары Каспий теңізіне 1952 жылы Волго-Дон каналы ашылғаннан кейін енді. Олар алғаш рет 1955 жылы Солтүстік және Орталық Каспийден табылды. Қазіргі кезде теңіз жаңғақтары кемелер мен гидротехникалық құрылыстардың қапталуында басым рөл атқарады.

XX ғасырдың 70-жылдарында Волго-Дон каналы арқылы енген кездейсоқ келімсектердің қатарына аурелия медузасы – Aurelia aurita болып табылады. 1980 жылы оның биомассасы 500 млн тоннаға және мнемиопсис ескекшісінің – Mnemiopsis leidyi биомассасы 1-5 кг/м²-қа жетті. Ескекші-эвригалинді түр, ол теңіздің барлық аудандарына таралды, жыртқыш. Шаянтәрізділермен, балықтардың уылдырықтары және шабақтарымен қоректенеді. Ескекшінің енуі автохтонды түрлердің биомассасын 5-20 есе төмендетті, барлық экожүйеде көзге түсетіндей сандық өзгерістер тудырды.

Аборигенді түрлерге келімсектердің әсері. 1940 жылдардың аяғы мен 1950 жылдардың басында байқалған Солтүстік Каспийдегі келімсек түрлердің таралуы мен жаппай дамуы түптік омыртқасыздардың автохтонды түрлеріне әсерін тигізбей қоймады. Аборигенді формалардың кеңістікте орналасуы және маусымдық динамикасының сипатын талдау нереистің хирономидтерге, олигохеттерге және адакналарға теріс әсер ететінін көрсетті. Теріс әсердің көрінісі аборигендердің орташа молдығының төмендеуіне және оларды байырғы мекендеу ортасынан ығыстырып шығаруымен байқалды.

1930-1980 жылдары түптік омыртқасыздардың аборигенді топтарының арасында дрейссеналар, гипанистер (Adacna және Monodacna туыс-тармақтары), олигохеттер мен шаянтәрізділер басым болды. 1930-1960 жылдары дрейссеналар мен кардиидтердің саны төмендеді, десе де 1980 жылдардың аяғында олардың санының біршама қалыпқа келгені байқалды. Бүйіржүзгіштердің, негізінен, биомассалары өсті, бұл көрсеткіш 1986 жылы 1935 жылмен салыстырғанда 3 есе артты (Яблонская, Осадчих, 1996; Карпинский, 2000, 2002). Оңтүстік Каспийде 1930-1980 жылдары Орталық Каспийдегі аборигендердің түрлеріндей түрлер басым болды.

Каспий теңізінде абралардың таралуын көптеген зерттеушілер жерсіндірудің абориген түрлеріне еш зиянсыз жүзеге асқаны деп көрсетеді. Десе де абраларды ендіру церастодермдерді және автохтонды каспийлік кардиидтерді байырғы биотоптарынан кетуіне мәжбүрледі. Бұлайша ығыстыру абралардың бәсекеге өте шыдамды болатынын көрсетеді: сүзгіш жылдамдығы жоғары және оттек жетіспеуіне шыдамды. Орталық және Оңтүстік Каспийде митилястераның жаппай дамуы Dreissena caspia және D. elata (Andr.) толықтай жойылуына алып келді. Бұлар митилястераны ендіргенге дейін бұл аудандарда кең таралғанды (Логвиненко, 1965). 1970-1980 жылдары митилястераның санының біршама қысқаруына байланысты, Орталық және Оңтүстік Каспийде дрейссенаның қалып қалған түрлерінің саны біршама артты, ал Орталық Каспийде олар түптік қауымдастықта басымдылыққа ие болды.

Бекініп тіршілік ететін мұртаяқты шаяндардың – Cirripedia өкілдері теңіз жаңғақшалары-балянустарды енгізу келімсек түрлердің аборигенді формаларға оң әсер етуінің бірден-бір мысалы болып табылады. Балянустардың пайда болуы кейбір жергілікті түрлердің молшылығының артуына себепші болды. Өйткені теңіз жаңғақшаларының күрделі бақалшықтары басқа организмдер үшін толқыннан қорғануына және балықтардың жеуіне кедергі келтірді, сонымен қатар автохтонды организмдердің жабысып тіршілік ететін формаларына бекіну беті болып табылды (Карпевич, 1975).

XX ғасырдың аяғында Каспийдің гидрофаунасын зерттеу барысында теңіз қауымдастығындағы организмдердің түрлік алуандылығы және орналасуы жайында жалпы сипаттама берілді (Касымов, Аскеров, 2001).

Каспий теңізінің фитопланктонының құрамында 500-ден аса түр мен түршелер анықталды, олардан Солтүстік Каспийде 400-ге жуық, Орталық Каспийде – 225, ал Оңтүстік Каспийде 70 түрдің мекендейтіні есепке алынды. Түр саны жағынан диатомды балдырлар (160 түр) басым болса, екінші орында жасыл балдырлар иемденді.

Каспий теңізінің зоопланктонынан 315 түр анықталды, олардың 216 түрі Солтүстік Каспийде, Орталық Каспийде 196 және Оңтүстік Каспийде 180 түр табылды. Планктонда түр саны жағынан инфузориялар басым, олар барлық фаунаның 43 %-н құрайды, екінші орында коловраткалар (21,3 %) және үшінші орында кладоцералар (17 %) тұр, соңғыларының 15 түрі эндемиктер болып табылады. Десе де сандық қатынасы бойынша ескекаяқты шаяндар басым. Зоопланктонның биомассасының ең көп орналасқан жері үстіңгі 100 метрлік қабатта байқалады. Тереңдеген сайын бұл көрсеткіш төмендейді, 200 м тереңдікте үстіңгі қабаттағы биомасса көлемінің 50 %-н құрайды.

Каспий теңізінің микрозообентосы омыртқасыздардың 500-дей түрін қамтиды, олардың арасында түрлік құрамы бойынша инфузориялар басым (65 %) болып келеді. Макрозообентостан 307 түр табылған, олардың арасында түр саны жағынан моллюскалар (120 түр) басым, екінші орында амфиподалар (74 түр), ал үшінші орында олигохеттер (31 түр) тұр. Десе де бентостың көптігі және алуантүрлілігі 50-70 м тереңдікке дейінгі жоғарғы аймақта. 100 м-ден төменде түптік фауна сапалық және сандық жағынан кедей, негізінен, мизидалардан тұрады. Солтүстік Каспийдің негізгі аймағында бентос биомассасы1-30 г/м² аралығында ауытқыса, тереңсулы аймақтарда 100 г/м²-қа дейін өзгереді. Түптік жануарлардың максимум биомассасы Солтүстік Каспийде 50 мге дейінгі тереңдікте (500-1000 г/м²) бақыланған, бұл жерлерде нереис пен моллюскалар басым болды. Оңтүстік Каспийде бентостың ең жоғарғы биомассасы қысқы (63,83 г/м²) және жазғы (51,26 г/м²) кезеңдерге сәйкес келеді.

2005 жылдың күзінде Каспий теңізінің қазақстандық акваториясында зоопланктонның 31 таксонға жататын өкілдері анықталған. Қауымдастықтың негізін шаяндардың эвригалинді және теңіздік түрлері (Copepoda – 8 түр, Cladocera – 5түр), кең тараған эвригалинді коловраткалар (Rotatoria – 8 түр) құрады. Зоопланктонның орташа саны 44,47 мың дана/м³ құраса, биомассасы 299,25 мг/м³ болды. Сандық көрсеткіштердің негізін ескекаяқты шаянтәрізділер құрады. Олардың саны бойынша үлесі 82,5 %, ал барлық қауымдастықтағы үлесі 95,5 % болды (Стуге, 2006).

2007 жылдың маусым айында солтүстік шығыс Каспийде зоопланктонның 16 таксонына жататын организмдер табылды. Олар: медузалар – 1 түр, коловраткалар – 1 түрше, ескекаяқты шаяндар – 2 түр, сонымен қатар түптік немесе бекініп тіршілік ететін организмдердің – моллюскалардың, мұртаяқты шаяндардың, шаянтәрізділердің және көпқылтанды құрттардың дәрнәсілдері. Саны жағынан планктон қауымдастығының негізін ескекаяқты шаяндар құрды (20,7 мың дана/м³ және 499,7 мг/м³), олардың үлесіне саны бойынша барлық зоопланктонның 94 %-ы және биомассасы бойынша 98 %-ы тиесілі болды.

2007 жылы маусымда Каспий теңізінің шығыс жағалауында зообентос құрамынан омыртқасыздардың 33 таксоны анықталды: құрттар – 5 түр, моллюскалар – 5, шаянтәрізділер – 22, насекомдардың дернәсілдері – 1 түр. Кездесу жиілігі бойынша олигохеттер (70-90 %), Hediste diversicolor O.F.M. полихетасы, Abra ovate (Phil.) моллюскалар басым болды. Шаянтәрізділердің арасында Stenocuma gracioloides (Sars) және Stenogammarus similes (60-70 %) басым болды.

2007 жылы зообентос, негізінен, құрттар, моллюскалар және шаянтәрізділер есебінен қалыптасты. Акватория бойынша орташа санды (52 %) олигохеттер мен Hediste полихетасы құрды, ең басым шаянтәрізділер (36 %) болды. Биомассаның негізін маңыздылығы жағынан құрттар мен шаянтәрізділермен бірдей болатын A. ovate моллюскалары (76 %) түзді.

2008-2010 жылдары Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінің зоопланктоны 82 таксонның өкілдерінен тұрды. 2009 жылы сәуір айында солтүстік Каспийдің олигогалинді аймағында қауымдастықтың негізгі ядросын коловраткалар мен шаяндардың ащылаусулы және тұщысулы түрлері құрады. Олар: Asplancha priodonta (кездесу жиілігі 100 %), Notocla sarsi (75 %). 2009-2010 жылдары көктем айларында орталық Каспийде кездесуі бойынша эвригалинді Acartia tonsa басым (100 %) болды. 2008 жылы ащылаусулы аймақта B. longirostris, коловраткалар арасында A. priodonta, B. diversicolor және Keratella tropica басым болды. Мезогалинді аймақта ащылаусулылық эвригалинді коловраткалар (6 таксон) мен бұтақмұрттылардың (7 таксон) үлестері артты. Солтүстік шығыс Каспий суының максимум тұздануы кезінде (7,9-11,8‰) зоопланктон, негізінен, теңізден келгендерден тұрды. Олар Blackforida virginica медузасы және Moerizia туысы, Mnemiopsis leidyi ескекшісі, ескекаяқты калянипеда және акарция, моллюскалардың, полихеттердің, мұртаяқты шаяндардың дернәсілдері.

2009 жылдың қазан айында солтүстік шығыс Каспийдің зоопланктон құрамынан 41 таксон анықталды. Олардың арасында 6 түр басым болды: 3 түр ескекаяқты шаяндар (Acartia tonsa Dana, Calanipeda aquaedulcis Krischagin, Hflicyclops sarai Akatova), 2 түр коловраткалар (Brachionus quadridentalus Herman, Synchaeta stylata Wierzejsky) және мұртаяқты шаян-Cirripedia gen.sp. Зоопланктонның орташа саны 39,66 мың дана/м³, биомассасы 171,05 мг/м³ болды. Саны бойынша басым топ – ескекаяқты шаянтәрізділер, олар барлық зоопланктонның орта есеппен алғанда 71,42 %-н құрады. Зоопланктон биомассасын түзуде копеподтардың маңызы белгілі бір дәрежеге ие, бұл топтың үлесіне зоопланктон биомассасының орташа көрсеткішінің 64,92 %-ы тиесілі.

Қазақстан көлдері. Алакөл көлдер жүйесі Қазақстанның оңтүстік шығысында осы аттас ойпаттың тура орталығында орналасқан. Алакөл көлдері Балқаш көлінен басталып Қытай территориясындағы Эби-Нор көлімен аяқталатын көлдер тізбегінің буыны болып табылады. Алакөл көлдері солтүстігінде Тарбағатай жотасымен, оңтүстігінде Жетісу (Жоңғар) Алатауымен, шығысында Барлық жотасымен шектеледі.

Суалабының біршама ірі көлдері – Алакөл, Сасықкөл, Қошқаркөл. Алакөл тұзды, Сасықкөл тұщы, басқа көлдерде су тұщы болғанда Қошқаркөлдің суы әлсіз минералданған. Суалабының көптеген тұщы көлдері салыстырмалы түрде саяз. Олардың барлығы азды-көпті болса да ағысты.

Алакөл көлі – Алакөл көлдер жүйесінде ірі суқоймасы болып табылады. Алакөл ойпатының ең төменгі бөлімінде орналасқан. Тек өзінің салаларынан ғана су қабылдап қоймайды, сонымен қатар Алакөл тобының ірі көлдерінен де су жинайды. Көл ағынсыз, бұрыс алмұрт формалы, солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай созылған.

XX ғасырдың 60-жылдарының басында оның максималды ұзындығы – 104 км, ені – 52 км (орташа 25,5 км), жағалау бойы ұзындығы – 384 км, су бетінің ауданы – 2560 км² (аралдарымен қоса алғанда 2686 км²), орташа тереңдігі – 22,1 м, ең терең жері – 54 м, суының минералдануы – 1,2-11,6‰.

Алакөл көліне 15-тен аса салалар келіп құйылады, олардың негізгілері Үржар өзені (көлге құйылатын жерүсті саланың 50 %) және Емел (27,4 %) өзендері болып табылады. Бұлардан басқа, көлді уақытша көктемгі суағарлар мен грунт сулары суландырады.

Алакөл көлінің түптік шөгінділері алуантүрлі, олардың арасында грунттің типтеріне тәуелді болуына қарай, негізінен, 2 биотопқа – сұр лай (алатын көлемі 54 %) және лайлы құм (30 %) – бөлінеді. Алакөл көлінің термиялық режимі тереңсулы көлдерге тән. Алакөлдің айрықша ерекшелігі сол су массасының жел арқылы, әсіресе күз кезінде, күшті араласуы болып табылады. Өзінің тереңдігінің арқасында Алакөл жүйедегі басқа көлдермен салыстырғанда көктем, жаз кезеңінде жай жылынады және күзге жай салқындайды. Судың ең жылынатын кезі тамыз айының басында байқалады. Бұл кезде судың беттік температурасы көлдің терең бөлігінде 24-26ºС-қа, ал тайыз жерлерінде бұдан 3-4º және одан да жоғары болады.

Сасықкөл көлі үлкендігі бойынша Алакөлден кейінгі екінші орында. Көлдің ауданы – 736 км², ұзындығы – 49,6 км, ені –19,8 км, ең терең жері 4,7 м. Су массасының көлемі – 2434 млн. м³, тұщысуының минералдануы 0,2-0,5‰-ге жетеді. Көлдің бір ғана нағыз саласы – Тентек өзені, оның құйылысы осы суқоймасының ихтиофаунасы үшін негізгі өсіп-өну учаскесі болып табылады.

Қошқаркөл көлі – үлкендігі бойынша Алакөл мен Сасықкөлден кейінгі үшінші орында. Көлдің ауданы – 120 км², ұзындығы – 18,3 км, ені – 9,6 км. Ең терең жері – 5,8 м (орташа тереңдігі – 407 м), су массасының көлемі – 488,75 млн. м³, судың минералдануы – 0,8-2,0‰. Көлдің формасы эллипстәрізді, солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған, жағалауы шамалы болса да тілімденген. Көлдің тереңдігі бірте-бірте артады және көлдің оңтүстік шығысында максимумға жетеді. Қошқаркөл көлінің салалары жоқ және Сасықкөл есебінен суға толады, ол жағалық белестен судың сүзілуі және жерүсті құйылымдары арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар Жіңішкесу өзенінен де су алады.

Алакөл көлдер жүйесінің гидрофаунасы. Алакөл көлдерінің гидрофаунасын зерттеу XX ғасырдың 40-жылдарынан басталған. Зоопланктон мен зообентостың құрамы мен сандық дамуы туралы деректер алғаш рет Н.О. Савинова мен А.М. Самоновтың еңбектерінде келтірілген. Көлдің зоопланктонын алғаш рет зерттегенде олардың жалпы саны 31 түрді құраса, зообентос аздаған хирономид дернәсілдерінен және олигохеттерден тұрған (Стуге және басқалары, 2004; Эпова, 2004).

Зоопланктон. Жүйенің үлкен көлдерінің зоопланктонын 1954 жылдың көктемі мен жазында ҚазССР Ғылым Академиясының Зоология институтының кешенді экспедициясының құрамында болған А.С. Малиновская зерттеді (Малиновская, 1959). Көлдерде зоопланктон құрамынан 50-ге жуық түр табылған, олардың негізгісін коловраткалар (22 түр) мен бұтақмұртты шаяндар (18 түр) түзеген. Ең көп түрлік алуандылық тұщысулы Сасықкөлде (43 форма) анықталған, ал тұзды Алакөл мен Қошқаркөлдің әрқайсысында 27 таксоннан табылған.

Одан кейінгі 30 жыл ішінде, яғни 1963-1996 жылдары, көлдің гидрофаунасы біршама толықтай зерттелді. 90-жылдардың аяғында Алакөл көлдерінде зоопланктонның 88 түрі есепке алынды, негізгілері коловраткалар болды – 56 түр.

2002 жылдан 2005 жылға дейінгі зерттеулер көлдің зоопланктонының құрамында 107 су омыртқасыздары болатындығын анықтады, олар, негізінен, коловраткалардан (61 түр), бұтақмұртты (24 түр) және ескекаяқты (18 түр) шаяндардан тұрды. Сонымен, жарты ғасырлық кезеңде көлдің зоопланктонының құрамында 190 таксон есепке алынды. Формалардың ең көп алуандылығы Алакөл көлінде тіркелді (143 таксон).

А.С. Малиновскаяның зертеулері бойынша (1956) Сасықкөл көлінің акваториясы бойынша 1954 жылдың тамызында коловраткалардың тығыздығы 2,4-тен 16,2 мың дана/м³, бұтақмұрты шаяндар 1,1-ден 29,4 мың дана/м³ аралығында өзгеріп тұрды. Біршама минералданған Алакөлде сандық көрсеткіштері бойынша көлдің тұщыланған учаскелері бай болды – 446,4 мың дана/м³ және коловраткалр басымдылық (73,9 %) көрсетті, Ең кедей пелагиаль планктондары – 31,3 мың дана/м³ және ескекаяқты шаянтәрізділер басым (51,5 %) болды.

XX ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысында Сасықкөлдің зоопланктонының сандық даму деңгейі 50-жылдармен салыстырғанда 3,7 есе артты, ал Алакөлде зоопланктон молшылығы сол бұрынғы орнында қалса, Қошқаркөлде 2 еседей азайды. 80-жылдары Сасықкөл мен Қошқаркөлде қауымдастықтарда Daphnia magna ірі шаянының басым болуына байланысты зоопланктон биомассасы күрт артты. Сасықкөлде зоопланктонның жазғы биомассасының көрсеткіштері 1,64-тен 4,47 г/м³-ге, ал Қошқаркөлде 2,08-ден 5,95 г/м³-ке дейін кө-бейді.

XXI ғасырдың басында (2001-2004 жж.) Алакөл көлдер жүйесінің барлық учаскелерінде зоопланктонның сандық көрсеткіштерінің төмендеуі байқалды. 2004 жылы Алакөлде зоопланктонның сандық дамуы 20,6 мың дана/м³ және 0,2 г/м³ болды. Акватория бойынша саны 5,3 мың дана/м³-тан 29,7 мың дана/м³ аралығында ауытқыса, ал биомасса 0,06-0,3 г/м³ шегінде болды. Көлдің шығыс бөлігіне минималды көрсеткіштер тән: 5,3 мың дана/м³ және 0,06 г/м³ болды. Суқоймасының солтүстігінде, Бесқопа өзені ықпал ететін аймақта, қауымдастықтың орташа саны 29,7 мың дана/м³ болса, биомассасы 0,2 г/м³ болды. Зоопланктоценоздың саны бойынша көшбасшысы коловраткалар (44,9 %), биомасса бойынша бұтақмұртты шаяндардың өкілі, негізінен, Daphnia galeata (65,9 %) болды. Көлдің батыс бөлігінде коловраткалар мен бұтақмұрттылардың дамуы нашар, саны бір кубометрде бірнеше ондықтан аспады. Көлдің планктоны есекаяқты шаяндар қалыптастырды, олар биомасса және саны бойынша 100 %-ды құрады.