Читать книгу Imperium Osmańskie 1300-1650 - Colin Imber - Страница 8

W 1650 roku Imperium Osmańskie zajmowało rozległe tereny w Europie, Azji i Afryce. W Europie pod władzą Osmanów pozostawała większa część Półwyspu Bałkańskiego na południe od rzek Dunaj i Sawa oraz ziemie środkowych Węgier na północy. Księstwa Siedmiogrodu, Wołoszczyzny, Mołdawii i Chanat Krymski, położone między Węgrami a Morzem Czarnym, były lennami sułtana osmańskiego. W Azji imperium rozciągało się od Bosforu na wschód do górzystej granicy z Iranem oraz na południe do brzegów Zatoki Perskiej i do Jemenu, na południowym zachodzie Półwyspu Arabskiego. W Afryce osmańskie terytorium obejmowało część zachodniego wybrzeża Morza Czerwonego, bogatą prowincję Egipt oraz na wpół autonomiczne placówki: Trypolis, Tunis i Algier. Na Morzu Śródziemnym do imperium należały Cypr i większość Wysp Egejskich. W 1669 roku pod władzą Osmanów znalazła się również Kreta.

Europejczycy w XVII wieku, podobnie zresztą jak robi się to dziś, na ogół określali imperium jako „tureckie”, a jego mieszkańców – przynajmniej tych wyznających islam – jako „Turków”. Te określenia są jednak tylko częściowo właściwe. Ludność imperium była zróżnicowana pod względem religii, języka i struktury społecznej. Islam jako wyznanie sułtanów i rządzącej elity był religią dominującą, ale w politycznej strukturze imperium ważne miejsca zajmowały: Grecki Kościół Prawosławny oraz Kościół ormiański. Służyły one dużym społecznościom chrześcijańskim, które na wielu obszarach przeważały liczebnie nad muzułmanami. Pod władzą Osmanów żyło też sporo ludności żydowskiej. Po tym jak w 1492 roku Żydzi zostali wygnani z Hiszpanii, największym skupiskiem ludności wyznania mojżeszowego na świecie stały się Saloniki1. Oprócz tych głównych grup istniały liczne inne wspólnoty chrześcijańskie i niechrześcijańskie, na przykład mieszkający w Libanie maronici i druzowie. Zróżnicowanie językowe było nie mniejsze od religijnego. Na Bałkanach zdecydowanie przeważali ludzie mówiący językami słowiańskimi, greckim i albańskim, lecz oprócz tego istniały spore mniejszości posługujące się tureckim oraz mówiący w języku romańskim Wołosi. W Anatolii większość stanowiła ludność tureckojęzyczna, ale nie brakowało mieszkańców grecko- i ormiańskojęzycznych, na południowym wschodzie krainy zaś mówiło się po kurdyjsku. W Syrii, Iraku, na Półwyspie Arabskim, w Egipcie i innych krainach Afryki Północnej dominowały dialekty arabskie, jedynie elita posługiwała się tureckim. Żadna prowincja imperium nie miała wszakże jednego, wyłącznie swojego języka. Niejednolita była też struktura społeczna. W Imperium Osmańskim zdecydowanie przeważała gospodarka agrarna, a świetność sułtanów – jak często podkreślają pisarze polityczni – opierała się na pracy chłopstwa. Jednak rodzaje upraw i hodowli, a także struktura społeczna wsi i chłopskiego gospodarstwa różniły się w zależności od obowiązujących na danym obszarze tradycji i od warunków terenowych oraz klimatycznych. W przeciwieństwie do rolników pewna część populacji imperium prowadziła półkoczowniczy tryb życia, trudniąc się pasterstwem i często popadając w konflikty z ludnością osiadłą i z władzą. Do tych koczowniczych grup zaliczali się Beduini żyjący na obrzeżach pustyń w Arabii, Syrii i Egipcie, Wołosi na Bałkanach oraz tureckojęzyczne plemiona w Anatolii, na północy Syrii i południowym wschodzie Europy.

W połowie XVII wieku polityczną i militarną elitę na ogół stanowili Albańczycy i ludy pochodzenia kaukaskiego, a zatem Gruzini, Abchazowie czy Czerkiesi2. Prawnicy i duchowni zatrudnieni w szkołach religijnych, sądach i meczetach zazwyczaj byli Turkami, w zachodniej części Bałkanów – Bośniakami, a w prowincjach arabskojęzycznych – Arabami. Krótko mówiąc, Imperium Osmańskie było wielonarodowościowe. Pewne grupy na pewno miały przewagę w staraniach o urzędy polityczne, a rywalizacja między etnicznymi frakcjami była ważnym elementem osmańskiej polityki. Dyskryminacja istniała jednak w zasadzie tylko na gruncie religii. Wyłącznie muzułmanie mogli się ubiegać o urzędy polityczne czy robić karierę w służbie cywilnej, ale nawet tu nie wymagano muzułmańskiego pochodzenia. Wielu – jeżeli nie większość – urzędników politycznych miało korzenie chrześcijańskie i było pierwszym lub drugim pokoleniem nawróconym na islam. Dla starych muzułmańskich rodzin były zarezerwowane urzędy sądowe. Jednak jeden istotny organ władzy pozostawał otwarty dla niemuzułmanów. Wielu mężczyzn, którzy angażowali się w ryzykowne, choć potencjalnie dochodowe, zajęcie pobierania podatków wywodziło się ze społeczności chrześcijańskich bądź żydowskich.

Imperium Osmańskie nie było więc państwem wyłącznie islamskim ani też wyłącznie tureckim. Było to raczej imperium dynastyczne, w którym jedyna lojalność obowiązująca wszystkich mieszkańców polegała na poddaństwie wobec sułtana. Od poddanych niepiastujących żadnego urzędu wymagano tylko, aby się nie buntowali i płacili podatki – w gotówce, naturze lub usługach. Zresztą nawet one podlegały negocjacjom. Ostatecznie to sułtan utrzymywał imperium w jedności, a nie religia, względy etniczne czy inna tożsamość.

Jednak nazwa „imperium tureckie” powszechnie nadawana podlegającym sułtanowi „Dobrze Chronionym Krainom” (jak określali je sami Osmanowie) nie jest całkowicie błędna. Co prawda, do XVII wieku wykształcone kręgi w Stambule nie identyfikowały się z Turkami; wręcz przeciwnie – w wyrażeniach takich jak „turecki intrygant” czy „niedorzeczni Turcy” słowo to miało pejoratywny wydźwięk. Niemniej wytworna forma tureckiego była w państwie językiem urzędowym oraz uniwersalną mową elit. Wezyr mógł być z pochodzenia Albańczykiem, Chorwatem czy Abchazem, ale we wszystkich sprawach urzędowych i w większości tekstów literackich posługiwał się językiem tureckim, nie swoim ojczystym. Jako język władzy turecki cieszył się prestiżem w całym imperium. Co więcej, mimo urągania (pogardy), osmańska elita najwyraźniej zawsze uważała muzułmańskich Turków za najbardziej godnych zaufania sułtańskich poddanych. Osmańskim podbojom na Bałkanach w XIV i XV wieku towarzyszyło tureckie osadnictwo, a po zajęciu Cypru w 1573 roku władza przez kilka lat siłą przesiedlała na wyspę Turków z Anatolii. Czasami deportowano tych, którzy u siebie byli wichrzycielami, ale przenoszono ich z intencją, że w odległym terytorium będą stanowili zalążek lojalnej Osmanom społeczności. Należy jednak zaznaczyć, że sułtani przesiedlali również grupy nietureckie, na przykład po 1573 roku osadzili na Cyprze społeczność żydowską, aby pobudzić handel na wyspie. Żydzi, podobnie jak Turcy, mieli reputację lojalnych poddanych.

Przyczyna dominacji języka tureckiego oraz ważnej, choć nieuprzywilejowanej, pozycji Turków leży w genezie Imperium Osmańskiego oraz w tym, jak potoczyła się historia Anatolii 250 lat przed jego założeniem.