Читать книгу Imperium Osmańskie 1300-1650 - Colin Imber - Страница 9

Imperium Osmańskie powstało około 1300 roku w północno-zachodniej Anatolii, na wschód od stolicy Bizancjum, Konstantynopola. Było zaledwie jednym z licznych małych księstw, jakie pojawiły się w ciągu ostatnich dwóch dekad XIII wieku na tym terytorium, które dawniej wchodziło w skład Cesarstwa Bizantyjskiego. Panami na tych ziemiach oraz ich poddanymi byli wyznający islam Turcy. Ich obecność na tym obszarze wskazuje na zmiany zachodzące nie tylko w kręgach władzy, lecz także w warstwie etnicznej i religijnej społeczeństwa – w XI wieku Anatolia była głównie grecka i chrześcijańska, z kolei w XIII wieku przeważali w niej Turcy i muzułmanie.

Korzenie tych zmian tkwią w XI wieku. W połowie tego stulecia konfederacja plemion tureckich z Transoksanii podbiła Iran i w 1055 roku zajęła Bagdad, po czym uczyniła go stolicą dynastii Wielkich Sel­dżuków. Konsekwencją tych wydarzeń było nie tylko ustanowienie no­wego władcy w Bagdadzie, lecz także – w efekcie napływu ludów tureckich z Azji Środkowej – zaburzenie równowagi etnicznej na Bliskim Wschodzie. Wielu z tych tureckich przybyszów miało skolonizować Anatolię.

Za początek tego procesu można umownie uznać rok 1071. Wtedy to sułtan z dynastii Wielkich Seldżuków pokonał bizantyjskiego cesarza pod Manzikertem, we wschodniej Anatolii. Bitwa zwiastowała gwałtowny upadek bizantyjskiej władzy we wschodniej i środkowej Anatolii oraz ustanowienie na tych terenach w ciągu następnych kilkudziesięciu lat władzy sprawowanej przez jedną z gałęzi dynastii seldżuckiej. Teren pozostający w ręku Bizantyjczyków skurczył się do obszaru w zachodniej Anatolii wciśniętego między Morze Egejskie a centralny płaskowyż. Załamanie się bizantyjskiej obrony i pojawienie się muzułmańskiej dynastii niewątpliwie zachęciły Turków do imigracji. Sprzyjały jej też względy geograficzne. Wydaje się, że Turcy, którzy przybyli z Transoksanii na Bliski Wschód, byli w głównej mierze półkoczowniczymi pasterzami, a Anatolia oferowała warunki dogodne dla takiego życia. Na wybrzeżu śródziemnomorskim i równinach północnej Syrii zimą panował łagodny klimat, latem zaś pasterze mogli się przenosić ze swoimi stadami za cofającymi się śniegami na pastwiska gór Taurus i Wyżyny Anatolijskiej. Może właśnie te czynniki nawet bardziej niż upadek Bizancjum zachęciły pierwszych tureckich imigrantów do zasiedlenia Anatolii. Prawdopodobnie wielu z czasem porzuciło pasterstwo i zamieszkało w wioskach3.

Turcy niewątpliwie stali się ważnym elementem na ziemiach podlegających anatolijskim Seldżukom. Nie tworzyli jednak klasy rządzącej. Językiem władzy w XII i XIII stuleciu był perski, i między mówiącą po persku elitą z miast a Turkami zasiedlającymi wioski na pewno istniał wyraźny, ostry podział. To wydarzenia XIII wieku miały podnieść polityczny status tureckojęzycznej ludności w Anatolii. Ten sam bieg historii miał też wywołać podziały polityczne w Anatolii i na Półwyspie Bałkańskim, a one z kolei umożliwiły założenie księstwa, z którego z czasem wyrosło Imperium Osmańskie. Ta sama fragmentacja następnie sprzyjała również gwałtownej ekspansji imperium.

Pierwszy z owych kryzysów dotknął bardziej Półwysep Bałkański niż Anatolię. W 1204 roku wojska czwartej krucjaty zdobyły Konstantynopol i osadziły w tym mieście na tronie łacińskiego cesarza. Będąc w posiadaniu stolicy, przywódcy wyprawy krzyżowej podzielili między siebie tereny bizantyjskie w Grecji i na Wyspach Egejskich. Władca bizantyjski zmuszony był udać się na wygnanie do Nicei (dziś İznik), a terytorium Cesarstwa Bizantyjskiego ograniczyło się do zachodniej Anatolii. W ciągu stulecia cesarz bizantyjski odzyskał część utraconych ziem w Grecji kontynentalnej i na Półwyspie Peloponeskim, ale obszar ten wciąż pozostawał mozaiką małych księstw. Najtrwalsze korzyści z krucjaty przypadły Wenecji, która uzyskała twierdze na Peloponezie i kilka Wysp Egejskich – najważniejszą z nich była Eubea (Negroponte), położona u wschodnich wybrzeży Grecji. Zanim w XIV i XV wieku doszło do osmańskich najazdów na Półwysep Bałkański, podobnemu rozbiciu uległy ziemie na północy. W XIV stuleciu przez jakiś czas stanowiły one jedność polityczną pod władzą serbskiego cara Stefana Duszana (zm. 1355), którego państwo obejmowało samą Serbię, a także spore obszary Macedonii, Tesalii, Epiru i Albanii. Po śmierci Stefana jego następcy podzielili jednak carstwo na mniejsze księstwa. To samo zdarzyło się w Bułgarii. Po śmierci cara Aleksandra (1371) jego państwo, rozciągające się między Dunajem a Górami Bałkan, podzielono na trzy oddzielne księstwa. Właśnie to rozdrobnienie polityczne Półwyspu Bałkańskiego, zapoczątkowane czwartą krucjatą, wykorzystają później osmańscy zdobywcy.

Czwarta wyprawa krzyżowa nie zaburzyła jednak równowagi w Anatolii. Cesarz bizantyjski zachował kontrolę w zachodniej części krainy i utrzymywał pokój z seldżuckim sułtanem na wschodzie. W połowie XIII wieku sułtanat dotknęła jednak katastrofa. W 1243 roku armia Mongołów – część siły najeźdźczej, która do 1258 roku zdobyła Iran, Anatolię i Irak – podbiła wojska seldżuckie pod Köse Dağ, w wyniku czego pokonany władca spadł do roli wasala Mongołów. Jego seniorem stał się ilchan, mongolski przywódca Iranu.

Mongolski podbój nie od razu wpłynął na bizantyjskie posiadłości w zachodniej Anatolii. Zaliczał się jednak do czynników, które spowodowały upadek władzy bizantyjskiej na tym obszarze. Mongołowie byli ludem pasterskim i potrzebowali terenów trawiastych na nowo podbitym terytorium Seldżuków nie tylko dla swoich stad zwierząt hodowlanych, ale przede wszystkim dla koni będących kluczowym elementem ich sukcesów bojowych. Wydaje się więc bardzo prawdopodobne, że konkurencja ze strony Mongołów zmusiła wielu tureckich pasterzy do poszukiwania nowych ziem na zachodzie. Znaleźli je w bizantyjskiej Anatolii, gdzie doliny rzeczne schodziły z wysokiego płaskowyżu na objęte cieplejszym klimatem wybrzeża Morza Egejskiego, co sprzyjało jesiennym i zimowym wędrówkom ze stadami. Turecka migracja na zachód stała się łatwiejsza po 1261 roku.

Właśnie w tym roku cesarz bizantyjski Michał VIII Paleolog odzyskał Konstantynopol. Było to – jak się okazało – zwycięstwo z pewnymi niefortunnymi konsekwencjami. Zasiadłszy na tronie w Konstantynopolu, cesarz wykorzystał swe zasoby przeciwko wrogom na zachodzie, nie zwracając uwagi na pozornie bezpieczną granicę wschodnią. Gdy zaniedbano bizantyjskie twierdze i wojsko, najazd ze wschodu stał się łatwiejszy, a przez rozpadające się umocnienia turecka migracja ruszyła w stronę morza. I tak w ostatniej dekadzie XIII wieku zachodnia Anatolia doświadczyła takich samych przekształceń etnicznych jak 200 lat wcześniej wschodnia i środkowa część tej krainy. Podobnie jak w XI wieku, taka zmiana etniczna z przeważającego żywiołu greckiego w przeważający turecki pociągnęła za sobą poważne polityczne konsekwencje.

W dużej mierze odzwierciedlają to przekształcenia, jakie zaszły w dawnych posiadłościach seldżuckich. Po 1243 roku seldżuccy sułtani stracili władzę na rzecz mongolskich zarządców, a do tej pory niezależne terytoria stały się zachodnimi rubieżami państwa ilchanów z Iranu. W 1302 roku zmarł ostatni seldżucki sułtan. Jego śmierć zbiegła się z okresem osłabienia ilchanidzkiej kontroli nad Anatolią, co wykorzystali lokalni namiestnicy, panowie i rozbójnicy, by ogłosić się udzielnymi władcami. W ten sposób na początku XIV wieku to, co było seldżucką i ilchanidzką Anatolią, rozpadło się na mozaikę małych państewek. Największe z nich przetrwało najdłużej i najzacieklej rywalizowało z państwem Osmanów – był to emirat Karamanu, położony w południowo-środkowej części Anatolii, ze starą seldżucką stolicą Konya jako głównym miastem.

To samo zjawisko zaszło na terenach w zachodniej Anatolii. Bizantyjska władza nie oparła się tureckiej imigracji pod koniec XIII wieku i do 1300 roku greckie panowanie ustąpiło tureckiemu – na dawnych terytoriach należących do cesarza powstał szereg tureckich państewek. Na południowym wybrzeżu, wokół Antalyi, rozciągało się księstwo Teke. Na północ od niego w głębi lądu znajdowały się: Hamid, z ośrodkiem w Isparcie, oraz Germiyan, ze stolicą w Kütahyi. Najdalej na południe wysunięty skrawek wybrzeża egejskiego zajmowało księstwo Menteşe. Na północ od niego położone były Aydın i Saruhan, ze stolicami odpowiednio w Tire i Manisie. Na północ od Saruhanu, z częścią wybrzeża opartą o Dardanele, leżał emirat Karesi. Stamtąd na północny zachód, w miejscu dawnej bizantyjskiej prowincji Bitynia powstał emirat Osmana, założyciela dynastii osmańskiej. Jego ziemie miały się stać zalążkiem Imperium Osmańskiego4.

Księstwa, które wyrosły na gruzach Bizancjum i terytoriów seldżuckich, od ich poprzedników odróżniała pewna szczególna cecha. Teraz Turkami byli władcy i ich poplecznicy, a nie tylko zwykli poddani. Ponadto wyznawali oni islam. Meczety wznoszone przez nich w XIV wieku świadczą o gorliwości w wierze, a pompatyczne tytuły, które umieszczali na świątynnych inskrypcjach, pokazują, że pragnęli dorównać seldżuckim sułtanom i władcom starego islamskiego świata. Jednakże fragmenty tureckiego piśmiennictwa, jakie przetrwały z terenów XIV-wiecznej Anatolii, sugerują, że nowi panowie byli „nieokrzesanym, niepiśmiennym ludem” w znacznej mierze nieświadomym zasad ortodoksyjnego islamu, który tak ostentacyjnie wyznawali.

Taki był świat, z którego wyłoniło się przyszłe Imperium Osmańskie5: mocno turecki i częściowo muzułmański. W miarę jak państwo się rozrastało, stawało się coraz bardziej wielonarodowe, zarówno w aspekcie ludnościowym, jak i w sferze politycznej. Jednocześnie islam władców, wyrażający się w przyjęciu muzułmańskiego prawa oraz wprowadzeniu oficjalnego islamskiego rytuału, był coraz bardziej ortodoksyjny. Niemniej wykorzystanie tureckiego jako oficjalnego języka władzy oraz turecki składnik w strukturze ludnościowej – oba te czynniki były odzwierciedleniem rodowodu imperium – nadawały państwu turecki charakter.