Читать книгу Индуизм - Дарига Кокеева - Страница 2

Индуизм – үнді халқының ұлттық діні. Дінді ұстанатындар индуизм дінін әлемге кең тараған діндердің бірі деп санайды. Л.В. Митрохин 1987 ж. жарық көрген «Индия: вступая в век ХХІ» атты еңбегінде индуизмді ұстанатындар саны 95 % болғандығын көрсетсе [1, 462 б.], М. Альбедиль соңғы санақ бойынша бұл дінді ұстанатындар саны 85 % Үндістан Республикасы бойынша құрағандығы анықталғандығын айтады [2, www.india.ru].

Оңтүстік, оңтүстік-шығыс Азия елдерінде, Индонезия, Фиджи аралдарында, Еуропаның кейбір елді-мекендерінде осы дін табынушылары көптеп кездеседі. Соның ішінде Еуропа, Америка елдерінде үлкен беделге ие.

Индуизм ертедегі дін болғандықтан оның қайнар бұлағы негізінен б.д.д. ІІ-ІІІ ғғ. протоүнділік (Хараппа) өркениеттің кезеңімен тұспа-тұс келеді. Сондықтан әлі күнге дейін көнелік заңдарын, өмір салтын сақтаған индуизмді тарих сахнасында жоғалмағандығын қазіргі мәдениет дәстүрінен көре аламыз.

Индуизм діни феномен ретінде күрделігімен, қайшылықтарымен ерекшеленеді. Шынайы тарихи-мәдени мәселесі «индуизм» терминіне анықтама беруді де көздеуде. Алайда, әлі күнге дейін индуизмде толыққанды анықтама, тіпті түсіндірме де жоқтың қасы.

Индуизмді тарихи термин ретінде алсақ, ол наным деген мағынаны білдіреді. Оның ажыратуға келмейтін бөлімі – әлеуметтік институттар, құқықтық нормалар мен құрылымдар, мәдени феномендер болып табылады.

Батыс және үнді ғалымдары индуизм дініне нақты анықтама беру мүмкін еместігін жазады [3, 14 б.]. Индуизм көмескелік жағынан жан-жақты болғандықтан әркім өзінше түсінеді. Анықтама түгілі индуизмді жобамен сөз деп атаудың өзі қиындық туғызу үстінде. Сондықтан Дж. Нерудің «Открытие Индии» атты еңбегінде «Индуизм діні үнемі бір-бірімен қақтығыста болып отырды. Сондықтан осы дін жайында қазір де, өткенінде де көптеген сенімдер мен діни дәстүрлерді қамтиды», – деп атап өткен.

Индуизм терминінің шығуына қатысты төмендегі екі көзқарасқа тоқтала кетсек:

– Х-ХІV ғғ. діни-философиялық жүйе даршан мен соңғы мәтіндер – шастр қалыптасқан кезеңді негізге алады [4, 135 б.].

– индуизм сөзін ХІХ ғ. дінтанулық термин ретінде батыстықтар енгізген деген пікірді мақұлдайды. Осы тұрғыда индуизм астарында діни, философиялық, мифологиялық, құқықтық және этикалық көріністердің жиынтығы жатыр деп түсіндіреді.

Индуизмді үйрену үндітану аясындағы маңызды сала болып табылады. Үнді дүниетанымына тән алғашқы діни дереккөздерді санскрит тілінен аудару еуропалықтардан бастау алады. Ч. Уилкинс «Бхагават-Гитаны», У. Джонс «Ману заңдары» мен «Гитоговинданы» аударған еді. ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ бірінші жартысында үнді аңыздарына Шлегель, Г. Уилсон, Т. Кольбрук, Х. Лассен сынды ғалымдар үлкен көңіл бөлген. ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап санскриттің дамуы үлкен белең алды. Көптеген санскрит тіліндегі көрнекті мәтіндер мен оқу құралдар аударылды. Сол кезеңдегі фундаментальды еңбектерден Л. Барнеттің, М. Моньер-Вильямс, А. Барт, Э. Хопкинс, Р.Г. Бхандаркар Дойссен, Г. Якобтың аудармамен жеткен еңбектерін бөле жара айта кеткен жөн [5, 507 б.].

Индуизм қалыптасу тарихында 1000 жыл ішінде әлеуметтік ұйым, діни-философиялық доктрина мен теологиялық көзқарас ретінде құрылғандығы айтылуда. Сондай-ақ, индуизм өз ұстанушыларын көзқарастық, әлеуметтік, құқықтық, веданттық т.с.с. өмір аясымен сырлас тереңіне дейін ұғындыра отырып, өзіне қажеттіні және басқа аңыз-рәсімдік көзқарасты лайықты деп қарап, өзіне басқа діндерді, жат құдайлар пантеонын сіңіргердіктен өзін ұзақ өмір сүруін қамтамасыз етуде.

Ерте кезден өз тарихи жолдарымен дамып, жалғасын тауып келе жатқан индуизмді дәстүрлермен, әрі мәдениет символдары мен заңдар жүйесін түсіндіреді десек те болады. Сондықтан индуизм қазір де аңыздық-этикалық, фольклорлы байланысын сақтап келеді. Тіпті, философия индуизмде аңыздық құрылымы мен көрінісін жоғалтпады деуге де болады.

Десек те, индуизм конфессиональды, ойлы ұйымдасқан жүйе емес, оның арнайы сипаттары оның өзгешелігін айқындап бере алады. Индуизм әртүрлі кітаптардың, ағым-бағыттардың конглемеранты. Сондай-ақ, индуизмде доктринальды күпір де жоқ, айқындалып жазылған бірігей ортақ доктрина да жоқ. Әр форма, әр дін өз этикалық құндылығымен танымал. Сондықтан діни көзқарас ретінде индуизм плюрализмге тән.

Батыстықтардың түсінігінше, индуизм түсініксіз, құпия түрінде қала береді деп пайымдай отырып, индуизмді адамдардың көбі күннен күнге жаңартып, бет алып келе жатқан ғажап дін дейді. Сондықтан индуизммен таныс болу үшін бастапқы болмыс пен танымды негізге алу керек екендігін тілге тиек етеді [6, 234 б.].

Индуизмнің политеистік сипаты түрлі діндерді, құрметтеу объектілерін және аңыздық-рәсми жиынтықтарды ғана сөз етпейді, сонымен қатар индуизмнің басқа дінге де байланысын көрсетеді. Олармен қақтығысы барысында өзінің барынша таралуы үшін көзге көрінгенін заманауи үнді зерттеушілері айтады [7, 194 б.].

Индуизмнің пайда болу тарихында ешқашан жалпыүнділік жиын шақырылмаған. Үнді қоғамында ертедегі дәстүрдің ізімен жүру сақталып қалды. Олар үшін ата-баба діні ритуальды-веданттық нормаларды бақылауда ұстау, аңыз-әңгімелерге сену, танымал құдайларға нану және қасиетті мәтіндердің беделін мақұлдау болып табылады.

1995 ж. Үндістанның жоғарғы сотында үнді дінін айырықшалап тұратын басты 7 сипатты атап көрсетеді:

– Ең жоғарғы әрі даусыз рухани және философиялық беделі ретінде веданы сөзсіз қабылдау;

– ақиқаттың көпқырлылығын мойындау және басқа көзқарасқа сабырлылықпен қарау;

– Космостық цикл жасаушы, қиратушы, реттеушінің шексіздігін моындау;

– Карма заңдарымен қайта туылуға сену;

– Рухани бостандыққа әртүрлі жолмен баратындығына сену;

– пұтқа табынушылықтықтың жалпы мүмкіншіліктерін тану және көрінетін құдайларды дәріптеуден бас тарту [8, 14 б.].

Ертедегі индуизм кезеңіндегі генезис барлық үнді мәдениеті секілді протоүнділік өркениетпен және арийлерге дейінгі наным-сенімдермен байланысты. Протоүнділік өркениет ертедегі жер өңдеу өркениетімен тығыз байланысты болғандықтан «Құнарлы жарты ай» түсінігі осыдан шыққан. Сондықтан болар, құнарлықты жүзеге асыратын Ана-құдай деп түсінді. Ана құдай кейпі үнді дәстүрлерінде көптеген әйел құдай ретінде шактизм дінінде үлкен көрініс табады.

Сондай-ақ, аңдар, жануарлар, қасиетті өзен, тастар, жылан мен шоқ жұлдыздарға нану, рәсми құрбан шалу мен жуыну ертеден қалған сенімнің ізі болып табылады, әрі қазір де сол қалпын сақтауда.

Индуизм сөзін ХІХ ғ. Еуропа дінтанушыларының жаңа дәстүрді көрсететін термин ретінде қабылдаса, Айнели Т. Эмбри индуизм сөзі парсылардан енген дейді [9, 6 б.]. Ал үнділердің айтуы бойынша өз діндерін «Хинду саната дхарма» деп атайды. Ол «үнді заңы» немесе «мәңгілік заң» мағыналарын береді. Бұл дін өте күрделі, үнді құдайлары Тримуртимен байланыстылығын көрсететін болғандықтан діни, аңыздық, құқықтық, этикалық сипаттарымен көрініс табатындығы айтылады [10, 6 б.]. Н.Р. Гусева «Индуизм: история формирования, культовая практика» атты еңбегінде «хинду» сөзі орта ғысырдағы мұсылман дінін зерттеушілерінің еңбегінде көрініс табады. Бұл дін үнді мәдениетіндегі буддизм мен жайнизм дәстүрінің исламнан айырмашылығын көрсету қажеттілігінен туындаған болатын. Аталмыш жаңа дәстүрді көрсететін термин Еуропада «индуизм» формасында қабылданды, – деп түсіндіріп өтеді. Үнді халқының ұлы көсемі Махатма Ганди өз сөзінде индуизм жайында былай деп зерделей түседі: Индуизм еуропалықтардың өздерінің (үнділердің) дінге қатысты берілген атауы не болмаса термині десе де мен үшін ол – мәңгілік саната дхарма. Сондықтан мен өзімді санатани индуспын деп санай отырып, негізгі себептерін атап өтемін:

Біріншіден, мен Ведаларға, Упанишадтарға және қасиетті кітап деп саналатын барлық үнділік кітаптарға әрі құдай кейіптері (аватор) мен екінші рет дүниеге келуге сенемін;

Екіншіден, қазіргі таңда кеңінен таралған және тұрпайы түсініктегі емес қатаң ведалық түсініктегі варнашрама дхармаға сенемін;

Үшіншіден, сиырды қорғауға сенемін;

Төртіншіден тұтқа табынушылыққа сенемін, – деп үнді халқының ұлы көсемі Махатма Ганди өз сөзінде индуизм жайында жоғарыда айтылғандармен дінге анықтама береді [11, 35 б.];

Протоүнділік қала тұрғындарына ведалық арийлердің дінимифологиялық көзқарастары шамамен б.д. 3-2 мың ж. б.д.д. VІII-VІ ғғ. индуизмнің негізі қалануына ықпалын тигізді. Сол кезден бастап біртіндеп үнділік діни жүйе қалыптасты деп айтуға болады. Ал үндінің діни-философиялық жүйесін зерттеушілер: «Әртүрлі көзқарастар – бір тастың ұнтақтары, бүтінге қарасты кез келген құрылымды толық деп қарастыру үшін онда физика мен логиканың, психология мен этиканың және метафизика мен діннің әртүрлі бағыттары болу керек. Үндістанда дамыған әр ой өзінің таным теориясын, ақыл мен табиғат және этика мен дін туралы түсіндірмесін ұсыну барысында дінифилософиялық жүйе қалыптасты», – дейді [12, 23 б.].

Десе де, қазіргі индуизмнің қалыптасуындағы маңызды рөл шамамен Иса пайғамбарға дейін ІІ мың жылдықтың ортасында, яғни, б.д.д. 2000 ж. арий тайпаларының солтүстік-батыс үнді жеріне келіп кіруімен шамалас. Сол кезеңде ерте үнді еуропа тілінде сөйлетіндер санскрит тіліне көшті. Үндістанға арийлердің көшіп келуі мәдениеттің бір-бірімен ауысуына әсерін тигізді. Әрине, осының бәрі ол өмірдің түрлі саласына, әсіресе, дінге әсерін тигізбей қоймады.

Арийлер Үндістанға басқа діни сенім, ой, мифологиялық көріністер әкелді. Арийлердің келуі ерте үнді діни шығармаларының қалыптасуына негіз болды. Бұл естеліктер Веда әдебиеті немесе Веда канондары атауымен жеткен болатын. Мәтіндер түрлі ой-бағыттарды қамтығандықтан бұл мәтіндер үлкен беделге ие болды. Ертедегі арийлерде дін үшін сиқыр, политеизм және күрделі мифтік-дәстүрлі жинақ болды. Онда мәдениетке тән функциялар, ойлы бағыттар, құрылымдарды қамтитын мәтіндер кірген. Олар индуизмде беделді, қасиетті маңызы зор мәтін. Бұл мәтін құдайларға құрбан шалу мен басқа діни-ғұрыптық дәстүрлерді қамтитын гимндер жинағы индуизм сөзінің шығу төркінін философиялық мәтіндермен үндес жатқандығын білдіреді. Бұл бойынша индуизм сөзінің түп төркінін самхиттен іздестіргеніміз жөн деп индуизмге үңілмес бұрын самхиттің сырын ашып алу керек деседі атап өтеді зерттеушілер. Бұл орайда санскрит тіліндегі «самхит» сөзі ән мен сөздің маржаны деген мағынаны білдіреді. Бұл аталмыш маржан, яғни қасиетті жазбалар үнді дүниетанымындағы құдайлар болмысын дәріптеуге арналған гимндер жинағы болып табылады.

Едәуір кең тараған канон мәтінінің жинағы қос мүшелі болып келеді. Ол екіге бөлінеді: шрути және смрити.

Аталмыш қатарлардың өзі ішінара бірнеше тармақтан құралып индуизм сөзінің сырын аша түсетін, үнді дүниетанымындағы рухани болмыс пен табиғи болмысты терең қамтыған шрути («тыңдау» деген мағынаны білдіреді) төмендегі қатарлардан тұрады:

– Ригведа;

– Самоведа;

– Яджурведа;

– Атхарваведа.

Алғашқы үшеуі «Қасиетті ілім» болып табылады. Онда ертедегі арийлердің қоршаған әлем мен ондағы адамзаттың орны туралы түсініктері жазылған.

Кеңістік жайында сөз етілген Вед ілімінің ең көнесі әрі беделдісі – Ригведа. Ригведадағы космогондық гимндер болмыстың бастауын, себебін дәріптеуге арналған. Вишвакарманда жаратушы құдай дәріптелсе, алғашқы адам құрбаны пуруш бейнеленеді. Жаратылған кеңістікті арийлер үш әлемге құдайлар мекені, адамдар мекені және тіршілік мекені деп бөлген. Осы мекенді басқарушы туралы мадақтаулар жоғарыда көрсетілген Вед ілімдерінен көрініс табады. Осыған орай, үнді ғалымы Вайсадеваның барлық Вед ілімдерін жинап «Веданта сутра» деп атаған деген түсініктері де кездесуде[14, 10 б.].

Ведалық діни жүйеде политеизм, құдайлардың көп бөлігі антропоморфизммен ерекшеленеді [15, 40 б.].

Ведизм Үндістандағы діни философиялық ілімдер мен діни бағыттарға әсерін тигізген көне діни-философиялық жүйе болып табылады. Діншіл халықтың пайымдауымен пайда болған дінитанымдық форманың бірі деп айтуға да болады [16, 145 б.].

Үнді халқына тән әрбір қасиетті ілім шындықты іздеу болып табылады. Бұл білімділік үшін жинайтын академиялық білім емес. Барша адамзатқа жол көрсететін шындық [17, 36 б.].

Жоғарыда атап өткеніміздей, Вед ілімдерімен қатар самхиттің басқа жинақтарында да Жаратушы мен әлем жаратылысы тұрғысындағы құпия сырлар сипатталып, ақиқатқа, білімге жетелейтін нұсқаулар кеңінен талдауға арналған. Олар: брахмандар, араньяктар, упанишадтар болып табылады.

Брахман (санскр. brh, «өсу» және man, «ойлау, сену») – барлық болмыстың қайнар көзінің қыр-сырын терең меңгеру мүмкіндігі үнді қоғамындағы әлеуметтік жіктелу жүйесіндегі брахмандардың атымен аталды. Брахман мәтінінде Әлем белгілі уақытта яғни, циклде пайда болады да жоқ болып кететіндігін тілге тиек етеді. Әлем жаратылысы төмендегі циклдардан тұрады:

• манвантара

• кальпа

• юг

• пралая

• Махапралая

Пайда болған әлем “Брахманың Жұмыртқасы” деп аталады. Ведалық философия Брахманның (яғни Абсолют құдайының) коцепциясын әр адамның өзіндік қабылдауымен тығыз байланысты. Сонымен қатар Упанишадтарда Атман мен Брахманды бірдей, яғни бір деп біледі.

Брахман әдебиетінде брахман ұстаздардың өзіндік құлшылықтары баян етілген. Діни-фәлсафалық шығармаларда монистік концепциялардың көрінісі табылса, Упанишадта индуизм философиясының мистикалық концепциясы берілген. Упанишад – ұстаздың қасында отырып, қасиетті ілімді меңгеру деген тұжырым ашып түсіндірер болсақ, упанишад – Веданың бір бөлігі, қасиетті индуизмнің шрути категориясына бұл жазуларда философия, медитация және құдайдың табиғаты туралы Упанишадта Веданың ең басты түйіні жазылғандықтан, оны кейде «веданта», яғни Веданың соңы деп атайды. Упа उप (қасында), ни (астында) және шад (отыру), яғни ұстаздың қасында отырып, дәріс алу деген мағынаны білдіреді. Макс Мюллер упанишад іліміне «гурудың жанында отырып, жасырынды білім алу» деп тұжырым берсе, үнді зерттеушісі Шанкар «упанишад», квип жұрнағының – упа деген жалғауына қосылуы негізінде пайда болған. Сол себептен бұл ұғым – «білімсіздіктен рухани жолды тани отырып арылу» деген тұжырымға сай келеді деп тілге тиек етеді. Упанишадты үйренбей, самхиттің басқа бөлімдерін меңгеру әсте мүмкін емес делінген. Сондықтан самхит жинақтарын оқып-білуге тек ашрамды (рухани тазалықты) меңгерген адам ғана жіберілген.

Б.д.д. VІII-VІ ғғ. б.д. IV ғ. упанишад кезеңі болып саналады. Олар брахманизм жүйесіне негізгі бөлім болып кіреді және діни-философиялық ойлардың дамуындағы ведадан кейінгі кезең болады. Упанишадтар Веданың қорытынды бөлімін құрайды. Упанишадтың негізгі түсінігі – Брахман және Атман. Олар да пуруш, карма, сансар туралы түсінікті өрбітті. Мұнда ілім алу екі жолмен көрсетіледі: құдай және ата-баба жолы. Упанишадта ілімнің үш қасиеті: пракрит, пран және олардың түрлілігі жайында элементтер айтылады.

Упанишадта әлемнің мәнін терең ұғынуға деген ұмтылыс, діни, догматтық түсініктерге сүйене отырып өрілген ақыл-ой басым болды. Болмыстың субстанциялық негізін рационалды іздеу, адамның рухани құқықтық әлеміндегі күрделі ұғымдар мен категориялар, қайғы-қасіреттің мәнін түсінуге бағытталатын талыпыныстың бәрі упанишадтың рационалды рухани ізденістерінің өзегіне айналады. Упанишад бойынша әлімнің бастапқы түпнегізі Брахма болып табылады. Брахма Атманмен біртектес, тұлғасыз мәнділік [18, 12 б.].

Упанишад ілімі бойынша үнді философиясының сырын түсіндіретін төмендегі қатарларды атап өтсек:

– Атман мен Брахман;

– Брахман мәңгі өмір сүргенімен оның еш формасы жоқ;

– Әлем бұл – елес;

– Жан сансарадан өтеді және келешек ғұмыры оның өткен кармасына байланысты болады;

– Жан азаптан құтыла алады;

Упаншад ілімі бойынша үнді-арий құдайлары инкарнацияны негізге ала отырып, дара күштің әртүрлі көріністерде көрінетіндігін айтуда [19, 205 б.].

Упанишадтың натурфилософиялық концепциясының мәні аясы тар мақсат болып табылмайды. Олар ең бастысы сол идеяны, яғни ұстаздың шәкіртке айтқан өсиеттерін ұғынуға жүгінеді.

Упанишад көзқарасындағы үлкен қызығушылық адамдардың физиологиялық және психологиялық әрекеттілігі мен адамның психикалық күйі қабілеттілігінде жатыр. Мәтінде мінезқұлықты бағдарлаумен қатар негізгі этикалық нормалар қарастырылған. Этикалық көзқарастар кеңістік, физиология, психсиологиямен тығыз байланысты.

Упанишадтың «үлкен» және «кіші» тармақтан тұратын 108 түрі белгілі. Ең ежелгісі әрі беделдісі б.з.д. VIII-VІІ ғғ. Брихадаранъя мен Чхандохья упанишадтары болып табылады. Кіші тармақтағы қатарға: б.з.д. VІ-ІV Айтарей, Каушитака, Кена, Таттирия, Катха, Иша, Мундака упанишадтары, сондай-ақ, б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ. жарық көрген Шветшватара, Майтри, Прашна, Мандукъя упанишадтары жатады. Аталмыш упанишад ілімдерімен айналысып, үнді фәлсафасына мұра ретінде өз еңбектерін қалдырған қалдырған үнді ғалымдардан Шандилья, Удалака және Снуткамараның үндітану саласы бойынша алар орындары ерекше.

«Ормандық, орман кітаптары» мағыналарына ие санскрит тіліндегі араньяк сөзі зерттеушілердің пікірі бойынша мәтініндегі «махаврат» және «праваргья» сияқты әр түрлі қауіпті дәстүрлердің кездесетіндігінен алыс жерлерде үйретілген деп пікірлерін білдіреді.

Кейбір дәстүрлердің шектеулі қолданысына байланысты Араньяктарда әр түрлі күрделі құрбандықтардың (яджна) дұрыс орындалуларына көбірек көңіл бөлінген. Сондықтан да Араньяк жазулары «құпия» болып есептеледі. Араньяктар, басқа ведалық мәтіндер сияқты ұстаздан шәкіртке парампара тізбегімен төмендегі қатарлар бойынша беріліп отырған:

• Тайттирия-араньяк;

• Шанкхаяна-араньяк;

• Брихад-араньяк;

• Кауштака-араньяк;

• Майтраяния араньяк;

• Катха-араньяк;

• Бридхат-араньяк;

• Талавакара-араньяк.

Индуизмді толықтай меңгеріп, оның жұмбақ сырларын ғылыми тұрғыда ашып көрсету үндітану аясындағы маңызды сала болып табылады. Сондықтан үнді дүниетанымына тән алғашқы діни дереккөздерді санскрит тілінен аудару еуропалықтардан бастау алатындығы анық. Батыс ғалымы Ч. Уилкинс «Бхагават-Гитаны», У. Джонс «Ману заңдары» мен «Гитоговинданы» индуизмге тән аппараттық категорияны сақтап, мейлінше аударған еді. ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ бірінші жартысында үнді аңыздарына Шлегель, Г. Уилсон, Т. Кольбрук, Х. Лассен сынды ғалымдар индуизм зерттеу барысында оның негізгі тірегі болып табылатын қасиетті жазба деректеріне үлкен көңіл бөлген. ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап санскриттің дамуы үлкен белең алып, көптеген санскрит тіліндегі діни мәтіндердің аударылуына үлес қосқан ғалымдардан Л. Барнеттің, М. Моньер-Вильямс, А. Барт, Э. Хопкинс, Р.Г. Бхандаркар Дойссен, Г. Якобтың еңбектерін бөле жара айта кеткен жөн.

Ал смрити (есте сақтау) туындысы біріншіден семантикалық жағынан, екіншіден хронологиялық жағынан ерекшеленеді. Смрити туындысының қалыптасу кезеңі төменгі кастаға жататындар мен әйел теңдігіне арналған екінші қасиетті жазбаның бірі Иса пайғамбарға дейін І мың жылдықтың ортасында классикалық санскрит тілінде жарық көрді. Смрити дхарма-сутраны қамтыды, кейін аңыздық кеңістік пен гнеосеологияны қамтитын этикалық жазбалар дхарма-шастр, сондай-ақ, ерте үнділік эпос – «Махабһарата (Кришна құдайына жалбарыну, оған берілу концепциясын қамтитын «Бхагават-Гитаның» негізгі бөлімі болып саналады)», «Рамаяна» және «Пуран» мәтіндері жазылды.

Брахман мәтіндеріндегі шығармалармен реттелген және жалғасып жатқан кальпасутра осылардың ішіндегі кең көлемдісі. Осының ішіндегі салтанатты жиындарда (шраута-сутр) қолданылады, екіншісі – үй шаруасындағы рәсімге байланысты қолданылады (грихья-сутр). Соңғысы, құқық естеліктері (дхармсутр немесе дхарм-шастр).

Смрити дәстүріне қатысты мәтіндер индуизм дамуындағы маңызды кезең болып табылады. Соңғысы, әрі маңыздысы индуизмді ұстанатындар үшін дұрыс мінез-құлық туралы қағида «Ману заңдары» (Манав дхарм шастр) болды.

Заңда ашрам доктринасы өмірдің 4 мақсат, принциптерімен байланысты екендігін ашып көрсетеді: діндегі мінез-құлықтың дұрыстығы, артх – әрекет, әлеуметтік жетістіктерге жету бағыты, кама – махаббат, ләззаттану және мокша – болмыстан рухани түрде азаттану. Осы аталғандарды веда ілімін абыздар сараптай отырып, мынадай түйін жасаған. Ғалымдар үшін веда, үй шаруасындағыларға – брахман, абыздарға – араньяк, сопыларға – упанишад арналған деседі [20, 442-443 бб.].

Брахман мәтіндері Веда ритуалының шығуын және оларды талдау және тағы басқа ритуалдар элементтері қоршаған әлемді көрсететін күрделі топталған жүйемен құрылғандықтан ерте Үндістандағы діни-философиялық ойлардың дамуындағы бірден бір кезең екендігін айта кеткен жөн.

Ортодоксальды үнді діні философиялық діни ағымдар мен бағыттарды қамтып, Брахманизм деген атауға ие болды. Брахманизмнің мектептері мен ағымдары бір-бірінен ерекше. Негізгі ұстанымдары шексіз бір ғана Ақиқатқа сену болып табылады. Көптеген ағымдар болғанымен түбі бір, ешбір күпірдің жоқ екендігін дәріптейді. Сансыз жолдармен жүрсе де түбі бір құдайға баратындығын мойындайды. Үнді дінтанушысы доктор Б.Р. Кишор былай дейді: «Дінді басқарып отырған Үндістанды орасан зор өрнекпен салыстыруға болады. Онда көптеген дін ойлары мен дәстүрлер бар. Оған адам ақылы жетпесі сөзсіз» [21, 278 б.] десе, Макс Мюллер: «Бұл елде дөрекіліктен бастап, құдайлық ашылуларды көрсететін барлық дін бар», – дейді [22, 28 б.]. Ресей ғалымы Л.С. Васильевтің пікірінше, барлық үнді діндерінің ерекшелігі – ол адамдардың ішкі дүниесіне бағытталағандығында. Бұл жерде жеке адам ізденісіне талап қойылады. Әр адам мақсатына жетіп, азаптан құтылуда өз жолын табу керек, деп пайымдайды [23, 175 б.].

Индуизмде ешқандай ұйым, жалбарыну объектісі, бірлескен жаттығу не болмаса діни тәжірибе болмаған. Кейін келе индуизм бірнеше ағымдармен толықтырылды. Индуизм ілімін жақтаушылар құдайлардың көптігін дұрыс деп қараса, енді бір зерттеушілер бір ғана діннің ішінде бірнеше ағымдардың бар болуы үлкен мәселе тудырары хақ деп атап көрсетеді. Индуизмді зерттеу, даралап сипаттау уақыт өткен сайын күрделене түсті. Индуизмнің түрлі бағыттары мен ағымдары бойынша зерттеушілер үнділерді әлеуметтік жағдайларына (касталық жіктелу) байланысты аталмыш дінге діни ұғымдар беруде.

Үнді дініндегі діни-философиялық дәстүрлі мектептер мен ағымдар төменде көрсетілген 4 топқа бөліп қарастырлады:

1) вишнуиттер немесе вайшнавтар;

2) шиваиттер немесе шайвалар;

3) шактистер;

4) смартизм немесе брахманизм.

Түсініксіз монистік ағым Брахманизмді дәріптейтін философиялық діни тұрғыда таза ақылға сүйенетін топтар. Бұл діннің негізгі объектісі Брахманды, яғни Абсолютті құрметтеу, оған махаббатпен берілу болып табылатындықтан үнді ғалымы Шрила Джива Госвами Абсолютті Ақиқатты ұғына алатын жан ғана толығымен Брахманың болмысын меңгереді. Себебі Ол құдіреті шексіз әрі барлық трансценттік қуаттың иесі деп толықтыра түседі [24, 103 б.].

Отандық Д. Кішібеков, Ұ. Сыдықов сынды философ ғалымдар Брахман – бұл мәңгі өзгермейтін, жойылмайтын болмыс, ешқашан тумаған, өлмейтін құбылыс. Ол әрі мәнді, мәнсіз. Табиғи нәрседен аулақ десе [25,23 б.], Ж. Алтай, А. Қасабек, Қ. Мұхамбетәли сынды отандық ғалымдар Брахман әлемнің генетикалық, түпнегіздік бастамасы және олардың соңы. Ол екі түрлі болады. Бірі, қозғалмайды, нақты өмір сүреді. Бірақ жойылып кетуі мүмкін. Екіншісі жойылмайды, өлмейді. Бірақ қозғалыста болады деп саралай түседі [26, 6 б.].

Брахманға табыну үнді дүниетанымындағы Үштікті анықтайды. Брахма Үштіктің басшысы ретінде танылады. Үнділер түсінігінде Брахмаға берілу, оған жалбарыну Вишну мен Шива арқылы жүзеге асырылады дейді. Жоғарыда көрсетілген дінифилософиялық дәстүрлі бағыттарға келесі тараушада кеңінен тоқталамыз.

Веда ілімі бойынша индуизм үшін варншрам концепциясы бар. Бұл қоғам мына төрт арнаға немесе діни-әлеуметтік варнаға бөлінеді:

– брахмандар (абыздар);

– кшатрилар (әскери адамдар);

– вайьшийлер (сауда-саттықпен айналысатын адамдар);

– шудралар (қарапайым бұқара халық);

Бұлардан басқа дербес топ – парийлер де кездеседі. Бұлар ешқандай топқа жатпайды, яғни аш-жалаңаш жүретіндер [27, 81 б.].

Алғашқы үш топқа жататындар гуру-брахман ілімдеріндегі дәстүрлі іс-шараларға қатыса алады. Олар қоғамда ілім-білім іздеуге, отбасын құруға, билік басында отыруға және т.б. жасауға мүмкіндіктері бар.

Кейін варнаға бөліну үнді қоғамында үлкен сипатқа ие касталық жүйеге алып келді. Гуру веда дәстүріне енген түрлі бағыттарға орай ХХ ғ. ІІ жартысына дейін индуизмге көңіл бөлу мүмкін емес деп санады. Ол бойынша үнділер тек өз әрекетіне сай ғана кастада өмірге келу керек деп пайымдайды.

Брахмандар өздеріне тән абыздық міндеттерін «Екі рет туылғандар» құқы бойынша орындайды. Бұл құқық бойынша жоғарғы кастадан шыққан болу керек. Алайда, үнді храмдарына кез келген ағым немесе басқа бірлескен қоғам мүшелері бара алады. Себебі, ешқашан кодификацияланған ғалымдар немесе жүріс-тұрыс қағидаларын қадағалайтын т.с.с. мәселелер бойынша жалпыүнділік жиын шақырылмағандығын да ескере кеткеніміз жөн. Сондықтан индуизмде толығымен прозелитизм (индуизмде болу үшін, ренкарнация заңы бойынша қайта туылу керек) сақталып қалды.

Шамамен Иса Мәсіхке дейін VІІІ ғ. үнді-арий абыз мектептеріндегі дін брахманизмге ұласты. Тек брахмандар ғана құдайларға арнап құрбандық шалумен қатар, Веданы талқылауға құқы болды. Сол кезде «силлогизм» (жалпы орта терминмен байланысты кесімді екі пікірден жаңа үшінші пікір алынатын ой тиянағы): құдайға жалбарыну, яғни брахманға жалбарыну деген ұғым деп түсіндірілді. Брахмандар әрқашанда құдай болып табылады. Себебі брахмандар құдайдың басынан жаратылған деседі. Веда беделін мойындамайтындар варна қоғамында жіктелуге алып келді. Нәтижесінде ортодоксальды ілім пайда болды. Буддистік-жайндік қоғам барлық адам касталық жіктелуге қарамастан сансарадан азат бола алатындығын үндеумен болды. Сол кезеңде брахманизмнің қайта жандануы үшін кастасына қарамай бәрін дінге тарту кең етек ала бастағандығын сөз етеді [28, 178 б.].

Мохандас Карамчанд Ганди өзінің «Үоипд Іпйіа» атты еңбегінде әлеуметтік жіктелу адам болмысына жақын дүние болғандықтан индуизм бұны ілімге айналдырды. Варнашрамда адам өз қалауынша варнасын ауыстыра алмайды. Себебі өз варнасына қарсы келу – мұрагерлік заңды бұзғанмен тең. Бірақ сансыз касталарға бөлініп, жіктелу ілімге деген әдепсіздік болып табылады деп жоғарыда аталып кеткен кастадан тыс «парийлер» жайында атап өтеді. Үнді көсемінің пайымдауынша, каста – адамның белгілі бір әрекеттерге бейімділігін айқындайды. Бірақ бұл адамның сол ортадағы басқа мүшелерімен қарым-қатынасын реттемейді. Оларда белгілі бір міндет жүктелгенімен араларында ешқандай өзгешелік жоқ. Айталық, жоғарғы дәрежелі тұлға төменгіге немқұрайды қараса ол индуизм дініне қайшы келеді. Мысалы, брахман – өз білімімен, кшатрий – өзін қорғау қабілеттілігімен, вайший – саудагерлік қабілеттілігімен, шудра – қол еңбегімен ерекшеленеді. Бір-бірінен ерекшелеп тұратын айырмашылықтың барлығы да құдайдың құзырына қызмет ету болып табылады. Егер шудра білім іздеп, қоғамдық қызметтерге араласуға ниет білдірсе, оған ешқандай каста мүшелері кедергі келтіруге құқы жоқ. Сондықтан жоғарыда келтірілген варна мүшелері өздеріне тиісті қабілеттерден басқа да іспен шұғылдану мүмкіндіктеріне ие екендіктерін білуі тиіс, – деп варнаға түсіндірме береді [29, 800-808 бб.].

Адам болмысы индуизмде нақты этикалық принциптермен анықталынған. Бұл мыналарды көрсетеді: үнділік туылысымен кармаға ие болады. Сондықтан ол карманы ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып отыруы керек. Осыдан оның діни парызы үнді заңына бағыну болғандықтан оны орындауға міндетті (4 ашрам заңдарын, дәстүрлерін орындау керек).

Карма – бұл жақсы-жаман адам әрекеттерімен барлық ойлардың жинақталуы. Жоғарғы игілік толығымен өзгеріп, жаңа түрге енген сансарадан азат болу секілді анықталды. Сансарадан азат болу үшін екі жол көрсетіледі:

1. Карма-марга немесе карма-йога (дін қағидаларын бақылау және аскетизм арқылы карманы жою);

2. Джянна-марга немесе джянна – йог (Брахманың бірлігін ұғыну);

Индуизмдегі уақыт категориясына тоқталатын болсақ, пуран аңызы бойынша төрт кезеңнен тұратын уақыт циклді болып келеді.

1. Сагья-юг (крита-юг): алтын ғасыр;

2. Трета-юг (двапар-юг): күміс ғасыр;

3. Маха-юг: ұлы ғасыр; Бұл 12000 құдайлық мерзімді көрсетеді. (әр жыл 360 адаммен теңестіріледі, ал 100 маха-юг Кальпуды, яғни «Брахма тәулігін» құрайды), 4320 000 000 жердегі уақытпен тең. Күндіз Брахма 3 әлемді жаратқан құдайлар әлемі, адамдар әлемі, жын-перілер әлемі, ал түнде Брахма ұйқыға кетіп, хаосқа (грек-рим аңызында әлем жаратылардан бұрын түпсіз тұңғиық болған деген ұғым) оралады.

4. Кали-юг (қазіргі уақытта Брахма өмірінің 52 жылдығын көрсетеді); Кали-юг барлық әлемнің тоқырау заманы деп түсіндіріледі. Кали-югте құдайға жетудің негізгі жолы тек аянбай құлшылық жасау. Үнді табынушылары осы кезеңді төмендегі үш сатыға бөліп қарастырады:

– Нитья: күнделікті атқарылатын рәсім. Отбасымен бірігіп, күнделікті өз таңдауларындағы құдайларына жалбарынады;

– Наймитика: белгілі бір кезеңде қуанышты, я болмаса, қиыншылық туған мерзімде жасалынады;

– Камья: рухани тазару мақсатында қажылық орындарына барып тағзым ету, жалбарыну.

VI-ІХ ғғ. Үндістанның оңтүстік бөлігінде бхакти ағымы көрініс алды. Бұл ағым қазіргі таңда кришнаиттер арасында үлкен беделге ие болғандықтан бхакти – ескі дәстүрдің қазіргі кездегі қолайлы көрінісі әрі революциялық қозғалысы болып табылады, – дейді [30, 135 б.]. Бхакти – құдайға деген махаббат, сүйіспеншілік мағыналарын береді. Бхакти ағымы солтүстік Үндістанға дейін тарады. Сол кезде индуизм исламмен қақтығысқа түскен кезең болатын. Бхакти мен суфизм екі діннің бірігуін ойластырды. Бхакти ағымы синкретті үнді-мұсылман ағымдарын біріктіріп, жеке «джаб» дінін жасағылары келді. Соның нәтижесінде елде сикхизмнің негізі қаланған болатын.

Үндістандағы тағы бір ағым – шактизм болды. Шакти бастапқы әлем өзіндік және белсенді имманентті әйел болмысы ретінде түсіндірілді. Шактизмде тантризм ұғымы бар. (тантризм – Шива мен оның серігі Парвати екеуінің диалогы формасында құрылған мәтін). Сондықтан тантризм Шива ағымы болып есептелінеді. Аңыз бойынша, Шакти Шиваның серігі ретінде айтылады. Шакти аңыздарда мына есімдермен де көрініс табады: Дурга, Кали, Ума, Парвати. Тантристік өлеңдерде Вишну жары – Лакшми, Рама жары – Сита және Кришна сүйіктісі – Радха туралы вишнуиттерге түсініктеме берілген.

Индуизмнің жүйеленуі, яғни бірнеше ғасыр ішінде йога психика-физиологиялық техника жүйесінде қалыптасты. Йоганы орындаушы сансарадан азаттану үшін сиддхиды қолға алу керек. Демек, өзін-өзі бағдарлау арқылы магиялық күшті игеру. Йога жасаушыны хиндулық, жайнистік және буддистік психотехник деп атайды. Классикалық үнділік раджа-йога, яғни белгіленген «Йога-сутрада» патанджали (жаттығу) бірнеше тармақтан тұрады.

Бірінші тармақта: йогашы аскез көмегімен өзін арнайы жаттығу барысында бақылауда ұстау керек;

Екінші тармақта: ол өзіне бағдар жасау арқылы барлық ойдан арылып, психикаға бақылау жасайды да пайымдауды қадағалау өнерін ұғыну керек;

Үшінші тармақта: Раджа-йогада барлық психикалық процестерді тамамдап, мағынасыз қадағалау күйіне көшу арқылы бір сәтке денеден мәңгіге босатылады да қайта туылуға мүмкіндік алатын кезең карманы тоқтататынын түсіне алу қажет [31, 224 б.].

Дания ғалымы профессор Йоханнес Огорд 10 жыл бойы Үндістанда йоганы үйрену кезінде йоганы «өлім өнері» деп атады. Йога төменгі кастадағы орталарда көбірек сақталынған. Йоганың соңғы негізін қалаушылар йога нұсқаларын жеңілдету үшін қазіргі терапия мен психикалық талдауға сай дәстүрлі йога жүйелерінің элементтері мен ұқсастықтарын басшылыққа алуда.

Қазіргі йога оқытушыларының көпшілігі йоганы діннен тыс жаттығулар жүйесін қолданатындығы туралы үнді бұқаралық ақпарат құралдарында берілуде [32, 9 б.].

Индуизмде тақуалық бар. Тақуалар діннен, отбасылық шаруашылықтан бас тарта алады немесе варнашрамадһаға еркімен келе алады. Осы екі жағдайда өз кастасынан алшақтап құдайға деген арнауын қабылдайды. Тақуалар қоғамда гурудың басшылығымен жүріп тұрады немесе ел кезіп дуаналық хал кешеді. Бұларды садхулар деп атайды. Тақуалардың тәжірибесі йога жасау. Дәстүрлі агами-шиваиттер он ортодоксальды тақуалық орденге біріктірілгендіктен олар дашандар деген атқа ие болды.

Қазір бүкіл Үндістан бойынша 1 млн 200 мың тақуа бар деп соңғы деректерде көрсетіліп жүр. Одан басқа вишнуиттік, тантристік тақуалар кездеседі. Үндістандағы қасиетті жерлерде дінді дәріптеуші тақуаларды мына қалалардан кездестіруге болады: Канчипуран, Шринагар, Дарак, Пуни және Бактинадха. Шанкар ізбасарлары «Джагат гуру шанкарчарья» деп аталады. Шанкар тақуалары Шиваға табынады. Индуизм үшін тақуалылық – рухани тазару болып саналады. Жетекші ұстаз – гуру деп мақұлданады.

Үнді дінін ұстанушылардың түсінігі бойынша діннің ұйытқысы болып, оларды біріктіріп отыратын гурулар (рухани жетекші абыздар) құдайлық дәрежеге ие болып табылады. Сондықтан олардың бәрін гурулық агамдардың негізін қалаушылар деп атайды.

Гуру «гу» көлеңке, «ру» жарық деген мағынаны білдіреді. Гуру шәкіртке рухани білім беруші болғандықтан мынадай төрт қасиетке ие. Шратийя (жазу сауаты), брахмаништам (рухани мақсат), акамакита (қалаудың болмауы), нишкаламика (зұлымдықтан азат болу). Осы қасиетке ие болған адам ғана бостандыққа оңай жете алады. Чайтанияның айтқанындай, гуру құдайлық мейірім, самалды жел; Егер адам осы тәсілдермен өмір мен өлім теңізін кесіп өтуге тырыспаса онда ол шынымен адасқан [33, 191 б.].

Свами Вивекананда рухани ұстазды (гуруды) күнмен теңестіреді. Ұстаздың бейнесінен оның ілімі күн сияқты шашырап тұруы керек дей келе, рухани ұстаздарға мынадай сипат береді.

Рухани ұстаз қасиетті кітаптардың құпиясын терең меңгерген болуымен қатар пәк болу керек және жүрегі құдайлық сезімге толы болуы шарт [34, 38 б.].

Гуру отбасын құра алады. Ол – отбасының жетекшісі. Сондықтан олар өз міндетін мұрагерлікке қалдырып отырады. Гуру өз қарауындағы тақуалар мен дуаналарды қалай басқарса, отбасындағы да билік солай қадағаланады. Рухани жетекші діни ілім алған кез келген брахман бола алады. Гуру йога барысында құдай ретінде танылады. Мәртебесі құдаймен теңестіріледі. Мысалы, орта ғасырда жазылған еңбек «Йогашикхопанишадта»:

– Гуру – ол брахман;

– Гуру – ол Вишну;

– Гурумен еш нәрсені теңестіруге болмайды;

– Оған беріліп, құлшылық ету керек;

– Ол құдайлық данышпандылыққа ие;

– Ол жоғары құдайдың өзі;

– Ізденуші қашанда гуруға қызмет көрсетуге міндетті [35, 363 б.] – деп көрсетілген.

Басқа жазба дерек тантризм әсерінен шыққан «Гуру Гитаға» үңіліп көрелік:

«Егер сіз гуру мен құдайды кездестіретін болсаңыз алдымен гуруға иіліңіз. Себебі сіздің ғибадатханалардағы жалбарынысыңыз ең алдымен гурудан басталады. Шәкірт ұстаздың алдында күнделікті тағзым жасап, одан қалған тамақтарды жеумен қатар оның есімдерін қайталаған жөн. Әрі осы діни жазбада гурудың айтқандарын сөзсіз тыңдау керектігі де айтылады [36, 225 б.].

Ал гуру өзіне тиесілі қасиетті көрсете алмаса ше? Онда гуру да оның ізбасарлары да құлдырайды не болмаса кармадан арылады деген сөз. Сондықтан индуизмде өз пайдасы үшін қызмет ететін гуру жалған үнділік тоталитарлық ағымының негізін салушылар үшін ең ыңғайлы сарын болып табылатындығын көреміз. Рухани абыз бен «жалған» үнділік гурулардың таратқан ағымдары туралы келесі бөлімшелерімізде толығырақ тоқталамыз.

Индуизм абсолютті Брахмаға немесе Омкараға сенеді. Себебі, үнді дүниетанымында көптеген алып кейіптермен басқа да жаратылыстар осының қолдауымен іске асатындығына күмән туғызбайды. Бұлар құдайлар пантеонымен және политеизм жүйесімен дәлелденген. Үнді дін жүйесінде біртіндеп пайда болған қасиетті сан «Үш» болып саналады. Тримурти Веда гимнінде аталмаса да Веда «Үштік» құдайдың қайнар көзі болып табылады. Веда ақындарының пікірінше, табиғаттың барлық күш-жігері осы үш бастаманың қол астында дейді. Үштік құдайлар – Брахма, Шива және Вишну бүгінгі таңда үнді аңыздарында үлкені болып көрсетіледі.

Индуизм тәжірибесінде мантра кең қолданылады. Мантра санскрит сөзі. Ол «буын, ырғақ, әуен» деген мағыналарды білдіреді. Индуизмде магиялық күш әуенде, яғни сол мантрада жатыр деп есептейді. Мантра құлшылық барысында оқылады. Бұдан басқа да үнді дүниетанымында өзіндік жеке мантралар бар.

Үнді халқы орналасқан аумағы кең Үндістанда б.д.д. осы елдегі арий тұрғындарының бірлігімен ерекшеленген діни сенімнің негізі бар индуизм кішкене талдан өскен биік ағаш секілді. Сол талдан бірнеше бұтақ жарып, әлемге кең қанатын жайғандай. Иә, қай дінді алып қарасақ та, сол діннің өзіндік ерекшелігі, тірегі (құдайы), соған жету жолдары бар. Құдайдың ризалығына бөлену үшін алуан түрлі діндердің өзіндік қағидалары бар екендігі де даусыз. Сол сияқты үнділердің де құдайға жалбарыну арқылы өз арман-тілектеріне қол жеткізу мақсатында әуенделетін қасиетті дыбысы мен таңбасы, яғни мантрасы бар. Ол қандай дыбыс, таңба? Ең алдымен қасиетті дыбысқа зер салайық. Ол Угитха, яғни жалпы үнділік мантра – (ОМ). Осы дыбысты әуендеу арқылы Үштік құдайлары – Брахма, Шива, Вишнумен табысамыз, арман, мақсатымыз іске асады деп ұғынады үштік табынушылары.

Ом буынын түсіндіру негізінде «Мәдени Мұра» бағдарламасы арқылы аудармасы жеткен Тайтрия Упанишадтағы дерекке сүйенсек, Раджапатида белгіленген бұл тілдің шығу тегі, Веданың 3 сөзімен байланыстылығын көрсеткен. Осы үш сөз буыны жер, ауа және көкті анықтайды. Осы үш буынынан құдайлық «Ом» пайда болды. Онда Тримурти құдайлары – Брахма, Шива және Вишну танылады. Құдайлық «Ом» буыны тағы бір дерек Мхандогья-Упанишадта (І,1) былай түсіндіріледі:

Бар нәрсенің шырыны – жер Жердің шырыны – су Судың шырыны – өсімдіктер Өсімдіктер шырыны – Пуруша Пурушаның шырыны – сөйлеу Сөйлеу шырыны – Риг Риг шырыны – Саман Саман шырыны – Угитха [37, 90 б.].

– жаратушының алғашқы дыбысы, яғни әуеннен я болмаса тіл қуысынан шыққан дыбыс әрі қасиетті буын. Упанишадта бұл қасиетті буын қасиетті жазбаларда, қасиетті дұғалардың негізі ретінде мистикалық дыбыс болып табылатындығы сөз етіледі. Бұл дыбыс үнді дінін жаңғырту үшін шыққан. Өткен уақыттарды, қазір, тіпті болашақта да бұл дыбыс – ды жобалап түсіндіру үстінде екендігін де тілге тиек етеміз.

– әлемдік жанның дыбыстық формасы. Упанишад бойынша барлық тірі я өлі тіршілік қасиетті Ом буынынан бастау алады. Әрі осы буынның психотерепиялық эффектісі шексіз болып саналғандықтан барлық дыбысталулар құрбандық барысында қате болып шықпауы керек. Барлық талап-тілек «ОМ» дыбысталуынан кейін іске асады. Оның эквиваленті – Омкара. Осы бойынша құдайды танытып отырады [38, 145-148 бб.].

Әуенді түрде «ОМ» немесе «O-U-М» 3 негізден құралған. Осы «ОИМ» – ды әуендеген пенде дәстүрлі түрде барлық кедергіден айығады. Сол үшін де жалбарыну барысында тәртіпті сақтаған жөн.

Свастика – крест формасындағы белгі \таңба\. Оның төрт жағында иілген таңба періштелер қаруы деп түсіндіріледі. Сондықтан бұл белгіні кез келген діни рәсімдерде пайдаланудың маңызы зор.

Ганишпуранда «Свастика» белгісі Ганеш құдайының формасы болып табылады деп айтылады. Кез келген істі бастау алдында свастиканы еске тұтқан абзал. Бұл барлық бөгеттің алдын алады. Свастика белгісін елемеген адам үнемі сәтсіздікке ұшырайды. Сондықтан да барлық істі свастикамен бастау керек деп сендіріледі. Яжурведа, 25-19-да: бәріне белгілі Индра құдайы адамзатты жарылқап, молшылыққа, әрі ілімге кенелтеді. Бхагаван Врехаспати мәтінінде свастиканы еске алу әр үйге рақым төгеді десе, Атхарваведа, 1-31-4 – те: құдай бізге алғыс жаудырады, мүйізді аң бізге сәттілік әкеледі. Барлық адамзатқа мейіріміңді төге гөр! Осы әлемде байлық, біліммен адамзатты жарылқа! Бізге ұзақ ғұмыр бер! деп жалбарынады.

Свастика сондай-ақ, Сатия ретінде танымал болған-дықтан Судпаршан Шакраның символы болып табылады. Свастиканың төрт жағы өзіндік мәнге ие. Ол діни мәтіндерде былай түсіндіріледі: Свастиканың сегіз қаруы – жер, от, су, ауа, көк, ой, сезім, эмоцияның символы. Ал басты төрт қаруы жоғарыда атап өткен төрт ережемен байланыстылығын көрсетеді. Олар төрт дәуір – сати-юг, трити-юг, двакар-юг және кали-юг. Сонымен қатар, төрт кастаны – брахман, ваиший, кшатрий, шудра, төрт ашрамды – Брахмашарья, Грихаспати, Ванпрасатх және Санниясты, сондай-ақ, свастиканың жан-жағындағы төрт белгі Брахманың төрт жүзі мен қолын, Веда ілімдері: Ригведа; Яджурведа, Самоведа, Атхарваведаны, сондай-ақ, адамзат қалыптасуындағы негізгі символ – дһарма (ағартушылық), артха (өнер), каам (құмарлық), мокша (құтқарылу) бағыттарын көрсетеді.

Ригведаның бірінші гимнде свастика Сурьяның нышаны ретінде айтылады. Амаркошта жарылқаудың бағытын білдірсе, Атчарьялоста свастика Брахма ретінде дәріптеледі. Сонымен қатар жарылқау құдайы ретінде Лакшмиде қарастырылады. Осылайша, свастика барлық құдайлардың жақсы қасиеттерін нұсқаушы болып табылады. Сондықтан свастиканы жоғары бағалау және оны күнделікті өмірдің бір бөлігі ретінде қабылдау абзал. Белгі, таңбаларды негізге ала отырып, Шри Рамакришна: «Кімде сенім бар болса, ол жетіспеушіліктен ада болады. Бұл сенім – құдайға деген сенім. Өмірге, өлімге деген сенім», – дейді [39, 56-57 бб.].

Қазіргі Үнді қоғамында аңыздардың арқауы болған Үштіктің рөлі қандай деген сұрақ тууы әбден мүмкін. Үнді даласынан «Үштік» құдайға арналып, бой көтеріп жатқан ғибадатханалардан табынушылардың лебін көруіңізге болады. Үштік құдайларға арналған жоғары дәрежелі храмдар Үнді даласында кең етек жайған. Оңтүстікте Шива ұрпағына арналған Картикея храмы, Үндістанның орталық бөлігіндегі Ришикеш қаласын жанап өтетін Ганга өзенінің қақ ортасына орнатылған Шива құдайының мүсініне таңның атысымен күннің батысына дейін қолдарын айқастырып, тағзым етіп тұрғандардың легі қаншама. Қорқынышты кейіптегі Парвати, маймыл құдайы Хануманды және де Варанаси қаласындағы Навграһос (9 құдайды бейнелейтін) храмын, Брахма құдайына арналған Ажмер жанындағы Пушкар храмдарын айтуға болады.

Үштік құдайларға табынудың тағы бір дәлелі ретінде олардың қасиетті мерекелері. Солардың бірі Шива құдайына арналған мадха айында (қаңтар-ақпан) қараңғы түннің 14 жұлдызында тойланатын – Шиваратри мейрамы. Бұл мерекенің де өзіндік мәні бар.

Жоғарыда айтылғандармен индуизмнің шектеулі әрі миссионерлік дін емес екендігін Махатма Ганди тілге тиек ете отырып, индуизм өз ілімімен көптеген тайпаларды қамту барысында тұрақтылыққа ие болғандығын сабақтай түседі. Индизм өзінің даму барысында төмендегі үлкен діни-философиялық бағыттармен ерекшеленгенін сөз етеді. Үндістандағы индуизм діннен шыққан, яғни құдайлар пантеонының негізінде пайда болған дәстүрлі діни-философиялық «бағыттар» қатарына Шактизм, Шиваизм, Вишнуизм, Смартизм жатса, олардың ішінен тараған ағымдар Рамаизм, Кришнаизм, Буддизм т.б. атауға болады. Индуизмнің аталмыш дәстүрлі діни-философиялық «бағыттары» қазіргі таңда ел елде кең қанат жаю үстінде.