Читать книгу Индуизм - Дарига Кокеева - Страница 3

Мифология жайында тоқтала кетер болсақ, біріншіден, адамдардың жаратылыс туралы түсінігіне негізделген аңыздардың жиынтығы болса, екіншіден, аңыздардың шығуын, мазмұны мен оның таралуын зерттейтін сала. Әлемге аңыздық көзқарас бойынша «Дүниенің қалыпты жағдайы – тек абстракциялық ұғым емес, аңыздың өзінде баяндалатын сол дәуірдегі құдайлардың, алыптардың, қаһармандардың ата-бабалардың өздері жасап, бізге жеткізген жолдары мен дәстүрлері» [40, 8 б.].

Дәстүрлі дүниетанымда аңыздың алатын орны ерекше. Дәстүрлі қоғам негізінен құндылықтарға, салт-сана, ата-баба мұраларына негізделгенімен ерекшеленетін әлеуметтік орта [41, 166 б.]. Сондықтан дәстүрлі дүниетанымда аңыз орнының ерекшелігі қоғам дамуының ежелгі кезеңіне тән қоршаған ортаны тану әдісі, әрі дәстүрлі дүниетанымның бастау көзі болып табылады.

Сондықтан да аңыз, мифологияны зерттеуші ғалым С. Қондыбайдың мына бір сөзімен үндесіп жатқан сияқты. «Мифология, миф – ойдан шығарылған қиял емес, ол өткен заман адамының шындығын бойына сақтап қалған ата-баба сарқыты. Ол өткенді саналы бұрмалаудың, жалғандықтың ескерткіші емес, бірнеше мәрте бүктетіліп, оралып, ақиқаты мен қасиеті қатар өрілген, еріксіз шатасу тозаңының арасында байқалмай қалған ақиқаттың өрім қамшысы» [40, 10 б.]. Сондай-ақ, біз бұл тұжырымнан поэзия мен алғашқы білімнің, дін мен әдептің, өнер мен өмірлік тәжірибенің ерекше бірлігі орын алатындығын көре аламыз [40, 52 бб.], – деп нық айтады.

Әр елдің, ұлттың қанына сіңген өз наным-сенімдері, аңыз деректері бар екендігі шындық. Өз ұлтының немесе өзге ұлттың аңыздарын зерттеушілер саны қаншама. Солардың бірі қазақ аңыздарын зерттеп, ғылымға өз үлестерін қосқан ғалымдар қатарынан Ш. Уәлихановтан бастап, кейінгі аға буын зерттеушілеріміз Ә. Марғұлан, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев, О. Сүлейменов, Ә. Нысанбаев, С. Ақатаев, Қ. Әбішов, Ғ. Есім, М. Орынбеков, Ф. Сүлейменов, І. Ерғалиев, С. Нұрмұратов, Қ. Нұрланова, З. Наурызбаева, Г. Қарагөзова, С. Қондыбай сынды ғалымдарды тілге тиек ете аламыз.

ХІХ ғ. 50-70 жж. Ведалық аңыздар мәселелерімен батыстық Р.Н. Дандекар, Л. Рену, Я. Гонда, В.Норман Браун, К. Милиус, П.Тиме, Э.Бенвенист, В.Рау сынды танымал ғалымдар айналысты.

Ал үнді зерттеушілерінен доктор Бходжрадж Двидеви, Раманатх Кхейра, Акшивани Парашар, Винай, Гурприт Синһ, Радхакришн Шримали, Ашок Коушик сынды ғалымдарды атауға болады.

Миф – ата-бабамыздың ежелгі, бастапқы танымындағы ғалам, сол ғаламның алғашқы пенделерінің өмірі хақындағы түсініктері болғандықтан олардың қатарына аспан, жер, су дүниесі мен жер асты, осылардың тұрғындары, яғни аспан тәңірлері мен тәңіриелер, құбыжықтар мен перілер, дәулер мен жасампаз батырлар, ел тергеушілер, ғажайып мақұлықтар және тағы басқалар жатады. Сонымен, мифология дегеніміз – жоғары да атап өтілгендер туралы аңыз-әңгімелердің жиынтығы мен ғалам жөніндегі қияли түсініктер жүйесі, ғалам бейнесі болып табылатындығы дау тудырмайындығы жөнінде жоғарыда айтып өттік.

Миф ерте замандағы адамдардың өзі туралы, қоршаған ортасы, жалпы ғалам туралы олардың орны мен реті, өзара байланысы, пайда болуы мен жоқ болуы туралы түсінігі. Ал ертедегі адам өзі мен ғалам туралы не білген? Ол түсінік бойынша ғаламда белгілі бір тәртіп болғандықтан біз аңызды адам мен ғалам туралы, рухтар мен әруақтар, алғашқы адамдар мен адам сипатты батыр пенделер туралы түсінік деп ұғынуымыз қажет. Осыған орай, аңыз туралы Дж. Ф. Бирлайнның мына бір анықтамасына тоқтала кеткенді жөн көрдік.

Миф – адам баласы үшін барлық уақытта да бейне бір өзгермейтін, тұрақты нәрсе. Мифте жалпы модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар кездеседі. Анықтап айтар болсақ, миф – ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан біздің ата-бабаларымыздың естелік мұраларының жиынтығы. Миф тіпті біздің түйсігіміздің құрылымына кіреді. Ол тіпті біздің қанымызда, генімізде таңбаланған болуы керек.

Миф – біздің бес сезіміміздің арғы жағында жатқан ақиқаттарды суреттейтін өзінше бір ғажайып тіл. Ол түйсіктегі бейнелер мен саналы ой тілінің аралығында жатқан кеңістікті толықтырады.

Миф – біздің өмірімізге белгілі бір мән-мағына беретін сенім-нанымдар жиынтығы. Миф адамдар мен қоғамның өздерінің айналасына жақсы түрде үйренісіп кетуге жағдай жасайды [42, 15 б.]. Дж.Ф. Бирлайнның жоғарыда келтірілген анықтамасы отандық ғалым С. Қондыбайдың берген тұжырымдамасымен келісетіндігін аңғаруға болады.

Енді, біз Үнді мифологиясы жайында не білеміз? Қызық та күрделі Үнді мифологиясында кездесетін аңыз-әңгімелерге толы оқиғалар ұшы-қиыры жоқ шексіз бір жіп я болмаса арқан іспетті. Себебі, сонау кезден құдайлардың арқауы болып танылып келген «Үштік» (Тримурти), одан қалса осыларға арқа сүйеген Веда іліміндегі 33 құдайдың бір-бірімен ұштасуы, бір-бірінің орнын толықтыруы, олардың әрқайсысының қызметтері мен күлкілі де қорқынышты, яки, тартымды бейнелері кез келген оқырманды олар туралы берілген деректерге үңілтпей қоймайтыны сөзсіз.

Веда пантеоны әртүрлі деректермен толықтырылды. Құдайлардың көбісі сан түрлі тайпалардың басшысы ретінде танылды. Барлық құдайлар натур мифологиялық сипатқа ие. Ертедегі үнді тұрғывдарыньщ түсінігі бойынша әлем үш саладан тұрған. Жер, ауа, аспан. Сондықтан «Трилока» деген атаумен жеткен. Үнді дүниетанымындағы құдайлар осы аталмыш локаға байланысты үшке бөлініп әлемді басқарған деседі. Аспан құдайлары – Митра, Варуна, Адитья, Сурья, Савитр, Пушан, Вишну, Ушас, Ашвина; ауа, яғни аспан мен жер арасын басқарушылар қатарына – Индра, Маруты, Рудра, Ваю-Вата, Парджанья, жер – Агни, Сома, Брихаспати [11, 178 б.].

Миф адамзаттың рухани мәдениетінің алғашқы сатысы болғандықтан үнді мифологиясын терең меңгеру үнді психологиясындағы, әдет-ғұрпындағы, тарихындағы бүгінгі күнге дейін түсініксіз тұстарын толығымен болмаса да барынша жаңаша қарау керектігін қажет етеді.

Веда ілімінде, қасиетті Үнді жазбаларында басқа құдайларға қарағанда Үштіктің алатын орны ерекше, яғни басым десек те жаңылмаймыз. Индуизм полиморфизмі көптүрлі объектерді құрметтеуден тұрады. Құдайға жалбарыну «Тримурти» концепциясымен байланысты. Гита мәтіндерінде Жоғарғы құдай туралы ұғым ерекше орынға ие. Гита упанишадтағы тұлғасыз Абсолютті Жоғарғы құдаймен теңестіреді. Сондықтан Абсолютті Брахманның мифологиялық кейпі Құдай болып та, Абсолютті тұлға болып та көрініс табады [43, 262 б.]. Құдайлар пантеонының бастысы ретінде таныталатын «Үштік» – Абсолют Брахман деп танылады. Олардың бірі Брахма – әлемді жаратушы, бірі Шива – қиратушы, бірі Вишну – реттеуші ретінде танымал. Аталмыш құдайлар миллиондаған үнділердің жүректерінен орын алған [44, 13 б.], – деп үнді зерттеушісі П. Динанатһ Шастри жеткізеді.

Үнді дүниетанымы бойынша Веда пантеонында маңызды орынды дева, яғни құдайлар алады. Ерте кезде үнділер оларға антропоморфтық сипат бере отырып, адамдардың мінез-құлқын, өмірге деген құлшынысын жазған. Құдай санскрит тілінде дева терминіне ие болуымен қатар, див немесе дию сөзінен шыққанын білдіреді. Дева бірде нұр шашу мағынасына ие болса, бірде аспан мағынасына ие. Осы есімдер аспанмен тікелей байланысты екенін көрсететінін аңғаруға болады. Веда теологиясы бойынша 33 құдайдың бәрі станасқа (аспан, жер және ауа), яғни мекеніне байланысты үшке бөлінеді.

Индуизмнің негізі Ведалар мен басқа да қасиетті мәтіндерден тұрады. Индуизм ертедегі құндылықтарды сақтауымен қатар жоғарғы күш туралы түсініктерінен бас тартқан емес. Көптеген Веда құдайларының арасынан біразы үнді халқының санасында мәңгіге сақталып қалды [45, 228-240 бб.].

Индуизмнің маңызды құрамы болып табылатын аңыздар әрбір үнді өмірінде үлкен құндылықтарға ие. Үнді халқы эпикалық аңыздардан Рамаянаданан басқа Махабһаратаны, құдайлар мен кейіпкерлер соғысының ұлы тарихын біледі. Аңыздағы үлкен көлемдегі көптеген көріністер мен әрекет етушілер – құдайлар, жартылай құдайлар, шайтандар, кейіпкерлер, тақуалар, данышпандар, сұлулар, әскерилер және құлдар болып табылады. Махабһаратаның мазмұны күрделі және әр тармақты.

Ерте ведалық, брахман және упанишадтар мәтіндерінің орнын басқан эпикалық поэмалармен бірге индуизм аңызының негізгі құрамдас бөлігі әрі көркем аңыздар жинағы болып табылатын пурандар да басты орынға ие.

Үштік құдайдың бірін мадақтай отырып, пуранда оның өмірбаянын және оның қызметі мен күші, ерлігі баяндалады. б.д. І ғ. пурандарда үнді дүниетанымындағы құдайлар пантеонының басынан кешірген оқиғалары көркем, түсінікті әрі жеңіл тілмен жазылған. Бұл мәтіндер діни-мәдени жүйені қамтыған индуизмнің қалыптасуында да басты рөлді атқарды [45, 250-251 бб.].

ХІХ ғ. ғалымдар табиғи құбылыстарға сүйене отырып, мифологиялық материалдардың интерпретациялық әдіс-тәсілдерін кеңінен пайдаланды. «Махабхараттаның» аңыздылығына алғаш көңіл аударған А. Людвиг оны мерзімдік миф деп талдады. Ал И.Дальман оның кейбір сипаттарын толықтай мифологиялық деп сипаттады. Н. Тханади болса «Махабхаратадан» үнді философиясындағы дәстүрлі алты мектептің тартысын аңғарғандығын тілге тиек етеді.

Үнді мифологиясындағы басты мәселе А.Б. Киттың еңбектерінде айтылған. Онда Веда мен Упанишад ілімдерінің дінифилософиялық мазмұны нақты ашылған.

«Махабхаратада» пантеон нақты сипатталған. Эпоста веда құдайлары пантеон ретінде сипатталады. Ведадағы монотеистік ой басты үш құдай Брахма, Шива, Вишнуды құрмет тұтатын Варун кейпімен байланысты. Ведалық Варун туралы пантеистік түсінік Махабхаратадағы Вишнуды сипаттайтын әлемнің бастамасы пурушпен түсіндіріледі.

Ведалықтан эпикалық құдайлар пантеонының айырмашылығы табиғи құбылыстармен байланыстылықтарын жоғалтуында.

Зерттеулерге байланысты мифологиялық көріністер былай топталады:

– Әрекетпен байланысты;

– Композициялық инкорпорацияға қатысты;

– Қысқаша сипатталатын мәтіннің нейтральды құрылымы.

А.А. Макдонелл ведалық материалдарға сүйене отырып, әлемді жер, аспан және ауа деп дәстүрлі топталуды жөн көреді.

Э.У. Хопкинс эпикалық құдайларды осы топталуларға Брахма, Шива және Вишну құдайлары аталмыш мекендерді басқаратындығы жайлы атап өтеді. Мифологияда құдайлар кейіптердің эпикаға дейінгі тарихы, құдайлардың сыртқы бейнелері, олардың қаруы, орналасқан жерлері, мифологиялық атқаратын қызметтері, негізгі атаулары, құдайлардың серіктері жайында сипатталады.

Эпоста Брахма Абсолюттің жеке формасы ретінде танылады. Жоғарғы Атман, сондай-ақ ведалық Праджапати сипаттарына ие. Упанишадтарда Праджапати барлық әлемді жаратушы әрі қиратушы және барлық құдайлардың әкесі ретінде танылады. А.А. Макдонелл абстракті құдайдардың шығуы жайында екі деректі алға тартады. Біріншіден, эппитеттің белгісіндегі дамуының жеке көрінісінде; Екіншіден, абстракті түсініктің кейіптелуінде; Брахма Парамештхин (Жоғары), Локагуру (Әлем басшысы), Праджапати (владыка сушего) атауларымен танымал [46, 39-45 бб.].

Енді жоғарыда берілген анықтамаларға сүйене отырып, Үнді мифологиясындағы елеулі орынға ие болған құдайлар пантеоны «Үштік» – Брахма, Шива, Вишну бейнелері және олардың атқаратын функциялары жайында сөз қозғай отырып, Брахма туралы берілген Ригведадағы (Х, 125) мына түсінікке көңіл аударайық:

Бұл дүние бастапқыда Брахманға ұқсады. Брахман өзінен құдайларды жасады. Ол жаратқан құдайларды дүниемен араластырып, бұл дүниеге Отты, ауа кеңістігіне Желді, аспанға Күнді көтерді.

О баста құдайларда мертігетін, өлімге ұшырайтын болған. Олар Брахман арқылы осы (дүниеге) жеткендіктен мәңгілікке айналды [37, 83 б.]. Осы түсіндірмеден-ақ, біз Брахманың зор күшке ие екендігін, барлық жаратылыстың бастауы содан екендігін көреміз (үнділердің түсінігімен қарағанда).

Үнді «Үштік» құдайының ішінде маңызды орынға ие бірденбір құдай – Брахма. Махабһаратада Брахма әлем жаратылысы туралы ойланғанда Вишну кейпінде эмбрионадан пайда болған деседі.

Үнді күн тізбесі бойынша 1 тәулік 2,160,000,000 жыл теңдікті көрсететін әлемді Брахма жаратты. Брахма оянған кезде тіршілік жанданады. Бұл жаратылыс Брахма өмірінің соңына дейін жалғасын табады. Брахманың дәуірі тамамдалған кезде, бүкіл жаратылыс жоқ болады, – деп түсіндіріледі [47, 37 б.].

Брахма құдайының дене бітімі, оның қару-жарағы мен көліктері жайында берілген аңыздарға тоқтала кетудің де реті келіп тұр.

Брахманың 5 басы бар. Оның бесінші басы қызық аңызға толы. Доктор Винайдың аңыздық зерттеу еңбегіне сүйенсек [48, 81 б.], Брахма алғашында бір басымен билік жүргізген. Брахма денесінің бір мүшесінен жүзі дидарға толы Сатарипа әйелін жаратқан. Кей деректерде ол Савитри немесе Сарасвати деп берілген. Брахма өзі жаратқан әдемі әйел жаратылысынынан көз ала алмайтын күй кешуге душар болып, Сарасватиды өзгенің көзінен таса ұстау мақсатында биікке орналастырады. Ал оны бақылап тұру үшін өзінің оң жағынан, сол жағынан және артынан бастар жаратты. Сарасвати оның сұқтанған көздерінен жасырыну үшін одан да биікке көтеріледі. Сол биіктен қарау үшін Брахма 4 бастың үстінен 1 бас тағы да жаратады. Осындай жолмен Брахма 5 басқа ие болған деседі.

Брахмада 4 қару-жарақ бар. Ол лотос гүлін ұстап жүруімен қатар скипетр, моншақ, қасиетті суға толы шарды да өзімен алып жүретін болған. Сондықтан да оны Чатуранама немесе Чатуртикха және Аштакария (18 құлақ) деп атады. Көбінесе оны орта жастағы сақалды адам кейпінде суреттейді.

Брахманың көліктері – аққу мен қаз. Олар білім символы ретінде танылады. Сондықтан да оны аққуда көп серуендейді дейді (Ханса-вахана). Ол бүкіл білімнің қайнар бұлағы, ал әйелі Сарасвати білім құдайы болып саналады. Пурананың құрбандық салтанатына қатысқан Дакша Брахманың бармағынан жаратылған деседі. Брахманың одан басқа 4 ұлы болған. Ол Ахалияны жаратқан. Ахалия кейін аспан шарабының патшасы болған Индраның кейпінде болады, – деп үнді ғалымы, доктор Акшивани Парашвар айтады [49, 83 б.].

Брахманың тағы бір есімі Вираж, яғни жұмақта тұратындарды басқарады. Аңыз бойынша Вираж Брахманың баласы деп те қарастырады. Брахма Арава кейпінде болған. Ол Пуруш, еркек бейнесінде және Вираж әйел бейнесінде жаратылған. Вираж табиғатты жандандырушы болса, ал Брахма абсолютті әрі соңғы жоба деп түсіндіріледі.

Әлемде көптеген азғындықтар кездесетін болғандықтан құдай адамзатқа азғындық пен зұлымдықты, жақсы мен жаманды ажырата алу үшін ми, сана-сезім берді. Ал өзі азамзат әрекеттерін бақылау үшін жер бетіне әртүрлі кейіппен түсіп жүрді [50, 5 б.].

Бхагават Гита: 4-7-8, Шри Кришнаның айтуына сүйене кетейік:

О, Үнді халқы, азғындық пен зұлымдық бар жерде күнә да көбеюін тоқтатпайды. Мен соларды реттеу үшін әртүрлі кейіпте жер бетіне түсіп отырамын. Мен адал жандар мен мейірімділерді қорғаймын, қолдаймын. Егер қаласам күнәға батқандарды түбімен жоямын. Мен осы дәуірдегі парасатты адал ойды реттеуге қатысамын [51, 69-70 бб.], – делінген.

Адамзат жаратылысынан кейін-ақ, құдайлар кейіптерге енген. Олардың ішінде 108 инкарнацияның негізгі мән-мағынасы бар. Солардың бірі үнді құдайлар пантеонының бірі Вишнудың 10 кейпі (аваторы) маңызды рөл атқарады. Сондықтан Вишну құдайының амал-әрекеті қазіргі таңда жеке ағым ретінде танылу үстінде.

Әлемді реттеуші, мейірімді, адамдарға жақын әрі тыныштықты ұнататын үнді құдайлар пантеонының бірі 4 қолды Вишну тыныштықты, бірлікті сақтау мақсатында жер бетіне 10 түрлі кейіппен (аватор) түсіп отырған [52, 18 б.].

– матсуа балығының кейпіне түсуі;

– тасбақа кейпіне түсуі;

– шошқа кейпіне түсуі;

– жартылай адам – Нарсинһ кейпіне түсуі;

– Ваман кейпіне түсуі;

– Данышпан Паршерам кейпіне түсуі;

– Домкрат кейпіне түсуі;

– Кришна бейнесіне енуі;

– Будда бейнесінде келуі;

– Калка кейпінде;

Вишну құдайының 10 амал-әрекетіне тоқтала кетейік:

1. Вишну құдайының алғашқы әрекеті – Матсуа балығының кейпіне ену арқылы жер бетіне түсуі.

Б.д.д І ғ. соңында Ведада айтылғандай, әзәзіл Хэйгрив байлықты ұрлап, ешкімнің қолы жетпейтін бірден-бір орын теңіз түбі деп пайымдап, сол жерге жасырынады. Вишну құдайы сол байлықтарды орнына қайтару мақсатымен Матсуа балығының кейпіне енген болатын.

Бір күні балықшы Ману Вайвасваттың қармағына балық ілініді. Балық Ману Вайвасваттан теңіздегі алып балықтардан азат етуін өтінеді. Оның күйзелісін көрген Вайвасват оны үйіне алып келіп, суға толы құтыға орналастырады. Күндер өте құты балыққа тарлық көрсетеді. Балық күннен-күнге өсе береді. Құты оған қолайсыз болғандықтан Ману Вайвасваттан қайта орнына қайтаруын өтінеді.

Теңізге қайтар уақытта балық Вайвасватқа жақын арада тасқын болып, бүкіл жаратылысты талқандайтынын ескертеді. Балық: «Вайвасват, осы апаттан аман қалу үшін бүкіл қажетті тірі тіршілікті қорегімен бір қайыққа орналастыр және арқан ретінде Васуки жыланын пайдалана отырып, қайықты маған мықтап байла», – деді. Тасқынға дайындалған Вайвасват балықтың айтқанын орындайды. Балық Нанбандһ тау шыңына қайықты сүйреп әкеліп тастайды. Сол кездегі алып апаттан қайықтағы тірі тіршілік қана аман қалған тіршілік қайтадан бастау алады деп заманауи үнді аңыз зерттеушісі доктор Радха Кришан Шримали жазады [53, 34 б.]. Сондай-ақ, «Шатапатха-брахман» (б.д.д. ІХ-VІІІ ғғ.) мәтінінде дүниежүзілік тасқын, Вишну құдайы туралы айтылғандығын заманауи қазақ философы Ж. Молдабековтың зерттеуінен де көруге болады.

2. Вишну құдайының екінші амал-әрекеті алып Кансчар немесе Курм тасбақа кейпіне енуі арқылы келуі.

Жер бетіндегі зұлымдықтар көбейіп, үнді дүниетанымындағы құдайлар пантеоны өз міндеттері туралы алаңдаумен болды. Осы мәселе барысында Вишнудан ақыл-кеңес алғанда, оларға Вишну Мұхитты толқытып, үлкен су тасқынын жүргізу кеңесін берген еді. Вишну: «Осылай әрекеттену арқылы сендер бағалы заттарыңмен бірге мәңгі боласыңдар». Себебі әзәзіл Хэйгрив бар байлықты ұрлап, ешкімнің қолы жетпейтін бірденбір орын теңіз түбі деп пайымдап, сол жерге жасырғаны жайында жоғарыда атап өткен болатынбыз. Вишну құдайы ұрланған байлықтарды қайтару мақсатында Матсуа балығының кейпіне түскен болса, екіншіден байлықты қайтару мақсатында Вишну алып тасбақаның кейпіне түскен еді. Біз осыдан Вишну құдайының екі кейіпте болғанымен де екі оқиғаның желісі біреу екенін аңғарғандаймыз.

3. Вишну құдайының үшінші амал-әрекеті – Варах шошқа кейпіне енуі арқылы жер бетіне түсуі.

Екі егіз Хиранякаш және Хиранкашипу Брахма ұсынысы бойынша құдайларға көптеген құрбандық шалу арқылы үлкен беделге ие болды. Осындай беделге ие болған Хиранякашты нәпсі жеңіп, менменшілдікке бас ұрады. Ол Мұхит түбінегі жыландарға қиянат жасағандықтан іс насырға шабады. Хиранякаштың әрекетіне шыдамаған Вишну шошқа кейпіне еніп, жыландарды теңіздің бетіне шығарады. Бұл жерде жыландарға көмектесу әрекеті айтылып отыр. Бұл жерде теңіз астындығы тіршіліктің де әділ өмір сүруін қадағалап отыратындығын негізге алып түсіндіреді [54, 7 б.].

4. Вишну құдайының үшінші амал-әрекеті – жартылай адам Нарсинһ бейнесіне енуі.

Хиранкашипу Вишнуға егізі Хиранякашты өлтіргені үшін наразы болады. Вишну қолында қаза тапқан бауырының кегін алу үшін басқаларға Вишнудың атын атауға да тиым салады. Ешкім оған жалбарынбайтындай жасады. Бір күні Хиранкашипудың ұлы Прахлад Вишну жолын ұстанады. Ол әкесінің дегеніне көнбейді. Хиранкашипу баласын Вишнуға жалбарынудан бас тартызуға барлық амал-әрекеттер жасайды. Күш те қолданады. Жабайы өгіздер, улы жыландармен қорқытады. Баласын Вишну құдайынан бас тартқыза алмаған ол күйзеле отырып, Прахладтан сұрайды «Вишну қайда?». Ол: «Вишну барлық жерде», – деп жауап береді. Ашуға булыққан Хиранкашипу баласынан қане, ана тұрған бағанадан шақырып кел, – деп талап қойды. Берілген бала бағанаға бар ынтасымен үңілгенде Вишну бағананың сынған бөліктерінен жартылай адам – Нарсинх ретінде пайда болды. Мұнда Вишну құдайдың әділдік үшін қай жерден болмасын пайда бола алатындығын дәлелдеу мақсатында көрсетіліп тұрғанын байқауға болады.

5. Вишнудың бесінші амал-әрекеті – Кашуар мен Адити ұлы Ваман кейпінде келуі.

Әзәзіл патшасы Бали құрбандық шалу барысында билікке ие болды. Билігінің арқасында Индра және басқа құдайларды жеңіп, үш әлемді өз бақылауына алды. Негізсіз құрылған Бали патшалығына барлық құдайлар наразылық білдіріп, Вишну құдайына шағымданды. Осы кезде Вишну ергежейлі Ваман кейпінде Балиға келіп, үлкен жерді үш-ақ қадаммен қалай бүркеп тұрғанын сұрады. Ол қалай үш әлемді бүркеп тұратын сиқырын көрсеткенде, Ваман сол сәтте үлкейе бастады. Тез арада ол алып болып, бір қадаммен жерді бүркесе, бір қадаммен көкті бүркеп үлгерді. Осындай амал-әрекетінің арқасында ол Балиды тозақты басқаруға жіберді. Вишну құдайы өзінің үш қадамымен әлемді игеріп алып, асурларды жеңеді. Вишнудың үш қадамының нәтижесінде құлайлар өз мекенін басқаруға мүмкіндік алады. Вишну Веда мәтіндерінің 12-13 жерінде кездеседі. Құдайлық үш қадамы жайында бірнеше көзқарастар бар. Зерттеушілердің пікірі бойынша Вишнудың үш қадамы күннің көтерілуі, шығуы және батуымен әрі осы күннің үш сферасы арқылы жер, аспан және ауаны басқару қабілетіне ие екендігін сөз етеді. Осы кейіп арқылы

Вишну құдайы жер бетіндегі тепе-теңдікті, тәртіпті реттеу, қадағалау мақсатында келгендігі баяндалады [55, 87 б.].

6. Вишнудың алтыншы амал-әрекеті – Паршерам данышпан кейпінде келуі.

Аңыз бойынша, Картивирья патшасы Жамдагни дәруіш лашығына қонаққа келген кезде қонақтарды сиыр қарсы алып, күтіп алады. Сиырға таң-тамаша болған патша сиырды сатып алуға не болмаса қазынасының тең жартысын беруге ұсыныс жасайды. Бірақ оған Жамдагни келіспейді. Дегенінен қайтпаған патша сиырды күшпен алып кетеді. Ашуға булыққан Жамдагни сиырды қайтаруын сұрайды. Осылай патша мен Жамдагни арасында үлкен ұрыс шиелінісіп, Картивирья патшасы мен оның күтушілері қаза табады. Кейінірек кек алу мақсатында Жамдагниды Картивирья патшаның ұлдары келіп өлтіріп кетеді. Осы оқиғаның әділдігін беру мақсатында Паршерам кейпіне түскен Вишну Картивирья ұрпағын түбімен жоюға ант береді. Оларды жою арқылы жер бетіндегі зұлымдық жойылатындығы түсіндірілумен қатар, бай мен кедей арасындағы түсініспеушілікті, күштеуді жойып, барлық адамзатты тең жасау мақсатында Паршерам кейпіне түскендігі айтылады.

7. Вишнудың жетінші амал-әрекеті – Домкрат Айодха кейпінде келуі.

Айодха – санскрит тілінен аударғанда мінез-құлықтың ең биік шыңы деген мағынаны білдіреді. Патша дүниеден өткен соң перзенті Айодха билік ету керек еді. Алайда, өгей анасының араласуымен ол 14 жылға елден қуылады. Ел сыртында жүрсе де әпкесі Ситаны ұрлаған Раваны өлтіреді. Данышпан Валмики Айодха туралы Рамаяна эпосына жазып қалдырды. Зұлымдыққа арналған бұл классикалық мысал 24000 өлеңнен тұрады. Бұл әрекетте Айодханың кейпіне түскен Вишну мінез-құлықтың парасаттылығын көрсетеді.

8. Вишнудың сегізінші амал-әрекеті – Кришна бейнесіне келуі.

Вайшнайттердің көбісі Вишнуды дәріптеуші Кришнавайшнавтар атауымен танымал. Моральды басшы ретінде танымал Кришна Вишнудың сегізінші кейпі. Бұл жайында үнді эпикалық поэма «Махабхаратада» кеңінен айтылған. Басқа да толықтырушы қасиетті жазбалар: Харивамса, Панчарата, Бһагават-Гитадан кездестіруге болады. Үнді жазба деректері бойынша Кришна үңгірде Иса Мәсіхке дейін 1400 жылы келген дейді. Камса патшаның бұйрығы бойынша дүниеге келген барлық нәресте өлтірілуге тиіс болғандықтан әкесі Васудева Матур патшасынан ұлын аман алып қалу үшін Нанд малшысына қамқорлыққа береді. Вишнудың Матур патшасынан дүниеге келген барлық нәрестелерді аман алып қалу мақсатында Кришна бейнесіне түсіп, патша зұлымдығын жою керектігі баян етіледі.

А. Барттың «Религии Индии» атты еңбегінде Е.П. Блаватская «Кришна Будданың кейпі әрі үнді дініне табынушыдарының құтқарушысы. Кришнаның ана жатырында пайда болуы, тууы және балалық кездегі өмірі Жаңа Өсиеттегі тарихтың нақты протипі. Осыған байланысты миссионерлер Христостың туу туралы тарихын үнділер Үндістанға келген ежелгі христиандардан ұрлап алған деп дәлелдеуге тырысады» – десе, Мэнли П. Холл Кришнаны Христостың үнділік баламасы деген ой тастайды. Кейбір авторлар үшін «Кришна өзінің халқына қырғын соғыстағы өліміне күле қарап, сол халықтың тоқырауын дайындаған Құдай, себебі оның жерге келудегі мақсаты жер бетін қаптаған тәкаппар халықтан тазатру» деп атап көрсетіледі [56, 276 б.].

Бһагават-Гита осы мектептерді дәріптейтін қасиетті жазба болып саналады. Онда Кришна жоғарғы Болмыспен теңестіріледі. «Кришна» термині Вишну мағынасын береді. Кришна Вишну аваторы ғана емес жоғарғы Болмыс атауына да ие. Кришна Хари есімімен де танымал. Отандық зерттеуші Қ.М. Борбасова Бһагават-Гитаның алғашқы аудармалары батыс жеріне жеткен уақытта 1869 ж. Ф. Лоринзер мәтінде христиан дінінің идеаларының әсері бар деп айтқандығын, бірақ, 1875 К. Гелангтың ізденісі бұл ойды жоққа шығарғандығы жөнінде тілге тиек етеді [57, 21 б.]. Десе де, ХІХ ғ. екінші жартысында М.Вебер, А. Холуман, Х. Хопнин сынды зерттеушілер «Бһагават-Гита» мәтіндерінде көптеген бұрмалаулар енгізілгендігін сөз еткендігін ескергеніміз жөн.

Қазір Үндістанда кришна-вайшнав ағымындағылар көп кездеседі. Дін бірнеше бөлікке бөлінген. Осы тармақтың бастылары ретінде бһагават пен панчаратр танымал.

Вишнудың аваторы Рам немесе Рамачандр. Үнді эпикалық поэмасы «Рамаянада» Иодиялық патша Дазараттың ұлы Рам жайында баяндалған. Оның жастық шағы қызық оқиғаға толы.

Әкесінің қатал діни тәртіптерінен бас тартқандықтан тақтан қуылады да ну орманға жөнелтіліп, онда 14 жыл тұрады. Орманда жары Ситаны әзәзілдер патшасы Раван ұрлап кетеді. Раванмен айқаста ол жеңіске жетіп жары Ситаны өзіне қайтарып алады. Еліне келіп, қайта таққа отырады да жары Ситаны ғибадатханаға жібереді. Кейін екеуі көкте кездеседі. Рам адамзатты құтқарушы ретінде Вишнудың адам кейпіндегі түрі деп сендіріледі. Бұл ағым Рама-вайшнавтар деп те танылуда.

Маһабһарата эпикасына үңілетін болсақ, Кришна үнемі Пандавтарға, әсіресе, Аржунға мойынсұнған. Аржун оны ата-ана, бауыр, дос-жоралармен араласуына тиым салған. Кришна мен Аржун арасындағы әңгіме адамдардың міндеттері туралы, дұрыс әрекет жасауды қалай талдау керектігі жөнінде айтылған. Кришна мен Аржун арасындағы диалог 18 бөлімге бөлініп, 700 өлеңге тіркеліп жазылған. Бұл үнділердің бірден бір қасиетті жазбаларына айналып отыр.

9. Вишнудың тоғызыншы амал-әрекеті – Будда кейпінде келуі.

Вишнудың Гаутама Будда кейпінде түскені де бәріне мәлім.

Шудходана ұлы Гаутама алғаш адам күйзелісі мен қайғы қасіретін көргенде, адам баласын осы күйзелістен азат етуді ойлайды. Осы күйзелістен арылту мақсатымен де Вишну Будда кейпіне келген болатын [58, 96 б.]. Будда барлық қиындықтан азат болу үшін ішкі дүниеден орын алу керектігін уағыздады. Қазір Будда уағызы бүкіл үнді даласында және кейбір Азия елдерінде кең қанат жаю үстінде.

10. Вишнудың оныншы амал-әрекеті – Калька кейпінде келуі.

Калька барлық адамзаттың рухани болмысы құлдыраған кезде реттеуге келеді деп түсіндіріледі. Бұл рухани тоқырау уақытында тек адал жандар ғана қайта өмір сүре алады. Қайтадан жаңа дәуір сатяуауи басталады [59, 47 б.].

Жоғарыда айтылған Вишну құдайының барлық кейпі белгілі бір себептермен түсіп отырған деседі. Түйіндейтін болсақ, Вишну құдайының алғашқы Матсуа балығының кейпіне түсіп, Вайвасатты және оған ерген жақындары мен тірі мақлұқтарды құтқарып қалуы мұнда Нұқ пайғамбарды өзімен қоса иман келтіргендермен ауыр апаттан аман алып қалуымен сай келсе, Кришна, Будда кейпінде келуі Жаратушының әмірін жаһил қауымға жеткізуге, тура жолды көрсетуге жіберілген елшілер іспетті. Соңғы кейпі Калька бейнесінде келуі дедік, ол Иса Мәсіх бұ дүние астан кестен болар заматта, яғни Қиямет күні келетіндігімен үндестіріліп отырған сыңайлы. Үнді дінін ұстанушылар Вишну адам кейпінде қиямет күні жер бетіне түсіп, күнәһарларды тазалап, әділдерді қошеметтеу уақыты адамзат үшін «алтын ғасыр» деп аталады. Вишнудың жер бетіне Калька бейнесіне түсуін Еуропаға еліктеуші дінді бұрмалаушылар шоқынушылардың түсінігіндегі Христ үнді дүниетанымындағы Кришнаизм мен Христиан дінінің ұқсасықтары бар болуы мүмкін деген тұжырымдарды айтады [60, 332 б.].

Вишнудың алғашқы төрт кейпі туралы Макдонелл Ригведаға сүйене отырып, Вишну әртүрлі формада кейіпке түсу қабілетіне ие екендігін айтады. Хопкинс Вишнудың кейпі он болғанымен де пуран мәтіндерінде 22 кейпі аталатындығын тілге тиек етеді [61, 112 б.].

Үнді құдайлар пантеонының ішінде арийлер қабылдаған құдайдың бірі – Шива. Алғашқы «Үштік» құдайлардың бірі ретінде бұл бейне көптеген ғалымдарды ізденіс үстіне қоюда. Оны Махеш немесе Махадева (ұлы құдай) деп те атайды. Шива түрлі тәсіл, ерекшеліктерімен төмендегідей суреттеледі:

– оның орны (жолбарыс терісін жамылған);

– иықтары мен мойнында оралған жыландар;

– ұйысқан шаштары;

– шашына шаншыған ұзынша таяғы;

– басынын төмен құйылатын Ганга өзені;

– трайдент (оның билігінің символы);

– қасиетті өгіз;

– шар;

Бұлардан басқа Шиваның бір ерекшелігі оның ұшқыр үшінші көзі. Махабхаратада Шиваның жол көрсететін үшінші көзі жайында екі көзқарас баян етіледі: Жары – Парвати Шива артынан жүріп, оның көзін таңғанда, сол сәтте әлемді қараңғылық басып, барлық тіршілікке қауіп төнеді. Сол кезде Шива үшінші көз жаратып әлемге жарық сыйлады; екінші көзқарас бойынша, оның үш көзі күн, ай және отты бейнелеп тұрады екен [62, 110 б.].

Шри Шива Татвада бұл көз былай суреттеледі: оның ұшқыр көзі жалын шашып тұрады. Бұл ішкі дүниеде рөл атқарады. Егер ол сыртқа бағыттаса, онда бүкіл жаратылыс өртке шалдығады. Сондықтан да Шиваның үшінші көзінің қарасынан Кама, шөл құдайы және басқалар өртеніп кеткен. Шива үш көзді болғандықтан Тримаран-петра, Тримаран-амбаха, Тримаран-акша және Тримаран-наяна деп аталады. Әртүрлі символдарына байланысты Шива құдайы қасиетті жазбаларда бірнеше түсініктермен берілген [63, 34 б.].

Енді жоғарыда көрсетілген нұсқаларға түсіндірме беріп өтейік;

– Жолбарыс терісі: Жолбарыс – барлық билік пен күш құдайы (Шакти-рам). Үнділердің түсінігінде Шива кез келген күштің иесі деп танылады. Кез келген күшті жеңуші символы ретінде жолбарыс терісін киген. Пуранаға тоқталсақ; қалың орманда дәруіш кейпіне түскен Шива адасып жүргенде қызық оқиғаға тап болады. Өзін жем жасайын деген жолбарысты өзінің данышпандылығымен өлтіріп, оның терісін жамылған деседі.

– Мойнындағы жыландар: Шива – өлімге билік жүргізуші. Мойнындағы жыландардың болуы да кез келген уды қайтаруға ие екендігін көрсетеді. Әрі жыландар басшысы Кундалини есімімен де аталады. Кейбір деректерде Шива құдайының есімі Кундалини деп аталынуының да сыры осында жатыр.

– Ұйысқан шаштар: Шиваның ұйысқан шаштары жел құдайы екендігін танытады.

– Ай ортасында шашына шаншыған ұзынша таяқ Шива құдайының айға да билік жүргізетіндігі көрсетіледі.

– Трайдент: Тришула Шива – жаратушы, бақылаушы және қиратушы 3 функциялы символымен танымал. Сонымен қатар зұлым пенденің жазасы руханилық, қатаңдық және физикалық тұрғыда осы үшеуін қолданады.

Шиваның басқа танымал есімдерінің бірі – Рудра. Веда мәтіндерінде де Рудраның көптеген атауымен оның себептері берілген. Оны қорқынышты құйын құдайы деп те атайды. Бір жағынан, егер ол ашулы болса, ол адамзатқа қайғы-қасірет әкеледі, ал егер ол қуанышты болса, адамзатқа шаттық сыйлайды [64, 92 б.].

Шива космостық би құдайы Натараджа есімімен де танымал. Бүкіл үнді даласында Шиваның көптеген билеп тұрған бейнесі таралған. Шетелдіктерге де құдайлардың ішіндегі танымалысы осы құдай – Шива. Сондай-ақ, Шива жоғарыда айтылған Шанкар (қуаныш сыйлаушы), Шамбху (қуаныш мекені), Махешвар (ұлы құдай) секілді көптеген есімдермен белгілі.

Үнді даласында Шива төмендегі атаулармен де танымал: Адинатха (ұлы құдай); Аситанга (қаралы); Бадхру (қоңыр түс); Балешвара (шаш құдайы); Бхайром (Бхайраваның қазіргі нұсқасы); Бхава (бар болу), Бхутешвара (әзәзіл құдайы), Чандра-чуда немесе чандра – чекара (ай билеушісі), Гаясамхара (қиратушы), Гангахара (Ганга иесі), Гириша (тау құдайы), Хатакешвара (адамзат басқарушы), Жамбукешвара (Үндістан немесе Джамбу құдайы), Джата дхара (шаш иесі), Кала (уақыт немесе қара иесі), Каласамхара (уақыт өлтіруші), Кродха (ашулы), Махадева (ұлы құдай), Махашвара (ұлы құдай), Мрутунжая (өлім тоқтатушы), Ната раджа (би құдайы), Шулабхрит (қолдаушы), Вишвантха (универсальды құдай), Йогешвара (Йога құдайы).