Читать книгу Wstęp do archeologii - Dorota Ławecka - Страница 5

What in fact is archaeology? I do not myself really know.

M. Wheeler, 1954

W archeologii tedy antyki wcale są rozmaite: budowa, posąg, cegiełka, naczynie, rżnięty kamień, kawałki żelaza od broni, pieniążek, herbowa pieczęć, zwój, grób, skorupa, wszystko to są antyki, w których jest na pewien sposób, różnie twardy lub wiotki materiał wyrobiony, różnie obrazowany, malowany, rysowany; wszystko to jest przedmiot archeologii, która zatem, w każdej nauce źródła historyczne objaśniającej, sposób ukształtowania materiału rozważa.

J. Lelewel, 1826

Archeologia (z greckiego: archaios – dawny, logos – mowa, opowieść) – to słowo oznaczające mówienie, dociekanie na temat przeszłości, na temat spraw dawnych. Termin ten został po raz pierwszy użyty przez Tukidydesa w Wojnie peloponeskiej na określenie najdawniejszych dziejów Grecji. W tym znaczeniu występuje również w dziełach innych pisarzy greckich, takich jak Ksenofont, Pauzaniasz czy Strabon. Archeologia – słowo nie używane w języku łacińskim (na określenie starożytności posługiwano się wtedy terminem antiquitates) pojawia się ponownie dopiero w XVII wieku, użyte w dzisiejszym rozumieniu przez antykwarystę z Lyonu, Jaquesa Spona[1].

Istnieje wiele definicji archeologii[2]. Większość z nich określa ją jako naukę badającą dawne dzieje człowieka na podstawie materialnych pozostałości jego działalności. Jako najważniejsze z zadań archeologii wymienia się dążenie do odtworzenia w sposób jak najbardziej pełny sposobu i warunków życia dawnych ludzi. Barwniejszy i bardziej przemawiający do wyobraźni opis archeologii podaje w swoim podręczniku Archaeology, Theories, Methods and Practice C. Renfrew. Pisze on, że „Archeologia to, po części, odkrywanie skarbów przeszłości, ich drobiazgowa analiza, a także ćwiczenie twórczej wyobraźni. Bywa mozołem prowadzenia wykopalisk w palącym słońcu pustyń Iraku albo pracą wśród żyjących w śniegach Alaski Eskimosów Inuit, nurkowaniem u wybrzeży Florydy w poszukiwaniu hiszpańskich wraków i badaniem systemu kanalizacji rzymskiego Yorku. Jest to jednak zarazem trudne zadanie dokonywania interpretacji, pomagającej zrozumieć znaczenie pozyskiwanych w ten sposób danych dla historii ludzkości. Celem archeologii jest też zachowanie światowego dziedzictwa kulturowego i jego obrona przed bezmyślnym niszczeniem czy rabunkiem.”[3] Ponieważ podmiotem archeologii jest człowiek, przyjmuje się, że „zaczyna się” ona wraz z pojawieniem się pierwszych uważanych za narzędzia przedmiotów wykonanych przez naszych praprzodków i „trwa” właściwie do czasów współczesnych, bowiem wyrzucony przez nas wczoraj na śmietnik przedmiot staje się częścią tworzącego się właśnie przyszłego dziedzictwa kulturowego.

Co prawda większość archeologów zajmuje się odległymi w czasie epokami, ale metody wykopaliskowe stosowane są także niekiedy w miejscach, kryjących pozostałości niedawnej, wciąż żywej jeszcze przeszłości – jak na przykład badania prowadzone w Oświęcimiu czy innych miejscach zagłady z czasów II wojny światowej.

W Europie szczególnie silne związki łączyły i nadal łączą archeologię z historią. Dość często to właśnie archeolodzy odkrywają wykorzystywane potem przez historyków źródła pisane. Często również dopiero połączenie rezultatów badań przedstawicieli obu tych nauk prowadzi do pełnego (na ile to możliwe) rozumienia przeszłości. Archeolog niejednokrotnie wykorzystuje obecnie przekazy pisane, historyk – źródła materialne. Wielu archeologów w swojej pracy wychodzi poza wąską definicję specjalności, według której ich działalność miałaby polegać wyłącznie na pozyskiwaniu i publikacji źródeł, historycy natomiast dawno już odeszli od pojmowania historii jako nauki zajmującej się przede wszystkim dziejami i wydarzeniami politycznymi: wojnami, bitwami, dynastiami i losami pojedynczych, wybitnych jednostek. W czasach historycznych źródła pisane i archeologiczne uzupełniają się niekiedy w sposób równorzędny. Źródła archeologiczne, które mają też i tę zaletę, że rzadziej niż przekazy pisane fałszują przeszłą rzeczywistość, przynoszą informacje nieznane z przekazów pisanych. Z drugiej strony wielu pozostałości materialnych, ich roli czy znaczenia nie można zrozumieć bez pomocy tekstów. Silne związki z naukami historycznymi należą do tradycji europejskiej, ale na przykład w Stanach Zjednoczonych archeologia jest jedną z dyscyplin w obrębie antropologii, która dzieli się na antropologię fizyczną i kulturową (której gałęziami są etnografia i etnologia) oraz właśnie archeologię, określaną czasami jako „czas przeszły antropologii kulturowej”. Problem samodzielności archeologii jako nauki lub jej podrzędnego charakteru jako „nauki pomocniczej” historii czy antropologii jest ciągle jeszcze przedmiotem dyskusji. Wielu autorów uważa, że archeologia jest nauką samodzielną, zajmującą się całością rekonstrukcji procesu historycznego, dysponując jedynie innymi niż historia źródłami – pierwsza z nich głównie materialnymi, druga – pisanymi. Inni traktują ją jako naukę pomocniczą historii[4].

Początki archeologii związane były przede wszystkim z terenami Europy i Bliskiego Wschodu, a zwłaszcza basenu Morza Śródziemnego. W tym okresie nauka ta miała jedynie dwa zasadnicze działy: były to archeologia pradziejowa oraz klasyczna (cywilizacji starożytnych świata antycznego[5]). Dziś, w związku z ogromnym rozwojem badań, podział ten nie wystarcza. Żaden z archeologów nie byłby w stanie zapoznać się z publikacjami wszystkich dokonywanych odkryć, nie mówiąc już o wielkiej ilości innego rodzaju fachowej literatury. Konieczne stało się więc – tak jak w większości współczesnych nauk – wyróżnienie specjalizacji. W kręgu zainteresowań archeologów znajduje się prawie cały świat – wszystkie te tereny, na których znaleźć można pozostałości bytności i działalności dawnych ludzi. Stąd wiele podziałów terytorialnych, zarówno geograficznych (np. archeologia andyjska, archeologia Mezopotamii, Afryki), politycznych (podział według granic państwowych np. archeologia Polski), jak i etnicznych (archeologia Celtów, Słowian itd). Ponieważ osadnictwo w niektórych rejonach ma długą, liczącą setki tysięcy lat historię, w obrębie wydzielonych jednostek terytorialnych stosuje się często dalsze podziały chronologiczne (np. archeologia paleolitu, epoki brązu, wczesnego średniowiecza). Innym kryterium podziału jest pojawienie się na danym terenie pierwszych przekazów pisanych. Dział archeologii, zajmujący się okresem poprzedzającym wprowadzenie pisma, w którym odtwarzanie przeszłości jest możliwe wyłącznie na podstawie źródeł archeologicznych nazywamy prahistorią (archeologią prahistoryczną). Pismo pojawia się na różnych terenach w różnym czasie; dość często mamy więc do czynienia z sytuacją, w której dzieje jednych obszarów znane są nam już z przekazów pisanych, dla innych natomiast nadal posiadamy jedynie źródła archeologiczne. Dzięki wzajemnym kontaktom przekazy pisane i kalendarze z jednego rejonu mogą nam niejednokrotnie ułatwić poznanie historii i określenie chronologii terenów, na których nie wprowadzono jeszcze pisma. Tym okresem zajmuje się protohistoria (archeologia protohistoryczna). Rola archeologii jest również znaczna w poznawaniu tych okresów historycznych, z których zachowały się dokumenty pisane – wielu badaczy z powodzeniem zajmuje się na przykład badaniem różnych dziedzin dziejów i kultury średniowiecza czy czasów nowożytnych, znacznie uzupełniając i rozszerzając (a czasami korygując) obraz przekazany nam przez źródła pisane.

Inne linie podziału dyscypliny wyznaczyć można biorąc pod uwagę specyficzną metodę badań (mamy więc archeologię lotniczą, podwodną, eksperymentalną, jaskiniową) lub ich przedmiot (archeologia miast, archeologia gospodarcza, archeobiologia, archeologia feministyczna). Prace wykopaliskowe, z którymi przede wszystkim jest kojarzona archeologia, są obecnie tylko jedną ze stosowanych technik, a w niektórych specjalnościach (takich jak na przykład archeologia lotnicza, eksperymentalna czy etnoarcheologia) wykorzystywane są wyłącznie inne metody zdobywania informacji na temat interesujących nas aspektów przeszłości.

Archeologia, która w swoich początkach była jedynie pogonią za zabytkami i dziełami sztuki, zdobiącymi później sale muzealne i prywatne kolekcje, przeradzała się powoli w naukę z własnymi, specyficznymi metodami badawczymi. Nowoczesna archeologia charakteryzuje się dążeniem do jak najpełniejszej rekonstrukcji dziejów człowieka w przeszłości. Liczy się każdy skrawek odzyskanego świadectwa, a nie tylko – jak to niejednokrotnie miało miejsce w przeszłości – spektakularne odkrycia. Takie podejście pociąga za sobą konieczność podejmowania badań interdyscyplinarnych i współpracy ze specjalistami z różnych, niekiedy pozornie bardzo odległych dziedzin wiedzy. Związki z innymi dyscyplinami naukowymi, w tym również z naukami ścisłymi, takimi jak na przykład biologia, medycyna, chemia, fizyka, informatyka czy geologia, są coraz silniejsze. Trudno właściwie wymienić jakąkolwiek dziedzinę wiedzy, której nie można by powiązać z archeologią. O wielu takich związkach i wykorzystaniu osiągnięć innych nauk, między innymi w datowaniu i różnorodnych analizach źródeł archeologicznych mowa będzie w dalszych rozdziałach podręcznika.

Archeologia ma naturę dynamiczną i rozwija się obecnie w ogromnym tempie, stając się nauką coraz bardziej skomplikowaną. Sposób odtwarzania i interpretowania przeszłości jest zmienny w czasie. Zmieniają się teorie (a czasami również w zmienionej formie powracają stare), udoskonalamy metody badań – które i tak za kilka czy kilkanaście lat okażą się przestarzałe. Z pewnością nie raz zaskoczą nas jeszcze nowe, niezwykłe odkrycia. Zmieniają się cele, możliwości i stawiane pytania. O historii archeologii – o rozwoju metod badań wykopaliskowych, poglądów na starożytność, teorii naukowych i najważniejszych odkryciach opowiada pierwszy rozdział podręcznika.

Jak już wspomniano powyżej, badania wykopaliskowe są obecnie tylko jedną z metod stosowanych do poznawania ukrytych w ziemi śladów przeszłości. Troska o dziedzictwo kultury obejmuje również w pewnym sensie ochronę stanowisk… przed samymi archeologami, którzy podejmując prace wykopaliskowe zarazem nieodwracalnie niszczą badane przez siebie pozostałości. W niektórych krajach istnieje wręcz tendencja do ograniczenia prac wykopaliskowych i do prowadzenia ich przede wszystkim na zagrożonych zniszczeniem (na przykład przez erozję lub inwestycje przemysłowe) terenach. O sposobach poszukiwania i lokalizacji stanowisk oraz ich wstępnego rozpoznania nieinwazyjnymi metodami – a więc o prospekcji przedwykopaliskowej – mowa będzie w rozdziale drugim. Rozdział trzeci zawiera między innymi krótkie omówienie najważniejszych terminów i pojęć związanych ze stanowiskiem archeologicznym. Ponieważ nie istnieje jak dotąd żadna metoda prospekcji, pozwalająca na otrzymanie wszystkich istotnych z naukowego punktu widzenia informacji, a prace wykopaliskowe nadal pozostają jedyną możliwością uzyskania pełnych i pewnych danych dotyczących pozostałości archeologicznych, kolejne dwa rozdziały są poświęcone metodyce prac wykopaliskowych i dokumentacji archeologicznej. Rozdziały te nie są pomyślane jako podręcznik archeologii polowej. Zawarte w nich informacje to jedynie wstępne i podstawowe wiadomości na temat zadań i czynności, z jakimi zetknie się prędzej czy później każdy archeolog prowadzący wykopaliska.

W kolejnym rozdziale omówione zostały metody datowania wykorzystywane w archeologii. Nie wynaleziono jak dotąd jednej, uniwersalnej metody datowania, którą można by zastosować w każdej sytuacji i na każdym stanowisku, stąd mnogość opisanych tutaj technik. Podobnie jak w przypadku różnych analiz i badań, omówionych w rozdziale ostatnim, także wtedy, gdy istnieje potrzeba zastosowania metod datowania opartych na skomplikowanych procesach fizyko-chemicznych archeolog ma do dyspozycji specjalistów, z których pomocy może korzystać i nie musi dysponować fachową wiedzą na temat zastosowanych procedur badawczych; ale to właśnie on musi wiedzieć, jakie badania są możliwe do przeprowadzenia, w jaki sposób pobrać próbki, jakie można postawić pytania i jak zinterpretować uzyskane odpowiedzi.