Читать книгу Надбярэзінцы - Фларыян Чарнышэвіч - Страница 29

Набліжалася поўнач. На дварэ ціха шаргацеў снег – быццам рачная плынь ці яловыя галіны. За садамі ля пушчы перакрыкваліся совы і зайцы. У гушчары паўночных лясоў часам завывалі ваўкі. Смялейшыя звяругі, відавочна, бадзяліся і па выгане, бо сабакі брахалі і вылі. Нехта выйшаў за хлявы і стрэліў для постраху, каб да быдла не падкапаліся.

Святло гарэла толькі ў Вінярскага на вячорках і ў Яна Балашэвіча пры хворым, але і вячоркі ўжо разыходзіліся. Па вуліцы разнесліся воклічы і смех. Хлопцы снежкамі атакавалі дзяўчат. А тыя ўцякалі ва ўсе бакі, аж валасы кудлаціліся. Самыя асцярожныя краліся загародамі ўпоперак дарог, упэўніваючы падступных смаркачоў у сваім стаўленні і трываючы іх пасмялелыя абдымкі.

Адась Сцяпура і Карапузя ўвечары зазірнулі да Балашэвіча і на ганку сустрэлі Марціна, што ўжо сыходзіў.

– Ну як там, дзядзька, ён яшчэ дыхае? – спытаў Карапузя.

– З учора не варушыцца. Хочаце з ім пасядзець?

– Так, пабудзем трохі.

– Малайцы. Толькі пасядзіце хаця б да другіх пеўняў, хай баба трохі паспіць. Яна за гэты час зусім змардавалася.

Стах ляжаў у вялікім пакоі на ложку, які паставілі за паўтара аршына[13] ад грубкі. Па баках – крэслы, ля ўзгалоўя – зэдлік. Нам ім распяцце, свечка, графін з пітвом, лекі і іншае патрэбнае хвораму. Лямпа, пастаўленая на грубку, высвечвала навокал сябе васьмёрку. Маці чувала пры ложку, пахістваючыся з боку ў бок ад стомы. Астатняя сям’я спала ў бакоўцы за драўлянай перагародкай альбо ў заднім пакоі за сценкай.

Хлопцаў гаспадыня сустрэла з удзячнасцю.

– Ідзіце, цётка, спаць, мы папільнуем, – сказаў Карапузя, на пальчыках падышоўшы да яе.

– Праўда? Ох, дзякуй вам. Толькі глядзіце, дзеткі, не засніце, а то не дай Божа што…

Маці пайшла ў бакоўку, а хлопцы селі ля хворага.

Стах высах як шчэпка. Скура – як палатно бледная. Вочы запалі. Шчокі ўцягнуліся, нібы ён цукерку смактаў. Нос згорбіўся і завастрыўся. Твар выцягнуўся і непазнавальна змяніўся. Хлопец ляжаў нерухома, як труп, толькі коўдра ледзь заўважна прыпадымалася, сведчачы, што ён яшчэ ліпіць.

– Не, ён ужо не ўстане, – прыгледзеўшыся да хворага, ціха заўважыў Карапузя.

– Ды што ты, братка, кажаш! – занепакоеным шэптам запярэчыў Адась. – Хоць бы пры нас паміраць не пачаў.

– Баішся?

– Баяцца не баюся, але невядома, што тады рабіць.

– Як невядома? Свечкі запалім і пабудзім усіх.

– Трэба паглядзець, ці добра ў коміне юшку закрылі.

– А гэта навошта?

– Як навошта? Каб чорт праз тую дзірку не ўлез.

– Дурань. Вось Бог сведка, не ведаў я, што ты такі дурань. Ды чорт праз вушка іголкі пралезе, а ці мала большых дзірак у хаце. Эх, братка, калі душа на пекла зарабіла, дык ужо не выкруціцца.

Праз чвэрць гадзіны пасля першых пеўняў хворы пацягнуўся, падняў павекі і пачаў вадзіць вачыма па столі. Позірк быў прытомны.

– Што, памірае? – шапнуў Адась Карапузю?

– Ды не бойся ты, не памірае, – адгукнуўся той.

Стах пачуў шэпт і павярнуў галаву да іх.

– Сташку, братка, ты нас пазнаеш? – спытаў Карапузя, нахіляючыся над ім.

– Пазнаю, – надламаным голасам адказаў хлопец. – Ты – Петрык, а гэта Адась. А я што, захварэў?

– Захварэў? Братка, ды ты ж больш за месяц тут ляжыш, вось як цябе са шпіталя ў Бірках забралі.

– З Бірак?!

– Так. Вежгайлоўскія акопнікі знайшлі цябе непрытомнага ў Бярэзіне, але не змаглі даведацца, з чыіх ты, таму паведамілі сапёрам і завезлі ў шпіталь.

Стах уражана вырачыў вочы, але змоўк і не адазваўся. Пятнаццаць хвілін ён то драмаў, то думаў, а потым уважліва паглядзеў на Карапузю і спытаў:

– А хто мяне ў раку кінуў?

– Ніхто не ведае. Вежгайлоўцы ў суседніх буданах пыталі, і ад нас потым хадзілі ў той бок – хацелі дазнацца, але марна. А ты нічога не памятаеш?

– Не-а. Штосьці… нібыта… ну… дайце папіць чаго, хлопцы.

Карапузя даў яму шклянку з яблычным сокам.

– А чаго мне пасцель нібыта да плячэй прыстала? – спытаў Стах, спрабуючы падняцца на локці.

– А як ёй не прыстаць, братка, калі ў цябе ўся скура адтуль злезла. Не падымайся, лежачы пі.

Хворы напіўся і зноў заплюшчыў вочы, задумаўшыся. Сябры падумалі, што ён заснуў, але неўзабаве пачулі:

– А ведаеце, нешта я ўсё ж прыгадваю.

Петрык з Адасем нахіліліся над ложкам і затрымалі дыханне.

– Напалі на мяне ці то бандыты, ці то шпегі нямецкія, – пачаў Стах, адпачываючы пасля кожных некалькіх словаў, – хутчэй нават шпегі. Ішоў я ноччу ад жардзянцаў да вежгайлоўцаў. Частку дарогі мяне жардзянскі стараста вёў, а потым я сам. Іду, значыць, лугам, іду, падыходжу да рэчкі – і тут ад вады да мяне трое кудлатых бамбізаў з нажамі ў руках кідаюцца.

«Стой!»

Я стаю.

«Куды ідзеш?»

«Каня згубіў, во шукаю», – брашу я.

«Маніш, – кажуць, – ты ўжо другую ноч уздоўж Бярэзіны цягаешся, аддавай грошы!»

Я ім аддаў партманэтку з дробяззю.

«Буйныя таксама аддавай!» – крычаць, нібы ведаюць, што ў мяне ў шапцы тры паперкі па дзесяць. Аддаю і гэтыя. «А цяпер хутка вядзі нас да вышкі».

«Да якой вышкі?» – пытаю.

«Да вайсковай!» – галосяць.

– Калі да вышкі хацелі, значыць, шпегі, – уставіў Петрык.

– Ды хто іх ведае, шпегі ці не, – зазначыў Адась. – Як яны былі апранутыя?

– З ног да галавы нібыта ў аўчыну поўсцю вонкі.

– Тады гэта былі чэрці.

– Чэрці? Ну, магчыма. Мне і самому нешта здавалася, што не зусім людзі, бо калі я іх вазіў і да ног дакранаўся, там поўсць такая цвёрдая была, нібы хвост конскі ці шчэць свінячая, а ступы больш да капытоў падобныя.

– Ты сказаў «вазіў»?

– Ну так, на сабе вазіў. Яны ж прычапіліся: вядзі да вышкі, а то душу дастанем. А мне адкуль ведаць, дзе тая вышка! Дык яны мяне спачатку палкамі білі, на зямлі расклаўшы, а потым на спіну верхам селі і ездзілі па лузе. Калі ўдосталь наездзіліся, я іх яшчэ і праз рачулку перавёз, а больш нічога не памятаю, што сталася. Нешта нібыта засвістала, завыла, нібыта віхор наляцеў, і ўсё.

– Калі так, то толькі чэрці і маглі быць, – згадзіліся сябрукі. Адась з трывогай азірнуўся на дзверы ў бакоўку і падсунуўся бліжэй.

– А слядоў ля мяне ніякіх не было? – зноў спытаў Стах.

– Іх, казалі, і быць не магло, бо цэлую ноч дождж ішоў.

– А і праўда, тады ж дождж быў. Што яшчэ спытаць хацеў… ага! Жардзянскі стараста мне казаў, што побач з вежгайлоўскім буданом стараверскі стаіць, дык, мабыць, варта было іх таксама распытаць, можа, яны што чулі, – сказаў Стах і з трывогай паглядзеў на Карапузю, чакаючы адказу.

– Ды пыталі і старавераў гэных. Вежгайлоўцы іх нават падазравалі ў нападзе, бо ад іх сама блізка, а вядома ж, што ім чалавека іншай веры забіць – тое самае, што муху, але тыя галовы пазакладалі і пакляліся, што не бачылі і не чулі. Ой, братка, усіх пыталі.

Стах уздыхнуў з палёгкай, хвілінку адпачыў, яшчэ раз папрасіў папіць і пачаў выпытваць, што падчас яго хваробы здарылася.

– Акопы скончыліся?

– Ой, даўно. Яшчэ да зімы.

– А што, цяпер зіма?!

– Каляды ўжо на дварэ.

– Праўда? Гэта я столькі прахварэў! А да Бабруйска ўсе хлопцы шчасліва дабраліся?

– Да якога Бабруйска, якія хлопцы?

– Тыя, што ў легіёны збіраліся.

– У якія легіёны?

– Як жа гэта… Значыць, няпраўду пісаў… То бок легіёнаў у Бабруйску няма?

– Ды чаго ж не быць, ёсць. Мы з Адасем нават хадзілі і на ўласныя вочы бачылі. Кажуць, частка іх на фронт пайшла, а другая засталася, але нашых хлопцаў сярод іх амаль няма.

– Не прымаюць тутэйшых?

– Хто папрасіўся, таго прынялі. Казік і Картавы ўступілі, а больш з нашай ваколіцы і ніхто. Гэта Ясь усіх збаламуціў, каб яму добра ніколі не было. Навошта, кажа, так рабіць – каб паліцыя потым шукала і бацькоў трэсла? Вось, кажа, скончацца акопы – вернемся дадому, з сем’ямі развітаемся і пойдзем як людзі. Праз два дні пасля твайго сыходу сапёры афіцыйна людзям паведамілі, што хутка адпусцяць. Спяшацца не будзем, кажа гэты Ясь, спачатку даведаемся падрабязна, што гэта за войска такое, і паглядзім, як іншыя засценкі будуць рабіць. А можа, гэта, кажа, маскалі пастку такую зладзілі, каб усіх праўдзівых палякаў, што мараць пра вызваленне, у адным месцы сабраць і знішчыць, бо не веру я, каб яны без уласнага інтарэсу такую справу дазволілі. І як пачаў намаўляць, як пачаў – дык хлопцы і паслухаліся. Болік, які з Казікам і Картавым пайшоў, вярнуўся з Бабруйска з сям’ёй развітацца і так развітваўся, што нас з акопаў дачакаўся.

– І ўсе дагэтуль дома сядзяць?

– Не атрымалася ні ў кога пасядзець – усіх забралі ў расійскае войска. У той час прайшлі дзве вялікія мабілізацыі. Забралі чырвонабілетнікаў і многіх іншых, адзіных сыноў таксама. З хлопцаў забралі Яся, Боліка, Людвіка, Эдзіка, Паўла і Стася.

– А Казік у Бабруйску служыць?

– Не, ужо выехаў. Куды ж ён… Адасю, не помніш, як называецца горад, куды Казік паехаў?

– Здаецца, Порт-Артур.

– Не, іначай неяк.