Читать книгу Die Suid-Afrikaanse reg - François Smuts - Страница 6

Hoe oud is die reg? So oud soos die mens self. Daar is nie ’n geskiedenis van ’n volk wat nie ook ’n geskiedenis is van die reëls oor hoe mense met mekaar omgaan nie. Wat jy mag doen, en nie mag doen nie. Wat gaan gebeur as jy die reëls oortree.

Die reg is nie net oud nie, dit strek ook so wyd soos die Heer se genade. Daar is nie ’n land sonder ’n regstelsel nie, en die regstelsel groei saam met die samelewing – hoe ingewikkelder die samelewing, hoe ingewikkelder die regstelsel. Vandag leef ons in ’n geweldig ingewikkelde samelewing wat met die res van die wêreld verweef is soos nooit tevore nie.

Nou sou mens verwag dat die “reg” wat deel is van die woord“geregtigheid” sonder meer in die reg as stelsel moet geld, veral in ’n hoogs gesofistikeerde regstelsel soos ons s’n. Toe nie. Ek moet van tyd tot tyd aan verbaasde (en krapperige!) kliënte verduidelik dat jy dalk nie uit ’n regsoogpunt met ’n regter se uitspraak fout kan vind nie, maar dat dit nie daarom noodwendig regverdig is nie. Dis om ’n paar redes so.

Die eerste rede is dat daar nie ’n volmaakte oorvleueling is tussen die algemeen aanvaarde opvatting in ’n bepaalde samelewing van wat regverdig is en wat daardie samelewing se regstelsel as regverdig voorhou nie. ’n Voor die hand liggende voorbeeld is die doodstraf. Die meerderheid Suid-Afrikaners sal die doodstraf wil behou as hulle kon kies. Die samelewing dink dus dis ’n regverdige ding om te doen. Maar toe die Konstitusionele Hof, wat veronderstel is om die samelewing se idees van regverdigheid te verteenwoordig, die kans kry om die saak te beoordeel, het hulle die doodstraf met groot regterlike gejuig getorpedeer. Hoekom? Omdat dit strydig is met die Grondwet en daarom onwettig is.

Nou mag jy wonder waar die Grondwet sy morele gesag vandaan kry, en dis ’n gesprek vir ’n ander dag se glas wyn. Die punt is net dat die meerderheid van die samelewing se morele gevoel oor ’n onderwerp nie altyd sy pad vind na die howe se uitsprake nie.

’n Mens moet ook onthou dat die meeste uitsprake gegee word deur ’n enkele regsamptenaar wat self ’n stel idees het van wat regverdig is, en spesifiek wat regverdig is in ’n besondere situasie. Daardie idee stem nie noodwendig ooreen met myne of joune, of selfs met die meerderheid mense s’n nie. Ek onthou byvoorbeeld ’n landdros wat maar liggies gestraf het vir huisbraak, tot hulle by háár huis ingebreek het – toe straf sy dat die hare waai!

Verder moet mens onthou dat ’n regstelsel se oorkoepelende doel nie die bereik van ’n regverdige uitslag in ’n spesifieke geval is nie. Nee, die doel van die regsproses is die beslissing oor geskille volgens die heersende regsbeginsels en -reëls van die samelewing op ’n spesifieke tydstip. Die ideaal is dat die korrekte toepassing van dié reëls ’n regverdige uitslag sal gee – of so naby aan ’n regverdige uitslag as wat moontlik is in ’n spesifieke geval. Maar dit kán nie altyd nie, omdat die instandhouding van die regsbeginsels en -reëls dikwels belangriker is as die regverdigheid van ’n spesifieke geval. Jy kan byvoorbeeld nie getuienis teen ’n beskuldigde in ’n strafsaak gebruik wat verkry is deur hom te martel nie. Sou sulke getuienis gebruik word om ’n skuldige persoon skuldig te bevind, sal die uitspraak in appèl tot een van onskuldig verander word. Dit sal ’n onregverdige uitspraak in die spesifieke geval beteken (’n skuldige sal onskuldig bevind word), maar aan die ander kant sal die regverdigheid van die regstelsel in sy geheel in stand gehou word.

Ten slotte is daar een regsreël wat meer as enige ander sorg dat ons idee van geregtigheid nie geskied nie: audi alteram partem. Dit het met ’n Audi se alternator se parte niks te maak nie. Dis ’n idee wat die Rooms-Katolieke kerkvader Augustinus uitgedink het, en daar is ’n diep stuk lewenswysheid daarin vervat. Letterlik vertaal beteken dit dat die ander kant ook gehoor moet word. In Afrikaans sou ons sê dat ’n storie twee kante het. Laat ek verduidelik.

Mense kom meesal by my kantoor in met ’n vaste idee van wie die skurk in die verhaal is, en dit is selde hulleself. Dikwels praat hulle van “die skuldige”, asof die teenparty ’n misdaad begaan het, selfs al gaan dit bloot oor ’n kontrak. ’n Mens kry selfs regsgeleerdes wat hulle kliënte se storie met huidjie en muidjie sluk en verdedig asof dit hulle eie saak is. Maar die meeste regsgeleerdes wat al ’n slag of wat in die hof was, weet dat mense altyd verskillende perspektiewe op dieselfde feite het en dat hulle kliënt nie altyd die regte perspektief beethet nie. Die regter wat na die saak luister, kan dikwels op geen manier vasstel wat “die ware storie” is nie. Bowendien moet hy ’n weergawe kies tussen twee stories wat dikwels heeltemal teenstrydig is: Was die lig rooi of groen? Is die kontrak op die ou end aangegaan of nie? Hy span dan die waarskynlikheid van die onderskeie weergawes in om te besluit watter een hy gaan aanvaar. Hy word gedwing om dit te doen omdat dit meesal eenvoudig nie moontlik is om sonder meer te sê dat die een party lieg en die ander party die waarheid praat nie.

In ’n saak wat byvoorbeeld oor ’n misdaad gaan, is die toets dat die Staat sy saak “bo redelike twyfel” moet bewys. Dit beteken dat die regter nie “redelike twyfel” mag hê of die beskuldigde se storie waar is nie. Bevind die regter dus teen die beskuldigde, beteken dit dat daar nie ’n redelike moontlikheid is dat sy storie waar is nie. Is daar wel ’n redelike moontlikheid dat sy storie waar is, moet die storie aanvaar word, en dit beteken gewoonlik dat hy vrygespreek word.

Het geregtigheid in so ’n geval geskied? Dikwels nie. Maar die reël word gebruik om te voorkom dat ’n onskuldige persoon skuldig bevind word net omdat hy ’n onwaarskynlike storie het oor wat gebeur het. Nou het ek al dikwels aangeklaagdes (veral politici) gehoor wat ná ’n strafsaak vrygespreek is en dan met groot stelligheid verklaar dat hulle “onskuldig” is. Dis nie heeltemal reg nie: Die regstelsel kon hulle net nie skuldig bevind nie. Dis audi alteram partem in aksie: nodig, maar nie altyd regverdig nie.

’n Ander manier om na dieselfde idee te kyk, is om die probleem van regverdigheid en skuld onder die loep te neem. Vir Calviniste is dit dikwels moeilik om te verstaan dat daar iets verkeerd kan loop en dat jy selfs ’n vonnis teen iemand kan kry sonder dat iemand skuld het aan die hele besigheid. Eintlik is dit maklik om te verstaan, want behalwe in strafsake is die reg nie juis gemoeid met skuld soos wat die teologie dit verstaan nie. Maar by die alledaagse goed waaroor mense baklei, soos of daar ’n kontrak tussen twee mense was en wat die terme daarvan was, word skuld nie betrek nie.

Nou is dit so dat daar wel soms in die reg van skuld gepraat word, en wel in die konteks van die deliktereg. Kortliks gaan die deliktereg oor die skade wat gely word as gevolg van iemand se nalatigheid. Praat ons van nalatigheid, dan praat ons van skuld. Maar hiermee word nie noodwendig morele blaam op iemand geplaas nie. Nee, in ’n nalatigheidskonteks het iemand skuld as van die standaard van die “redelike persoon” afgewyk word. Ontstaan die vraag in ’n saak of iemand nalatig was, word telkens gevra hoe die denkbeeldige “redelike persoon” sou optree – daardie persoon wat in enige situasie “reg” sou optree. Sou die “redelike persoon” oor ’n stopstraat gery het? Sou die “redelike persoon” sy gelaaide geweer laat rondlê op ’n plek waar kinders daartoe toegang het? Sou die “redelike persoon” verwag het dat iemand met donker klere aan in die middel van ’n onverligte pad lê? As die antwoord op enige van hierdie vrae daarop dui dat jou gedrag van die redelike persoon s’n afgewyk het, al is dit net met een persent, is daar “skuld” in die vorm van nalatigheid aan jou kant.

’n Goeie manier om dit te illustreer is om na motorongelukke te kyk. Enigeen wat ’n bietjie nadink sal erken dat die meeste bestuurders die meeste van die tyd nie soos die “redelike” bestuurder bestuur nie: Ons praat of SMS op selfone, skeer, eet, raas met die kinders terwyl ons agtertoe kyk, bewonder mooi meisies in die karre langs ons of dagdroom sommer net oor die dag by die werk. Is ons “skuldig”? Wel, ja, as jy ons sou meet aan die standaard van ’n bomenslik “redelike” bestuurder, maar jou sin vir geregtigheid sê vir jou eerder dis maar hoe mense is, ons kan nie heeltyd perfek wees nie. Die pad deur die Karoo is lank, en die pad tussen die werk en die huis dikwels ook maar so. Maar maak jy nou ’n ongeluk, dan begin die regstelsel met sy vitterige ondersoek na jou gedrag om te bepaal of daar nalatigheid – skuld – was in die manier hoe jy die voertuig bestuur het. Hoekom? Omdat iemand skade gely het, en die vraag is wie gaan daarvoor betaal.

Maar is dit nou ’n ondersoek na wat “regverdig” of selfs “reg” is? In die meeste sake waarmee regsgeleerdes te make kry, is die antwoord nee; en selfs in die enkele gevalle waar daar wel so ’n ondersoek is, loop die soektog meesal lank, wyd en diep.