Читать книгу Geschichte und Region/Storia e regione 29/2 (2020) - Группа авторов - Страница 10

Manuel Fauliri, Das beneficium zwischen verhängnisvollen Tücken und regionalen Partikularismen. Ein methodischer Vorschlag für eine neue Periodisierung eines Beziehungsinstruments im regnum Italiae (8.–10. Jh.)

Оглавление

Das Problem der Periodisierung und regionalen Differenzierung zählt zu den Konstanten in der Beschäftigung mit Geschichte. In den letzten Jahren waren zahlreiche klassische Bereiche der Mediävistik zum Objekt heftiger Debatten geworden, die vor allem um das Thema der Transformationsprozesse der römischen Welt kreisten. Parallel dazu standen auch traditionsreiche Grundannahmen in der Mittelalterforschung, wie das Lehnswesen, im Kreuzfeuer der Kritik, die zu weniger rigiden Periodisierungsversuchen und stärkeren Nuancierungen führte. Im Kontext der intensiven Auseinandersetzungen mit Susan Reynolds Fiefs and Vassals soll in diesem Beitrag das in den letzten Jahren etwas vernachlässigte Thema des beneficium (ein auf Zeit gewährtes „Gut“) angegangen werden. Es handelt sich dabei um eine Form der Leihe, die gewöhnlich in den Bereich der Mündlichkeit angesiedelt und traditionell als Kompensation für militärische Erbringungen interpretiert wurde. Reynolds vermutete seinen Ursprung hingegen im kirchlichen Bereich als Anlehnung an die Vertragsform römischer Herkunft der precaria. Reynolds Interpretationsmodelle zum beneficium und seinem Verhältnis zur precaria sind letztens vor allem von Brigitte Kasten vertieft worden, während Paul Fouracre das beneficium vor dem Hintergrund anthropologischer Modelle zum Gabentausch untersucht hat, indem er auf das Modell der „paradoxen Dynamik“ von Annette Weiner zurückgriff, das mit dem Ausdruck keeping-while-giving auf den Punkt gebracht werden kann.

Vor dem Hintergrund dieser neuen Interpretationsansätze will dieser Beitrag das beneficium als ein Instrument der Beziehung in einem spezifischen geografischen Raum mit langobardischer Tradition, nämlich dem regnum Italiae, untersuchen, und zwar entlang einer Zeitspanne von zwei Jahrhunderten, die der klassischen historischen Epocheneinteilung entspricht. Dabei fällt auf, dass das beneficium im Langobardenreich nicht als Neuheit von den Franken nach der Eroberung von 774 eingeführt worden ist, sondern bereits der römischen juristischen Tradition bekannt war und auch in langobardischer Zeit ausgemacht werden kann, wenngleich sporadisch. Ab dem 9. Jahrhundert begegnen derartige Leihen in den Quellen häufiger, dabei weisen die sehr unterschiedlichen Kontexte ihrer Verwendung keineswegs auf einen einheitlichen Gebrauch dieses Instruments im regnum hin. Anhand einiger stichprobenweise aus umfangreichen und kontinuierlichen corpora entnommener Beispiele kann der Beitrag aufzeigen, wie verschieden das beneficium je nach regionalem Kontext verwendet worden ist: Die Beispiele beziehen sich auf die Klöster Farfa, im heutigen Lazium, und S. Ambrogio in Mailand sowie auf die Abtei Nonantola, wobei hier, zwischen Modena und Mantua, die Leihe von beneficia nur selten dokumentiert ist. Die untersuchten Beispiele liefern auch ein vielfältiges Bild der Beliehenen: Es finden sich fideles des Herrschers wie auch einfache Verwalter von Teilen des Klosterbesitzes. Die traditionelle Verbindung zwischen beneficium und Vasallität scheint demnach irreführend, da die Vasallen gewiss Güter in beneficium erhalten konnten, sie aber nicht die einzige Empfängergruppe darstellten.

Durch den anthropologischen Zugang kann der Beitrag auch in diesem Untersuchungsraum die Dynamiken eines keeping-while-giving-Prozesses beobachten. Das beneficium erwies sich nämlich als ein besonders flexibles und an verschiedene Situationen anpassungsfähiges Instrument, um Beziehungen mittels unveräußerlicher Güter zu stiften – ein Instrument, das (seiner Natur gemäß verschieden von einer tatsächlichen Gabe) eben dem ursprünglichen Inhaber weiterhin die Kontrolle über die abgegebenen Güter garantieren konnte, da sie am Ende in seine Hände zurückfallen mussten. Der Beitrag verweist auf die Notwendigkeit, klassische Periodisierungsschemata mit strikten Zeitrastern aufzubrechen, um den Ähnlichkeiten wie auch Differenzen in den verschiedenen regionalen Kontexten des regnum Italiae gerecht werden zu können.

1 Il primo volume della collana The Transformation of the Roman World fu pubblicato nel 1997: cfr. Walter POHL (a cura di), Kingdoms of the Empire. The Integration of Barbarians in Late Antiquity (The Transformation of the Roman World 1), Leiden 1997.

2 Per la proposta radicale di abolizione del concetto di feudalesimo cfr. Susan REYNOLDS, Fiefs and Vassals. The Medieval Evidence Reinterpreted, Oxford 1994.

3 Per una riflessione sul significato del passaggio dal dominio longobardo a quello franco cfr. Stefano GASPARRI (a cura di), 774: ipotesi su una transizione. Atti del Seminario di Poggibonsi, 16–18 febbraio 2006, Turhout 2008.

4 Walter POHL, Il V secolo e la trasformazione del mondo romano. In: Paolo DELOGU/Stefano GASPARRI (a cura di), Le trasformazioni del V secolo. L’Italia, i barbari e l’Occidente romano, Turnhout 2010, pp. 741–760, qui p. 741.

5 Julia M.H. SMITH, L’Europa dopo Roma. Una nuova storia culturale (500–1000), Bologna 2008, p. 12. [orig.: Europe after Rome: a New Cultural History, 500–1000, Oxford 2005].

6 Andrea GIARDINA, Esplosione di tardoantico. In: Studi Storici 40 (1999), 1, pp. 157–180, qui p. 164.

7 Charles S. MAIER, I paradossi del “prima” e del “poi”. Periodizzazioni e rotture nella storia. In: Contemporanea 2 (1999), 4, pp. 715–722, qui p. 719.

8 Ibidem, pp. 721–722.

9 Glen W. BOWERSOCK/Elio LO CASCIO, Riflessioni sulla periodizzazione dopo “Esplosione di tardoantico” di Andrea Giardina. In: Studi Storici 45 (2004), 1, pp. 7–13, qui p. 7.

10 Cfr. REYNOLDS, Fiefs and Vassals; per alcune reazioni alla pubblicazione del libro di Reynolds cfr. Giovanni TABACCO, Recensione a: Susan Reynolds, Fiefs and Vassals. The Medieval Evidence Reinterpreted, Oxford 1994. In: Rivista storica italiana 108 (1996), 1, pp. 363–365; Chris WICKHAM, Le forme del feudalesimo. In: Il Feudalesimo nell’Alto Medioevo (Atti delle settimane di studio del Centro italiano di Studi sull’Alto Medioevo XLVII), Spoleto 2000, pp. 15–46; Natalie FRYEDE/Pierre MONNET/Otto Gerhard OEXLE (a cura di), Die Gegenwart des Feudalismus/ Présence du feudalisme et présent de la féodalité/The Presence of Feudalism, Göttingen 2002.

11 Per un’efficace ricostruzione del dibattito cfr. Giuseppe ALBERTONI, Vassalli, feudi, feudalesimo, Roma 2015.

12 Cfr. REYNOLDS, Fiefs and Vassals, p. 11.

13 Cfr. ibidem, p. 34.

14 Si vedano ad esempio gli importanti lavori di Cinzio Violante e di Giovanni Tabacco: cfr. Cinzio VIOLANTE, La società milanese nell’età precomunale, Bari 1953; Giovanni TABACCO, Fief et seigneurie dans l’Italie communale. L’évolution d’un thème historiographique. In: Le Moyen Âge LXXV (1969), pp. 5–37 e pp. 203–218; IDEM, L’allodialità del potere nel Medioevo. In: Studi medievali 11 (1970), II, Ser. 3, pp. 565–615; IDEM, Il feudalesimo. In: Luigi Firpo (a cura di), Storia delle idee politiche, economiche e sociali, vol. 2, Torino 1983, pp. 55–115.

15 Cfr. Piero BRANCOLI BUSDRAGHI, La formazione storica del feudo lombardo come diritto reale, Spoleto 21999, pp. 16–18.

16 Cfr. Giuseppe SERGI, I confini del potere: Marche e signorie fra due regni medievali, Torino 1995, pp. 272–295; Andrea CASTAGNETTI, Minoranze etniche dominanti e rapporti vassallaticobeneficiari, Verona 1990.

17 Per tali aspetti cfr. WICKHAM, Le forme del feudalesimo, pp. 18–22.

18 Per una panoramica sui vari usi del termine cfr. Gennaro FERRARI, Beneficia. In: Antonio AZARA/Ernesto EULA (a cura di), Novissimo Digesto Italiano II, Torino 1957, pp. 312–314.

19 Cfr. Brigitte KASTEN, Beneficium zwischen Landleihe und Lehen – eine alte Frage, neu gestellt. In: Dieter R. BAUER et al. (a cura di), Mönchtum – Kirche – Herrschaft, 750–1000. Josef Semmler zum 65. Geburtstag, Sigmaringen 1998, pp. 243–260; Brigitte KASTEN, Feudalesimo: dato di fatto o costruzione? In: Annali dell’Istituto storico italo-germanico in Trento/Jahrbuch des italienischdeutschen historischen Instituts in Trient 38 (2012), 1, pp. 39–83.

20 Cfr. Wallace M. LINDSAY (a cura di), Isidori Hispalensis episcopi Etymologiarum sive originum libri XX, Oxford 1911, liber V, XXV, 17: “Precarium est dum prece creditor rogatus permittit debitorem in possessione fundi sibi obligati demorari, et ex eo fructus capere. Et dictum precarium quia prece aditur, quasi precadium, R pro D littera commutate”.

21 Cfr. SALVIANUS MARSILLENSIS, Ad ecclesiam 1, 26. In: George LAGARRUGUE (a cura di), Salvien de Marseille, Oeuvres, vol. 1: les lettres, les livres de Timothée à l’église, Paris 1971, p. 156: “Et nos itaque usum tantum earum rerum accepimus, quas tenemus; commoditatis enim a Deo facultatibus utimur et quasi precarii, possessores sumus”.

22 Cfr. KASTEN, Feudalesimo, p. 52.

23 Cfr. Wilhelm SCHMITZ (a cura di), S. Chrodegangi Metensis episcopi (742–766) regula canonicorum, Hannover 1889, p. 20: “Et si aliquis ex ipso clero de ecclesia tale beneficium accepto ab episcopo habet, ut exinde possit procurare necessaria sua, id est cappa et calciamenta”; ibidem, p. 21: “ita tamen ut ipsi clerici, dum advivent, si ita placuerit, res suas usufructuario ordine per beneficium ecclesie habeant, ut omnia sit communia et post obitum eorum ad ecclesiam vel ad canonicum ordinem, cui ante date fuerant, revertantur”.

24 Cfr. Marcel MAUSS, Essai sur le don. Forme et raison de l’échange dans les sociétés archaïques. In: L’Année sociologique (1923–1924), 1, pp. 30–186; Paul J. FOURACRE, The Use of the Term beneficium in Frankish Sources. A Society Based on Favours?. In: Wendy Davies/Paul J. FOURACRE (a cura di), The Languages of Gifts in the Early Middle Ages, Cambridge 2010, pp. 62–88.

25 Cfr. Annette B. WEINER, Inalienable Possessions. The Paradox of Keeping-While-Giving, Berkley/ Los Angeles 1992.

26 Per tali aspetti e per una panoramica generale relativa all’antropologia del dono con relativa bibliografia cfr. Manuel FAULIRI, Il beneficium tra dono e inalienabilità: indagine su uno strumento di relazione nel regnum Italiae (secc. VIII–X), tesi di dottorato, Università degli Studi di Trento, a. a. 2018–2019, rel. Giuseppe Albertoni, pp. 5–10.

27 Cfr. FOURACRE, The Use of The Term beneficium, pp. 64–65.

28 Capannoli, oggi in provincia di Pisa.

29 Cfr. Luigi SCHIAPARELLI (a cura di), Codice diplomatico longobardo, vol. 1, Roma 1929, doc. 34, pp. 123–124 (Lucca, 724 ottobre).

30 Cfr. ibidem, p. 123: “Unde consideravimus Dei misericordia et redemptione anime nostrae, et offerimus vobis beati sancti Petri et sancti Martini, sancti Quirici quicquid ad mano mea habere videor. Omnia ad ipsas sanctas vertutes offerre disposui, sic ita, ut, dum advivere meruero, ego vel Ratperga, ad ipso sancto loco Domino deservire debeamus”.

31 Cfr. ibidem, p. 123: “et si forsitans ego antea de Ratperga de saeculo recessero, ut ipsa in ipso sancto loco una cum conquisito meo quieta et sine omni taxatione Domino deservire debeat; et post obito nostro, quem in vita nostra elexeremus, una cum voluntate domini episcopi in ipso sancto loco Domino deserviat, et possedeat casa cum extrinsico suo, sicut superius decrivimus, qui ospitale vocatur”.

32 Cfr. ibidem, doc. 35, pp. 125–126 (Lucca, 724 ottobre?).

33 Cfr. SCHIAPARELLI (a cura di), Codice diplomatico longobardo, vol. 1, doc. 35, p. 126: “volo atque decerno, ut ab hunc dies ipsa ecclesia in officio monastiriale semper maneat, et per festivitates sepe dicti sancti Petri et sancti Martini vel sancti Quirici ad ecclesiam Sancti Martini in episcopio luminaria vel, quod Dominus condonaverit, salutem adducere debeas, tam tu quam vel quis post te ordinatus fueret”.

34 Il termine beneficium compare anche in un capitolo delle leggi di Rotari per indicare una forma di concessione alternativa all’affitto e ciò potrebbe suggerire un uso di tale strumento giuridico derivato dalla tradizione romana. Cfr. Frederich BLUHME (a cura di), Leges langobardorum (Monumenta Germaniae Historica, Leges 4), Hannover 1868, c. 327, p. 75: “Si quis praestitum aut conductum caballum aut bovem aut canem aut quolibet animalem habuerit, et dum in ipso beneficio aut conductura est, damnum fecerit, non requiratur proprio domino, sed ille qui praestitum post se habuit, ipse homicidium aut damnum conponat”. Un’analisi completa della documentazione d’età longobarda, d’altro canto, potrebbe fornire un panorama più nitido sull’effettiva incidenza o meno delle concessioni in beneficio nell’Italia longobarda.

35 Cfr. Engelbert MÜHLBACHER (a cura di), Pippini, Carlomanni, Caroli Magni diplomata (Monumenta Germaniae Historica, Diplomatum Karolinorum 1), Hannover 1906, doc. 214, pp. 285–287 (Aquisgrana, 811 dicembre 21). Sulla rivolta di Rotgaudo cfr. Stefano GASPARRI, Italia longobarda: il regno, i Franchi, il papato, Roma 2012, pp. 125 e 136; Giuseppe ALBERTONI, L’Italia carolingia, Roma 1997, pp. 22–24; Harald KRAHWINKLER, Friaul im Frühmittelalter. Geschichte einer Region vom Ende des fünften bis zum Ende des zehnten Jahrhunderts, Wien 1992, pp. 119–143.

36 MÜHLBACHER (a cura di), Pippini, Carlomanni, Caroli Magni diplomata, p. 287: “Tertius quidem frater illorum nomine Lodolfus, qui in infidelitate eorum non perseveravit, suam adhuc tenet portionem. Per reliqua vero loca, ubi et ubi aliquid de supradictorum infidelium hereditate ad nos pervenit, nostrae imperiali reservavimus ordinationi”.

37 Cfr. ibidem, p. 286: “petiit celsitudini nostrae, ut in elemosina nostra ad eandem sanctam sedem aliquam portionem hereditatis, quam Rotgaudus Langobardus et germanus illius Felix intra civitatem vel foras prope moenia civitatis ipsius habuerunt et propter eorum infidelitatem, quia cum Rotgaudo quondam infideli duce fuerunt interfecti, in publicum nostrum secundum legem Francorum vel Langobardorum devenerat, et post illorum duorum fratrum de hac luce obitum quidam fidelis noster nomine Landola per nostrum tenuit beneficium et post eius discessum Benno filius eius, deinde Bono hactenus tenere visus fuit, traderemus vel confirmaremus, quatenus opportunius atque decentius atria vel reliquas constructiones, quae ad honorem illius loci pertinerent, secundum quod ipse mente provida tractaverat, adimplere valeret”.

38 Per tali aspetti, e in generale per il caso farfense, cfr. a FAULIRI, Il beneficium, pp. 83–132.

39 Cfr. Ignazio Giorgi/Ugo BALZANI (a cura di), Il Regesto di Farfa, vol. II, Roma 1879, doc. 189, pp. 154–155 (Rieti, 808 luglio 18): “Et nunc quidem habeo petitionem meam ad te domnum Benedictum abbatem et ad tuos monachos, ut ipsam substantiam suprascriptam per concessionem beneficii vestri, diebus vitae meae et Lamperti et Anserami filiorum meorum haberem, usu fruendi, laborandi, colendi, cultandi, et meliorandi”.

40 Cfr. ibidem, doc. 202, pp. 165–166 (Rieti, 813 luglio 18); per l’atto di donazione cfr. ibidem, doc. 201, pp. 164–165 (Rieti, 813 luglio 10).

41 Cfr. ibidem, p. 165: “habeo petitionem meam ad te, domne Benedicte abbas, et ad tuos monachos, ut ipsas res quas vobis vel monasterio vestro per cartulam a die praesenti concessi et tradidi, michi sub beneficiali ordine concedere deberetis diebus vitae meae, quod ita concessistis michi”.

42 Cfr. ibidem, p. 166: “In ea videlicet ratione, ut omni anno in missa sanctae Dei genitricis Mariae, quae evenit xviii Kalendas septembris, persolvamus vobis vel successoribus vestris pensionis nomine solidos tres in argento vel pannis”.

43 Cfr. GIORGI/BALZANI (a cura di), Il regesto di Farfa, vol 2, pp. 165–166: “Quod et ita concessistis michi, qualiter a vobis possessum est usufruendi, laborandi, cultandi et meliorandi, nam nec vendendi, nec donandi, nec in alterius potestatem per quodlibet ingenium subtrahendi de suprascriptis rebus, quas ego Helina ancilla Dei a praesenti die per cartulam emisi in ipso sancto monasterio seu et de ipsis colonis superius scriptis”.

44 Cfr. Herbert ZIELINSKI (a cura di), Codice diplomatico longobardo, vol. V, Roma 1986, doc. 56, pp. 198–202 (Rieti, 770 maggio); ibidem, doc. 57, pp. 202–205 (Rieti, 771 maggio). Sul gruppo parentale di Helina cfr. Marios COSTAMBEYS, Power and Patronage in Early Medieval Italy. Local Society, Italian Politics and the Abbey of Farfa, c. 700–900, Cambridge 2007, pp. 237–240.

45 Per il caso santambrosiano cfr. FAULIRI, Il beneficium, pp. 35–82. Per un recente e approfondito studio sul monastero di S. Ambrogio nell’alto medioevo cfr. Ross BALZARETTI, The Lands of Saint Ambrose. Monks and Society in Early Medieval Milan, Turnhout 2019.

46 Cfr. Maddalena MODESTI (a cura di), Chartae Latinae Antiquiores. Facsimile-edition of the Latin Charters, 2nd Series: Ninth Century, XCIV (Italy LXVI), Milano 1, Zürich 2015, doc. 24, pp. 98–99 (Milano, 837 dicembre). Sulla concessione a Crescenzio cfr. BALZARETTI, The Lands, pp. 414–417.

47 Cfr. MODESTI (a cura di), Chartae Latinae Antiquiores, XCIV, p. 99: “Et pro isto servicio debeat habere ego qui supra Grisencius usque in suprascripto constitudum beneficiario nomine, idest vino et grano illo tantumodo, quas ego diebus eidem monasterii usque modo consueto fui redendi, tamen berbiae et caseo seo xenea, quas annuae super ipso grano et vino consuito fui redendi, et in antea per anno conplere promito, iuxta livelum exinde mihi emisum; tamen, ut dixi, grano et vino mihi sid concessum, quia sic inter eis convenit”.

48 Cfr. ibidem, p. 99: “Quamque et promito, ut si alicumque neligencia aut pegioraciones causa in rebus ipsis facta fuerit aut censum menuatum, sicut usque actenus fuit, ut omnia de meo proprio in dublum ad parte ipsius monasterii restituam, quam ego, quam et heredes meis; insuper potestatem habeat parte ipsius monasterii meae pignorandum et distrigendum sicut unus ex aliis masarii ipsius monasterii, usque damna restituero”.

49 Cfr. Andrea CASTAGNETTI, La società milanese in età carolingia, Verona 2017, pp. 141–142.

50 Cfr. Annafelicia ZUFFRANO (a cura di), Chartae Latinae Antiquiores. Facsimile-edition of the Latin Charters, 2nd Series: Ninth Century, XCV (Italy LXVII), Milano 2, Zürich 2016, doc. 25, pp. 100–101 (Milano, 863 dicembre 5).

51 Ciò emerge dal documento in questione ma l’atto di donazione non si è conservato; cfr. ibidem, p. 100: “eo quod tu Angelbertus presbiter, filius bone memorie Amelperti de Canobio, in clericato tuo dedisti nobis in ipsum monasterium, per scripta cartula offersionis pro anime tue remedium, casis et omnibus rebus iuris tuis, sicut in ea legitur”.

52 Per il lascito testamentario cfr. Robert MARICHAL et al. (a cura di), Chartae Latinae Antiquiores. Facsimile-edition of the Latin Charters prior to the Ninth Century, XXVIII (Italy IX), Zürich 1988, doc. 855 (Milano, 777 marzo 8), pp. 59–65. Sul gruppo parentale di Totone e il dossier documentario della famiglia cfr. Stefano GASPARRI/Cristina LA ROCCA (a cura di), Carte di famiglia. Strategie, rappresentazione e memoria del gruppo familiare di Totone di Campione (721–877), Roma 2005.

53 Cfr. ZUFFRANO (a cura di), Chartae Latinae Antiquiores, XCV, doc. 25, pp. 100–101: “Tunc si nos ipsis casis et rebus quas tu nobis a parte monasterii contulisti, iusta ipsa cartula offersionis, abere potuerimus et abuerimus, vel si tu in suprascripta cella aut in suprascripta curte, ubi nos voluerimus abitaveris, aut in ecclesia nostra Campelioni vel Canobio offitiaveris vel deservieris puriter et fideliter, sicut decit bonum sacerdos; insuper pro vestimento et caltiamento tuo concedimus tibi abendum fruges de ipsis rebus, quas tu modo nobis per suprascripta cartula offersionis, a parte monasterii nostri, dedisti diebus vite tue in benefitio nomine”.

54 Cfr. ibidem, doc. 26, p. 104 (Cannobio, 864 gennaio 24). Sull’investitura per columna, che indicava l’atto di abbracciare o toccare elementi architettonici dell’edificio per simboleggiarne l’immissione in possesso, e in generale sulla gestualità simbolica del vassallaggio cfr. Jacques LE GOFF, Les gestes symboliques dans la vie sociale. Les gestes de la vassalité. In: Simboli e simbologia nell’alto medioevo (Atti delle settimane di studio del Centro italiano di Studi sull’Alto Medioevo XXIII), Spoleto 1976, pp. 679–788.

55 Per il caso nonantolano cfr. FAULIRI, Il beneficium, pp. 133–173. Ancora più ridotto è il caso del monastero femminile di S. Salvatore/S. Giulia di Brescia (cfr. ibidem, pp. 174–203).

56 Cfr. Erich CASPAR (a cura di), Epistolae Karolini aevi, vol. 5, Berlin 1928 (Monumenta Germaniae Historica, Epistolae 7), doc. 48, p. 46. Sulla vicenda cfr. Edoardo MANARINI, Politiche regie e conflitti nell’Emilia orientale: la fisionomia del fisco regio, San Silvestro di Nonantola e le lotte per il regno dopo l’875. In: RM Rivista 20 (2019), 1, pp. 121–156, qui pp. 134–139.

57 Cfr. CASPAR (a cura di), Epistolae, doc. 49, pp. 46–47; ibidem, doc. 50, pp. 47–48.

58 Cfr. ibidem, doc. 48, p. 46: “Igitur cum eundem Adelardum episcopum venerabile monasterium Nonantulae situm, quod pro Dei tantique loci reverentia nullus umquam episcoporum vel iudicum in beneficium quesivit”.

59 Cfr. ibidem, p. 46: “quam non solum in nostro contemptu, sed etiam in vestrae celsitudinis peregit iniuriam”.

60 Cfr. Alfred BORETIUS/Victor KRAUSE (a cura di), Capitularia regum Francorum, vol. 2, Hannover 1897 (Monumenta Germaniae Historica, Legum sectio II), doc. 220, p. 99 (876 febbraio).

61 Sulla funzione correttiva della scomunica e sul suo uso da parte di Giovanni VIII cfr. Maddalena BETTI, La scomunica in tarda età carolingia nelle lettere di papa Giovanni VIII (872–882). In: Geneviève BÜHRER-THIERRY/Stéphane GIOANNI (a cura di), Exclure de la communauté chrétienne, Turnhout 2015, pp. 87–100.

62 Cfr. Cesare MANARESI, I placiti del regnum Italiae, Roma 1955, doc. 126, pp. 471–474.

63 Sul marchese Radaldo cfr. Edward HLAWITSCHKA, Franken, Alemannen, Bayern und Burgunder in Oberitalien (774–962), Freiburg i. B. 1960, pp. 247–248; Vito FUMAGALLI, I cosiddetti “conti di Lecco” e l’aristocrazia del regno italico tra IX e X secolo. In: Formazione e strutture dei ceti dominanti nel medioevo. Marchesi conti e visconti nel regno italico (secc. IX–XII), vol. 2: Atti del secondo convegno di Pisa, 3–4 dicembre 1993, Roma 1996, pp. 113–124, qui p. 118.

64 Si tratta di una località non identificata ma che probabilmente era posta tra Casteggio e la bassa Valle Coppa, cfr. Alain DUBREUCQ/Alessandro ZIRONI (a cura di), Miracula sancti Columbani, Firenze 2015, p. XXXVI; la corte avrebbe costituito anni dopo una delle tappe della traslazione delle reliquie di S. Colombano, cfr. ibidem, pp. 104–105.

65 Cfr. MANARESI, I placiti, p. 473: “et isti Radaldus marchio et Gotefredus advocatus dederunt nobis responsum, ut cortem ipsam domum coltilem qui nominatur Barbadam cum predicta capella et omnibus casis et rebus et familiis ad eam pertinentibus aberent et detinerent, sed non contra legem, eo quod a longo tempore curtem ipsam qui dicitur Barbadam cum sua pertinentia pertinet de illam portionem quam consuetudo fuit in beneficio dandi et taliter per credentes homines credimus hoc claressere possamus”.

66 Cfr. ibidem, p. 473 “Vere homnia taliter inter nos hactum et vuadiatum est sicut adseruistis, et hodie exinde inter nos hic vestri praesentia placitum missum est inde finem percipiendum, sed multum inquisivimus partem ipsius abbatiae de illam portionem quam ego Radaldus ex regia potestate habere videor, nec testes, nec homines per inquisitionem neque ulla firmitates nullanque rationes inde invenire potuimus per quam nos Radaldus marchio et Gotefredus advocatus claressere possamus”.

67 Cfr. BOWERSOCK, Riflessioni, p. 12.

Geschichte und Region/Storia e regione 29/2 (2020)

Подняться наверх