Читать книгу Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан - Группа авторов - Страница 3

Ойуунускай ийэтэ Дьэбдьэкиэй Баайаҕа Андросовтарын, Поповтарын кытары биир төрүттээҕин-уустааҕын туһунан аан бастаан 1937 с. Ойуунускай чугас аймаҕыттан, ырааҕы ырыҥалаан билэр сээркээн сэһэнньит кырдьаҕастан Иосиф Харитонович Поповтан ыаллыы олорон истибитим. Онтон салгыы, кэлин соҕус, Иван Афанасьевич Андросовтан, Баһымньылаах Баанньа диэн хос ааттаах, былыргылыы кыра үөрэхтээх, эмиэ олус сэһэнньит абаҕабыттан иститэлээбитим. Ол эрээри быдан хойуккааҥҥа диэри Ойуунускай ийэтэ Дьэбдьэкиэй кимнээхтэринэн биһиэхэ аймах уруу буоларын чуолкай билбэккэ сылдьыбытым. Онтон бу кэлин, арыый сааһыран, кырдьа майгытыйан иһэн, оҕонньотторум сэһэннэриттэн өйдөөн хаалбыппар олоҕуран, онно эбии архыып докумуоннарын хасыһан, ырытан, аны онно өссө эбии бу быйыл, Ойуунускай ырааҕынан да буоллар, биир аймаҕын, билигин Ытык Күөлгэ биэнсийэҕэ олорор 87 саастаах ытык, аарыма кырдьаҕас Дмитрий Егорович Габышев сэһэниттэн элбэх туһалааҕы, тускуллааҕы биллим, иһиттим. Балары таһынан өр сылларга бэйэм аҕабынан төрөөбүт төрүт төрдүбүн-ууспун дьаныһан туран үөрэтиим Ойуунускай ийэтинэн дьиҥнээх төрдүн-ууһун суруйарбар улахан тирэх, тулааһын буоллулар.

Үс саха үөскүөҕүттэн, түөрт саха төрүөҕүттэн, киһи-сүөһү кииннээн, дьон-сэргэ түөлбэлээн олохсуйбут ытык кырдьаҕас Баайаҕа сиригэр Ыарҕа аҕатын ууһа диэн биэс аҕа ууһун баһылыга буолбут улахан аҕа ууһа – Андросовтар, Поповтар олороллор. Ыарҕа – бу киһи аата. Кини ХVIII үйэ бастакы аҥаарыгар Улахан, Үчүгэй, Айан алаастарынан олорон ааспыта. Кинини кыта-кыйма курдук элбэх оҕолордооҕун иһин Ыарҕа диэн ааттаабыттара диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Ити элбэх ахсааннаах оҕолоруттан Иэппэ Хабырылла, Уйбаан-Дьаакып уонна Хара Оҕо Хаппытыан диэн уолаттарын ааттара эрэ биллэр. Бу уолаттар бары саастарын ситэн, улаатан бараннар, ХVIII үйэҕэ нуучча итэҕэлигэр сүрэхтэммиттэр.

Дьэ, мантан бэттэх биһиги Андросовтар уонна Поповтар төрүттэрэ буолбут Уйбаан-Дьаакып диэн икки ааттаах-суоллаах киһиттэн сэһэммит саҕаланыаҕа.

Уйбаан-Дьаакып аҕатын олоҕор олорон үс уолу, икки кыыһы төрөтөн, улаатыннартаан, киһи-хара оҥортообут. Улахан уол Ньыгылла Охонооһой 1768 с. төрөөбүт. Кини биһигини, Андросовтары, төрүттээбит киһи, мин түгэх эһэм. Кинини аҕата бэйэтин кыстыгар Кириҥэҕэ уонна Маттаҕа үрэх Уолбут диэн күөлүн арҕаа баар бэйэтин сайылыгар олохсуппут. Орто уола Хара Оҕо Сахаар 1775 с. төрөөбүт. Бу киһи Баайаҕа Поповтарын төрүттэринэн буолбут. Кини Ойуунускай ийэтинэн түгэх эһэтэ. Онон кэлин сүрүн сэһэммит эмиэ бу киһиттэн саҕаланан барыаҕа. Аҕата бу уолун Сахаар Алааһыгар, Оһоххо, Чалҕарымаҕа олохсуппут. Кыра уол Баалаан Өлөксөөндүр 1780 с. төрөөбүт. Наһаа куолуһут, тыллаах, сокуонньут киһи эбитэ үһү. Улахан убайын Ньыгылла Охонооһуйу кытары эҥээрдэһэн, Маттаҕаҕа Нэмтэл диэн сиргэ олохсуйан олорбут. Кини Баайаҕаттан аан бастакы үөрэхтээх киһи. 1811 с. Баайаҕаҕа Игидэй нэһилиэгин олохтоспута.

Ньыгылла Охонооһой орто инитэ, П.А. Ойуунускай түгэх эһэтэ, Хара Оҕо Сахаар бииргэ төрөөбүттэриттэн ойуччу сытыы-хотуу, атаҕынан убайыгар тиийбэтэр да, эмиэ кус-быһый, күүһүнэн-күдэҕинэн да балачча кыанар, дьиэтигэр-уотугар сүгүн түптээн олорбот улуу булчут-алчыт буолан, хара тыа кииһин, саһылын балачча орҕорбут ахан киһинэн биллэр. Тылынан-өһүнэн да оччотооҕу дьонтон ордук устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, ыллаабыт-туойбут кэрэ, чуор куоластаах киһи эбитэ үһү. Хара Оҕо Сахаар бэйэтэ Андросов диэн араспаанньаны сирэн, Попов диэн уларыттарбыт эбит.

Хара Оҕо Сахаар Кэтириинэ диэн соҕотох кыыстааҕа, Айанньыт Байбал, Уйбаан, Баһылай, Дьэкиим уонна Чаҥый Өлөксөй диэн биэс уоллааҕа.

Чаҥый Өлөксөй соҕотох балта Кэтириинэ аҕатын, эһэтин утумнаан буолуо, кыра сылдьан, дьонуттан кистээн, кыһынын хотоҥҥо, сайынын сыһыыга-толооҥҥо сылдьан, ис-иһиттэн имэҥирэн туран, кэрэ чуор куолаһынан кэмэ суох ыллыыра-туойара үһү. Ону ийэтэ, кыыс оҕо ырыанан-тойугунан олус үлүһүйэрэ сэттээх-сэлээннээх буолуо диэн, кэмэ суох буойара-хаайара үһү да, кыыһа ону истибэтэх, тохтооботох. Ийэлээх аҕата кыыстарын Тааттаҕа, Сиэллээх нэһилиэгэр Тиит ууһугар Боруулаах диэн сиргэ олохтоох Бүөлээни Уйбаан (Иван Семенович Габышев) диэн киһиэхэ эргэ биэрбиттэр. Ити 1840 с. диэки быһыылаах. Кэтириинэлээх түөрт уолу, икки кыыһы төрөтөн, улаатыннартаан, киһи-хара оҥортоон, балайда уһуннук дьоллоохтук олох олорон ааспыттар. Кинилэр оҕолоро:

Нугуннуур Мэхээлэ (хойутуу соҕус өлбүт).

Мэппэйэ Мэхээлэ (эрдэ соҕус өлбүт).

Татыыка Киргиэлэй – Вонифатий Харлампьевич Слепцов баай хамначчыта, күөс охсооччу, үлэһит, дьулуурдаах киһи.

Уоһук Хаабыһап – уолаттартан саамай сытыылара-хотуулара, ыллаабыт-туойбут, устар ууну сомоҕолуур тыллаах киһи сурахтааҕа.

Маарыйа (мин бэйэм өйдүүрбүнэн итинник ааттаатым – Е.А.) – Ойуунускай ийэтинэн эбэтэ. Кини 1869–1870 сс. диэки Дьүлэй ууһун киһитигэр Уйбаачаан Унаарапка эргэ тахсыбыт. Кинилэртэн икки кыыс – Дьэбдьэкиэй уонна Бороскуобуйа төрөөн-үөскээн, киһи-хара буолтар.

Эмиэ кыыс, аата-суола, хайдах дьылҕаламмыта биллибэт.

Мария Нестеровна Егасова диэн Ойуунускай ийэлээх аҕатын кытары Ойуун ууһугар ыкса ыаллыы олорбут кырдьаҕас кэпсииринэн, Уйбаачаан Унаарап Ойуунускай эбэтин Маарыйаны аан бастаан Хайахсыт Арыылааҕар олорон сүгүннэрэн аҕалбыт. Бэргэһэлэниилэрэ даҕаны Хайахсыт умайбыт таҥаратын дьиэтигэр буолбута диэн кэпсиирэ.

Уйбаачаан Унаарап ортону арыый аннынан уҥуохтаах, чөлөгөр соҕус сирэйдээх, суптугур соҕус сэҥийэлээх, хайдах эрэ наар бүччүччү тутта сылдьар киһи эбитэ үһү. Кини олус сытыары-сымнаҕас майгылаах, нэһилиэгин дьонугар олус сөбүлэтэр буолан, тугу эмэни биирдэ эмэтэ көмөлөһүннэрээри сорустаҕына, дьон үөрүүнэн көмөлөһөллөрө үһү диэн кэпсииллэрэ. Онтон Маарыйа үрдүк соҕус көнө уҥуохтаах, ыраас сэбэрэлээх, сытыы уоттаах харахтаах, сүрдээх аһатынньаҥ, аһыныгас дьахтар эбит. Уйбаачаан Унаарап аан бастаан ыал буоллаҕын утаа Наммара үрэх ортотугар баар Дириҥ Көлүйэ уонна Орто Көлүйэ күөллэр икки ардыларынааҕы тумулга дьиэ-уот туттан олоро сылдьыбыт эбит. Билигин кини олоро сылдьыбыт тумула, сирэ Унаарап Бүтэйдээҕэ диэн ааттанар. Оттон кэлин Туора Күөлтэн хоту, Дэбдиргэ быыһыгар Бүөчээн Унаарап диэн бииргэ төрөөбүт убайын Бэттиэмэлээх алааһыгар көһөн тиийэн, арҕаанан ааннаах, баҕана муннуктардаах дьоҕус соҕус саха дьиэтин туттан олорбут. Уйбаачаан сэлиэһинэй, ньэһимиэн бурдугу үүннэриинэн дьарыктанара. Кэлин оҕонньор туох баар дьиэтин-уотун, үүт күрүөлэрин өрт уота сиэн, билигин дьиэтэ турбут сирин омооно эрэ ордон хаалбыт. Уйбаачаан оҕонньор хайа баҕарар үлэҕэ киһиттэн эрэ ыраастык, чиҥ-чаҥ, дьып-дьап курдук туттан үлэлиир үгэстээҕэ. Оннооҕор сайын оттоотоҕуна, бугулларын атаҕынан тэпсэн чиҥэтэ-чиҥэтэ бугуллуура уонна хас биирдии бугулга анал үөрбэ мастары оҥортоон, бугулларын таҥнары хараҕалыыр үгэстээҕэ. Инньэ гынан бугулларын ханнык да тыал-куус кыайан ыспата, алдьаппата үһү.

Уйбаачаан оҕонньор Маарыйалыын хас да оҕону төрөппүттэрэ, сорох оҕолоро кыра саастарыгар өлүтэлээннэр, Дьэбдьэкиэй уонна Бороскуобуйа диэн иккиэйэх кыыстаах хаалбыттар. Дьэбдьэкиэйи сокуоннай сааһын ситиитэ ийэлээх аҕата Хоочугур Өлөксөй диэн ойоҕо өлбүт огдообо, хас да оҕолоох, Чөркөөх Ойуун ууһун киһитигэр эргэ биэртэр. Оттон кыра кыыстарын Боккуойаны хас да сыл буолан баран, Хайахсыт Арыылааҕын киһитигэр Ефим Николаевич Каженкиҥҥа эргэ биэртэр.

Хоочугур Өлөксөйдөөх элбэх оҕолоох буоланнар, наһаа дьадаҥытык, олус тиийиммэттик-түгэммэттик олорбуттар. Инньэ гынан Хоочугур Өлөксөй тастыҥ аймаҕа Нээстээр Силэпсиэп баайтан, дьыл баһыгар-атаҕар да буоллар салҕаттаран, нэһиилэ ыал буолан бөрөнөн олорбуттара үһү. Нээстээр кулуба: «Мин аймаҕым Хоочугур Өлөксөй баҕайы адьас сүрэҕэ, туох да дьаһала суох аар ааргы киһи, ойоҕо Дьэбдьэкиэй барахсан олус үлэһит, ыпсарыылаах эрэ буолан, бу арыычча бөрөнөн олороллор», – диэн этэрэ үһү. Кырдьык даҕаны, дьиэ ис-тас үлэтин барытын Дьэбдьэкиэй бэйэтэ үлэлээн-хамсаан, көрөн-истэн олорбут, дьаһайбыт эбит. Дьэбдьэкиэй киһи да быһыытынан наһаа киэҥ, холку көҕүстээх, дьадаҥыбын, тиийиммэт-түгэммэт олохтоохпун диэн хаһан да кимиэхэ да кэпсии, муҥатыйа, суҥхара сылдьыбыта биллибэт. Хата ол оннугар дьон-сэргэ ортотугар олоҕор туох да кыһалҕата суох курдук тутта-хапта сылдьар үгэстээҕэ диэн кэпсииллэрэ. Бэйэтэ адьас лоп-бааччы, оттомноох саҥалаах, киһини кытта кэпсэттэҕинэ устар ууну сомоҕолуур уус-уран тыллаах-өстөөх дьахтар эбитэ үһү. Онон кини ыкса ыаллара, нэһилиэгин атын бас-көс дьоно-сэргэтэ даҕаны Дьэбдьэкиэйи олус сөбүлүүллэрэ, ытыктыыллара иһиллэр. Слепцовтар уон оҕолоохторо биллэр. Элэйбэ Бүөтүр уола Хоочугур Өлөксөй – Алексей Петрович Слепцов эдэригэр өлбүт бастакы кэргэниттэн уолаттара Тэрэпиин, Улахан Никиитэ, Кыра Никиитэ диэннэр. Оттон Дьэбдьэкиэйтэн – Былатыан, Улахан Маарыйа, Кыра Маарыйа, Кууска Баһылай, Улахан Марыына, Кыра Марыына уонна Уйбаан төрүүллэр.

Улахан уол Тэрэпиин эдэригэр сэллик ыарыыттан өлбүт. Улахан Никиитэ кыһыл дружина байыаһа буола сырыттаҕына, бандьыыттар тутан, 1922 с. өлөрбүттэр. Кыра Никиитэ 1913 с. сэллик буолан өлбүт.

Дьэбдьэкиэйтэн төрөөбүт аҕыс оҕоттон П.А. Ойуунускай улаханнара. Ойуунускай бастакы кэргэнэ Хоочугурдааҕы кытары чугас ыаллыы олорбут Тэлэгэччийэ Өлөксөй (Сокольников) диэн аҕалаах алта оҕолоох ыал биир маанылаан улаатыннарбыт кыыстара Сүөкүччэ диэн этэ. Кинилэр ис сүрэхтэриттэн таптаһан холбоспут буоланнар, олохторун олус эйэлээхтик, дьоллоохтук саҕалаан иһэн, Сүөкүччэ сэллик ыарыыга ылларан, бэрт эдэркээн сааһыгар ииннэммитэ. Ойуунускай иккис кэргэнэ – Мэҥэ Хаҥалас кыыһа, аатырар кыһыл партизан Халлааскы Бөтүрүөп тобулута кырбаан, өлөрө сыһан араарбыт дьахтара – Татьяна Дмитриевна Александрова. Сөбүгэр үөрэхтээх, киэҥ өйдөөх-санаалаах дьахтар эбит. Кинилэр алта сылы кыайбат кэм устата дьоллоохтук олорбуттара. Татьяна Дмитриевна урут тобулута кырбаммыта таайан, 1929–1930 сс. диэки сэллик ыарыынан ыалдьан, кыра оҕотунуун утуу-субуу өлбүттэрэ. Платон Алексеевич үһүс кэргэнэ Чурапчы Болтоҥотугар Дириҥ Күөлгэ төрөөбүт, суруйааччы Күн Дьирибинэ балта, Чочоолоптор кыыстара Борисова Акулина Николаевна диэн этэ. Акулина оҕо эрдэҕинээҕи хос аата Саппыана Өкүлүүнэ диэн сурахтааҕа.

П.А. Ойуунускай эмиэ ийэтинэн балайда ыраах аймаҕа Николай Ефимович Попов билигин Ытык Күөлгэ эргиэн тэрилтэтин салайа-дьаһайа олорор, ыал аҕата. Онтон биһиги Баайаҕа Ыарҕа-Андросовтар Ойуунускай сыганнарынан буолабыт. Дьэ, ити курдук, Платон Алексеевич ийэтинэн төрдүн-ууһун, хаан-уруу аймахтарын тустарынан кылгастык кэпсээтэххэ итинник.

1993 с.