Читать книгу Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан - Группа авторов - Страница 8

Ойуунускай эт-хаан төрөппүт оҕолоро иккиэ этибит. Саргылаана 1991 с. олохтон туораабыта. Эдьиийбин Саргылаананы аҕатын хаартыската диэн ааттыыллара. Билбэт дьон эмискэ көрөн соһуйар этилэр: «Тыый, бу кыыс Ойуунускайга дылы буолан түһэн», – дииллэрэ. Онон мин көрөн, наар аҕам тыыннааҕын оҥорон көрөр этим. Майгытынан эмиэ эдьиийим майгынныыра үһү. Сүрдээх туруору, кыра да дьиэги тулуйбат киһи этэ. Наһаа көнө, кырдьыксыт.

Аҕабын субу диэн утары сирэйин өйдөөбөппүн. Көхсүнэн олорорун наһаа өйдүүбүн. Кэтэҕин… Баттаҕын… Тараах ойуулаах көстүүмүн… Уруучука тутан олорор буолара.

Кэргэним – оскуолаҕа бииргэ үөрэммит табаарыһым Сергей Петрович Соловьев Москваҕа тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын уонна электрофикациялааһын институтн бүтэрбитэ. Техническэй наука кандидата, билигин тыа хаһаайыстыбатын институтугар конструкторскай бюро директорынан үлэлиир.

Улахан уолбут – Платон. Эһэтин аатынан. Төрүүрүгэр аат тала барбатахпыт. Ыал буоларбыт саҕана уол оҕо төрөөтөҕүнэ, хайаан даҕаны эһэтин аатынан буолуохтаах диэн кырдьаҕастар сүбэлээбиттэрэ. Улахан кыыһым – Мария, эбэтин, кэргэним ийэтин аатынан. Аччыгый кыыһым мин ийэм Акулина аатынан – Лина. Уолум манна СГУ-ну бүтэрбитэ. Идэтинэн – историк, археологиянан дьарыктанар. Институкка бииргэ үлэлиибит. Кэргэннээх. Сардаана Платоновна диэн кыракый кыыстаах. Улахан кыыс Мария университекка ассистент-преподаватель. СГУ-га нуучча тылыгар үөрэммитэ, МГУ-га үс сыл үөрэнэн аспирантураны бүтэрбитэ.

Аччыгый кыыһым Лина Михайлова омук тылын бүтэрбитэ. Кэргэнэ – юрист. Платон диэн уоллаахтар. Онон, Ойуунускай ситимэ салҕанар.

Оҕолорго «бу эһэлэрин курдук ээ» диэн хайаларыгар да тугу да бэлиэтии көрбөппүн. Биһиги кэргэмминээн оҕолорбутугар биир буруйдаахпыт. Оччотооҕу олох сүүрээнин сиэринэн төрөөбүт тылларын мөлтөхтүк билэллэр. Улаатан баран биһигини буруйдууллар, бэйэлэрэ билэргэ кыһалла-мүһэллэ сатыыллар. Эһэлэрин аата кинилэргэ улахан моральнай баттык, эппиэтинэс. Онон, эһэбитигэр, кини аатыгар күлүк түһэрбэтэх киһи диэн санаанан улааппыт дьон. Бэйэлэрэ сүрдээх сэмэйдэр. Мин сааһым тухары кинилэргэ аҕам аатын үрдүктүк тутан ииппитим: туох кылах гынар да, кырыйан, мунньан, альбом бөҕөнү оҥортообутум.

Аҕабын соччо өйдөөбөппүн, үстээх оҕо хааллаҕым, ийэм, эдьиийдэрим кэпсээннэринэн өйдүүр курдукпун. Үдүк-бадык уонна тоҕо эрэ көхсүн көрөбүн – эриэн дьураа көстүүмнээх аҕам остуолга нөрүйэн, төбөтүн кыратык кыҥнатан суруйа дуу, ааҕа дуу олорорун. Ардыгар кини төттөрү-таары хаамарын эккирэтэн сэрбэкэчийэрбин саныыбын. Уонна туман иһиттэн курдук аһыы олорорбут көстөр, аҕам ытыһыгар кэмпиэт уурар, онтун үрэрин кытта кэмпиэт мэлис гынан хааларын олус сөҕөрүм… Кабинет аанын аргыый сэгэтэн үс сирэй былтаҥнаан аҕабытын көрөбүт, аллара – мин, ортоку – Лаана, үөһэ – Муся. Аҕабыт бөппүрүөскэтин ыллаҕына: «Паапа бүттэ!» – диэн сүүрэн тиийэн, киниэхэ хатана түһэрбит. Аҕабыт остуоруйалыырын наһаа сөбүлүүрбүт. Иллэҥсийдэр эрэ, мин тобугар, эдьиийдэрим кириэһилэ икки өттүгэр олорунан кэбиһэрбит. Аҕам сирэйин араастаан тутта-тутта, саҥатын уларыта-уларыта кэпсиир. Биһиги күлсэбит, арыт куттанан ытаары гынабыт… Сороҕор кириэһилэ тиэрэ түһэн сыарҕа буолар, тустан-мөхсөн, сүрдээх көрдөөхтүк оонньуур буоларбыт… Аҕам, омос көрдөххө, суостаах курдук эрээри, эмиэ аламаҕай хаһаайын, ыалдьыкка үөрүнньэҥэ…

Эдьиийим Лаана аҕатын көрсөн турар. Эдьиийим аҕабыт тыыннааҕын көрбүт, сүрэх баастаах буолан, хаһан да, ханна да кини туһунан кэпсээбэт этэ. Долгуйан, куолаһа титирэстээн кыайан кэпсээбэт буолан хаалара. Оттон үс кыыс үһүөн мустан олордохпутуна кэпсиирэ. Биһиги аҕабыт төрөөбүт, өлбүт күннэригэр кэриэстэбил күннэрин оҥорон кэпсэтэр этибит… Ийэбитин кытта НКВД-га тиийэн, билиҥҥи Дзержинскай уулуссатыгар араас мөһөөччүктээх, суумкалаах дьон хаайыыга сытар аймахтарын, доҕотторун көрсөөрү, субуруһан тураллара өйбөр үдүк-бадык көстөн ааһар. Күнү күннээн кэтэһэн баран, аҕабытын кыайан көрсүбэккэ төннүбүппүт…

Үөрэхпин бүтэриэхпиттэн, ол аата 1962 с., харыс халбарыйбакка институппар үлэлиибин. Аҕам институт директора эрдэҕиттэн А.Е. Кулаковскайга, А.И. Софроновка, Н.Д. Неустроевка уо.д.а. анал архыып фондалара тэриллибиттэр. Оттон аҕам кырдьыга тахсыбыта ыраатта да, баччааҥҥа диэри анал фонда суох. Дьэ, билигин бөлөх тэриллэн, Ойуунускай нэһилиэстибэтин хомуйабыт, ол бөлөҕү салайабын. Университекка анал кууруһу ааҕабын, фольклорга үлэлиибин. Соторутааҕыта Санкт Петербурга «Якутские народные загадки. Специфика жанра» диэн монографиям тахсыбыт. Иллэҥ кэммэр кыралаан хоһоон, оҕолорго кэпсээннэри суруйарга холонобун.

Аҕам үс томнаах кинигэтэ тахсара, ити иһигэр «Русско-якутский термино-орфографический словарь» диэн үлэтэ бэчээттэнэрэ үөрүүлээх. Кини научнай үлэлэрэ, суруйсуулара (холобур, М.К. Аммосов архыыбыттан 20-чэ суруга көһүннэ), учуутал семинариятыгар үөрэнэр кэмнээҕи докумуоннара, араас суруйуулара уо.д.а. ааҕааччыларга биллибэттэр, ол бар дьоҥҥо тиийдэр. Уонна биир ыра санаам – аҕам «Ньургун Боотура», нууччалыы тахсыбытын курдук, ойуулаах-бичиктээх, өҥнөөх дьүһүннэнэн үчүгэй кумааҕыга туспа кинигэнэн сахалыы бэчээттэнэрэ буоллар диэн.

Аҕам туох ханнык иннинэ – суруйааччы уонна учуонай. Политикаҕа, салайар үлэҕэ тардыспат этэ. Институт директора эрдэҕинэ, Певзнякка уонна Окоемовка суруга баар, онно кэнники икки сылга литератураҕа, наукаҕа тугу да үлэлиир кыах, бириэмэ адьас булбатым, онон туох да дуоһунаһа суох көннөрү үлэһит оҥоруҥ диэн көрдөспүт. Аҕам кырдьыар диэри олорбута буоллар, төрөөбүт литературатыгар, наукаҕа олус улахан суолу хаалларыахтааҕар саарбаҕалаабаппын. Москваттан дойдутугар төннөн, 1935–1936 сс. дьоҕус да, обургу да кэпсээннэри үлүмнэһэн суруйбутуттан сылыктаатахха, кини, арааһа, улахан прозаическай айымньыга бэлэмнэнэн испит. «Оҕо куйуурдуу турарынан» толкуйдаатахха, ол, баҕар, автобиографическай да хабааннаах буолуон сөбө. Наукаҕа – саха норуотун кэскилигэр, урукку төрүттэри быһаарыыга, тылга, төрөөбүт культурабытыгар, фольклорбутугар, үгэстэрбитигэр уо.д.а.

Ол эрээри кинини политикаттан хайдах да туора туппаккын. Ойуунускай уһулуччулаах общественнай деятель. Кини М.К. Аммосовы кытта кииҥҥэ туруулаһан туран, Саха сиригэр автономияны ылары ситиспиттэрэ. 70 сыл устата Саха Автономнай Республикатыгар олордохпут дии.

1994 с.