Читать книгу Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан - Группа авторов - Страница 5

Боотуруускай улуус Таатта, Чурапчы буола илигинэ, Нээстээр Слепцов, кулубалыы сылдьан, Чурапчы диэкиттэн Петр Петров диэн киһини, элбэх оҕолооҕун иһин, үлэһит-хамначчыт дьон буолуохтарын сылыктаан бэйэтин нэһилиэгэр аҕалан хамначчыт оҥостор. Кини үс оҕотун, ини-бии Петровтары: Хоочугур Өлөксөйү, Дойоҕолук Охонооһу, Хара Сүөдэри, – Нээстээр оҕонньор ийэтин ууһун хаҥатаары, бэйэтин араспаанньатын биэрэн, Слепцовтар дэтэр.

Алексей Нээстэргэ хамнаска оттуура, кэргэнэ хаһааска ынахтарын ыыра. Бастакы кэргэнэ – бэйэтин нэһилиэгин Күнээйи аҕатын ууһун Местников диэн киһитин кыыһа этэ. Киниттэн Трофим, улахан Никита, кыра Никита диэн үс уолламмыта. Бу оҕолоро улааталларыгар тиийбэккэ ийэлэрэ өлөн хаалбыта. Ити кэнниттэн Алексей Дьүлэй нэһилиэгиттэн Дьэбдьэкиэйэни ылбыта. Дьэбдьэкиэйэттэн бастакы оҕото – Платон, онтон Улахан Маайа, Василий, кыра Маайа, Марина, Иван төрөөбүттэрэ.

Алексей өтөҕө Таатта үрэх куулатыгар Муҥха Дэлбэрийбит диэн тоҕойго баара. Үрэх көлүйэтигэр ойбоннооҕо. Платоннаах өтөхтөрүгэр буор оһохтоох балаҕан дьиэлэрэ билигин да турар. Сайылыктара Тохтобул хоту саппыйатыгар этэ.

Платон аҕата саамай күнүгэр кыралыын-бөдөҥнүүн уон биэс ынах, икки биэ сүөһүлэнэ сылдьыбыта эбитэ буолуо. Ыанар ынаҕа биэстэн орпотоҕо. Саталынан хайа да үлэттэн көрөн турбатах, ааттаах куйуурдьут, тууһут, отчут-масчыт киһи этэ. Оттон саҥа-иҥэ, кэпсээн өттүттэн маппыт, мас көнө оҕонньор. Улахан сут дьылларга Алексей үгүс оҕолорун куйуур, туу балыгынан ииппитэ.

Ийэлэрэ Дьэбдьикиэйэ ыраас хааннаах толуу дьахтар этэ. Сут дьылларга, сааскы быстарыыларга ас-таҥас көрдөһөр, кэлэр-барар киһилэрэ диэн ийэлэрэ. Бэдэрээти быһаарсааччы, дьиэҕэ-уокка бас-көс киһилэрэ эмиэ кини.

Алексей мадьаҕар атахтаах, нүксүгүр, кыра уҥуохтаах, 1916 с. кулун тутарга эбитэ буолуо: ампаарын таһыгар буор куонда оҥостубутугар соҕоҕунан сиэмэ астаары, биэс түүтэҕи түһэрэн баран, иккиһин кырынан, бурдугу тохтубутун хомуйан, аҕыйах куолаһы илиитигэр туппутунан, кирилиэс оҕолооҕун сыыһа үктээн, ампаарын үрдүттэн сууллан түспүт да, өлөн хаалбыт. Хоолдьугун булгу түһэн өллө дииллэрэ.

Платон кыра сылдьан Пантелеймон Слепцов диэн чугас ыалын олоҥхотун, ырыатын арахпакка истэрэ. Онтон 8–9 сааһын диэки дьиэтин иһигэр оҕолорго ыллыыр, олоҥхолуур, тас ыаллар оҕолоругар ыҥырыллар буолан барбыта. Улахан да дьон сэҥээрэр буолбуттара. «Уус тыллаах, үчүгэй ырыалаах-хоһоонноох», – дэтэр буолта.

Платон үгүс тэбэнэтэ суох, сэмэй оҕо этэ. Арай биирдэ дьиибэлэммиттээх. Бадаҕа, оскуолаҕа барыан иннинээҕи сайын этэ. Ыаллар сайылыкка тахсыбыттарын кэннэ кыһыҥҥы балаҕаннары кэрийбиппит. Күөгү уола Мииппэр Манчурин өтөҕөр биир кырааскалаах мас таҥараны, Саахарыма Татыйаана эмээхсин дьиэтигэр икки кырааскалаах мас таҥараны үлтү тэпсэн, хайыта сынньан, алдьаталаабыппыт. Платон миигиттэн үс сыл аҕа этэ, онон кини тугу оҥорор да, мин үтүктэн испитим. Тоҕо, туох дии-дии алдьаппыппытын букатын өйдөөбөппүн. Таатта үрэххэ сөтүөлүү киирэ сылдьан, улдьааран, итинник буолбуттаахпыт.

Платон бастаан, 11 саастааҕар, Наммара Төрдө диэн сиргэ икки сыл оскуолаҕа үөрэммитэ. Онтон Чөркөөххө пансиоҥҥа киирбитэ. Чөркөөхтөн куоракка үөрэнэ барбыта. Үөрэххэ барыыта эмиэ хос кэпсээннээх. Тойонноро Нээстээр Слепцов: «Бу уол чап курдук ээ, үөрэттэриҥ эрэ», – диэн ийэтигэр Дьэбдьикиэйэҕэ эппит. Оччолорго дьадаҥы ыал оҕото үөрэххэ кэбэҕэстик тиксибэт эбит, онон ийэтэ үөрүүтүн кытта сөбүлэһэн, уолун үөрэххэ биэрбит. Платон ол үөрэнэр сылларыгар тоҕус сыллаах улахан сут кэлбитэ, ону «телеграмма сута» диэбиттэрэ. Дьон-сэргэ олус иэдэйбитэ. Платон дьоно кумалааҥҥа эрэ барбатахтара, кыһалҕа кытаанаҕар олорбуттара.

Кэлин куоракка үөрэнэ сылдьан, Платон сайын аайы дойдутугар тахсара. Ону көрсө Костя, Сергей Сокольниковтар, Костя Слепцов эмиэ кэлэллэрэ. Оччолорго кини били бастаан олоҥхоҕо, ырыаҕа үөрэммит оҕонньорун, Пантелеймон Слепцову эмиэ көрсөрө. Платон оҕонньор олоҥхотун, ырыаларын истэ-истэ суруйталаан да ылара. Онон, кырдьаҕастаах эдэр бэркэ тапсаллара, сэҥээрсэллэрэ, күө-дьаа буолаллара.

…1917 с. сааһа этэ. Платон Чөркөөххө кэлээт, дьон дьорҕоотторун Денис Софроновы, Фотий Щукины – Дьүлэйтэн, Конон Попову, Егор Суҥхалыырабы – Тыараһаттан, Данил Попову – Уус-Амматтан, Капитон Новгородовы, Костя Сокольниковы – бэйэтин нэһилиэгиттэн чопчу ыҥыртаан ылан кэпсэппит, сүбэлэспит. Дьиэ аайы кини туһунан кэпсэтии, ахтыһыы буолар: «Хоочугурбут уола тойон буолан тахсыбыт үһү!» – дэһэллэрэ дьон бастаах өттө. «Платон Алексеевич, оҕобут, уобаласка уон баһылыктан биирдэстэрэ буолбут, кулуба уһуллар мунньаҕын ыыта тахсыбыт үһү!» – дэһэллэр кыра-хара, дьадаҥы өттө. Онтон, дьэ, бырааба дьиэҕэ баппат дьон муһунна. Сэргэҕэлэһии-чөрбөҥнөһүү сүрдээх. Дьон ортотуттан Күнээйи киһитэ үөрэҕэ суох Ефим Никитин, ойон тураат, Платоҥҥа кэлэн илии тутуһан дорооболосто: «Оҕом, Платон Алексеевич, кулуба уһуллар, баайдар батталларын арыйар мунньаҕы ыыта таҕыстыҥ дуо? Дьокуускай салайааччыларыттан биирдэстэрэ буолла дииллэрэ ээ», – диэн саайда. «Кырдьык мунньаҕы ыыта кэллим», – диэбитигэр Никитин, истиэхпин иһиттим диэбиттии туттунан, дьону силэйэ-силэйэ, оннугар тиийэн олорунан кэбистэ. Дьохсоҕон чаччыына кинээһэ Харлампий Обоюкин, итини көрөн олорон, көхсүн этитэ-этитэ, кэлэйбиттии иэдэс биэрбэхтээтэ. Улуус бастаахтара бары да ыараан, дьэбин уоһуйдулар.

Ол мунньахха Платон уонна кини доҕотторо баайдар батталлара арааһын арыйбыттара, салыннарар уоттаах-төлөннөөх тыллары элбэҕи эппиттэрэ. «Хааннаах хабалалаахтары, быалыктаах бырыһыаннаахтары тимир сиппииринэн сиппийиэхпит, былааһы норуот илиитигэр биэриэхпит, ол иннигэр үөрэнэбит, ол иннигэр охсуһуохпут», – диэн Платон тылын түмүктээбитин, онно ытыс тыаһа өрө хабылла түспүтүн билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Биһиги улууска ити бастакы ытыс таһыныыта этэ. «Дьэ, бэлэһигэр силлэппит, уһуйтарбыт да баҕайы», – дэһэн баайдар ботугурастылар.

Дьон өйүгэр хатанар тылы Костя Сокольников, Егор Суҥхалыырап, Денис Софронов, Данил Попов, Фотий Щукин эппиттэрэ. Кинилэргэ утарылаһан, уруккута кинээс Прокопий Охотин этэн көрдө да, ким да өйөөбөтө. Атын баайдар көхсүлэрин этитэ, иэдэс биэрэ олорон хааллылар. Мунньах саҥа салалтаны талбыта. Ол салалтаҕа Данил Попов, Егор Суҥхалыырап уо.д.а. киирбиттэрэ.

1963 с.