Читать книгу Dyskursywny obraz reformy szkolnictwa wyższego w Polsce 2011-2014 - Helena Ostrowicka - Страница 7

Transformacja uniwersytetu, rozumiana jako zjawisko wprowadzania zmian[5] do istniejącej niemalże 800 lat instytucji, została zapoczątkowana w roku 2011 i jako taka trwa do dziś (Sułkowski 2016; Kwiek 2017). Jej radykalny i niezwykle złożony charakter nie pozostał też obojętny dla akademickiej praktyki wypowiadania się na tematy związane z sektorem nauki i szkolnictwa wyższego. Zdaniem Dominika Antonowicza (2012) specyfikę występujących w tym zakresie zmian charakteryzuje przejście od filozoficznego do zinstytucjonalizowanego dyskursu naukowego na temat akademii i realizowanych w jej ramach działań.

W przypadku dyskursu filozoficznego zainteresowanie uniwersytetem ma charakter wsobny. Odnosi się do zwrotnego oddziaływania idei wytwarzanych przez naukowców na reprezentowane przez nich środowisko. Koncentracja na takich zagadnieniach, jak: 1) idea oraz misja uniwersytetu, 2) granice uniwersyteckiej autonomii w relacjach z państwem, 3) niezgoda wobec kierunku zmian dokonujących się na XIX-wiecznym uniwersytecie, była środowiskowo ważna. Stanowiła fundament akademickiej kultury opartej na zaufaniu (Sułkowski 2016). Jej bezdyskusyjną podstawą był autorytet uczonych zatroskanych o przyszłość uniwersytetu. Ich publicystyczne i moralizatorskie wystąpienia stanowiły płaszczyznę wymiany indywidualnych doświadczeń oraz przemyśleń na temat aktualnej i pożądanej kondycji uniwersytetu. W dyskursie filozoficznym zainteresowanie tą instytucją wynikało z głębokiego przeświadczenia uczonych o „moralnej powinności współtworzenia społecznej rzeczywistości oraz zaangażowania w proces kształtowania tożsamości uniwersytetu, a nie z prowadzonych przez nich badań naukowych” (Antonowicz 2012, s. 313).

Akademickie „szkiełko i oko” zostało skierowane na sektor nauki i szkolnictwa wyższego za sprawą następujących w jego ramach zmian. Przejście od elitarnego do egalitarnego modelu szkolnictwa wyższego, profesjonalizacja, specjalizacja, a co za tym idzie zmiana znaczenia wytwarzanej przez naukowców wiedzy, doprowadziły do instytucjonalizacji badań omawianego sektora. Umasowiony, finansowany ze środków publicznych uniwersytet stał się przedmiotem zainteresowania zróżnicowanych interesariuszy. Wyniki praktycznie ukierunkowanych badań naukowych utożsamiono z fundamentem „budowani[a] przewagi konkurencyjnej na rynku. Wiedza (teoretyczna) nabrała w ten sposób wartości komercyjnej, co oznaczało gwałtowny wzrost zainteresowania sektora gospodarki badaniami naukowymi, również tymi prowadzonymi na uczelniach” (Antonowicz 2012, s. 318). Do uczonych zaangażowanych w procesy jej wytwarzania dołączyły więc sieci akademickich ekspertów, reprezentujących różnorodne instytucje i organizacje, zarówno międzynarodowe (Komisja Europejska, Bank Światowy, OECD, UNESCO, UNDP), jak i lokalne (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, RGNiSW, NCN, PKA, KEJN, KRASP, FNA) (zob. Kwiek 2010). Generowana przez nie presja finansowa, wyznaczyła więc nowe perspektywy akademickiego eksplorowania oraz stworzyła nowego rodzaju wiedzę. Wiedza akademicka typu mode 2 (Becher, Trowler 1989 za Antonowicz 2012, s. 317–320) charakteryzuje się takimi cechami, jak: 1) stricte aplikacyjny charakter, 2) bazowanie na interdyscyplinarnych wynikach badań oraz pracy w zespołach badawczych, 3) jej wytwarzanie poza murami uczelni, „w zróżnicowanym otoczeniu instytucjonalnym, często poza tradycyjną strukturą wydziałową”, 4) nacisk na kultywowanie kultury rozliczalności oraz 5) poddawanie badania naukowego procesom zewnętrznej ewaluacji. Pragmatyczny charakter nowej wiedzy akademickiej uczynił ją zatem podstawą decyzji podejmowanych przez reprezentantów szeroko rozumianego rynku i polityki publicznej opartej na dowodach (evidence based policy).

W aspekcie relacji występujących pomiędzy uniwersytetem a jego otoczeniem zewnętrznym nie bez znaczenia pozostaje fakt poddania pod publiczną dyskusję pakietu przygotowywanych przez rząd reform. „Do grona interesariuszy zaangażowanych w długi proces konsultacji społecznych włączono w szczególności studentów – a pośrednio ich rodziców – i ich organizacje, doktorantów i ich organizacje, a także pracodawców za pośrednictwem zrzeszających ich stowarzyszeń” (Kwiek 2017, s. 13). Mobilizacja zróżnicowanych podmiotów społecznych do otwartego komentowania kondycji współczesnego uniwersytetu była zjawiskiem nowym, występującym w Polsce po raz pierwszy po transformacji ustrojowej roku 1989. Z tego powodu zgodzić się trzeba, że „komunikacja naukowa we współczesnym świecie podlega nowym ukierunkowaniom poznawczym, edukacyjnym i społecznym. Zmieniają się: kształt i funkcja tekstu naukowego, naukowo-dydaktycznego i popularnonaukowego, a także granice pomiędzy różnymi typami komunikacji angażującymi wiedzę naukową, specjalistyczną i potoczną” (Duszak, Jopek-Basicka, Kowalski 2015, s. 7). Pytanie o głos wydobywający się z dyskursu naukowego na temat reformy nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce ma zatem znaczenie kluczowe. W kwestiach odnoszących się do zjawiska tworzenia wiedzy, tożsamości, stosunków społecznych oraz wartości każdorazowo pojawiają się pytania: „czyich wartości, czyich tożsamości, czyich stosunków społecznych? Kto tu przemawia i za kogo i na jakich warunkach?” (Giroux, Witkowski 2010, s. 68). Niepokoje odnoszone do kwestii mówienia (kto mówi, za kogo i w czyim interesie?) – milczenia (czyj głos pozostaje niemy lub ledwie słyszalny?) doprowadziły do wypracowania synergicznego podejścia do głosu. Poszczególne jednostki posługują się zawsze wielorakimi, czasami sprzecznymi sposobami rozumienia określonej sytuacji, a wydobywający się głos ma zawsze charakter „polifoniczny i kompleksowy” (Brown, Gilligan 1993, s. 5 za Bright). Jak bowiem twierdzi Felicity Bright:

„[…] to, w jaki sposób jednostka wypowiada się (a w gruncie rzeczy także i milczy) o swoich doświadczeniach, o sobie samej, o innych oraz występujących pomiędzy nimi relacjach, zapewnia wgląd w jej perspektywy i doświadczenia. Głos jednostki, jak i jej potencjalne milczenie podlega oddziaływaniu kontekstu otaczającego jednostkę i stanowiącemu jego społeczną i kulturową ramę”[6].

Podrozdział składa się z dwóch części. W pierwszej z nich precyzuję teoretyczno-metodologiczne założenia analiz (rozdz. 1.1), charakteryzuję korpus badanych materiałów (rozdz. 1.2) oraz zastosowane kategorie analityczne (rozdz. 1.3). Część druga przedstawia efekty przeprowadzonego badania i odnosi się do takich zagadnień, jak: analiza głosu wydobywającego się z dyskursu naukowego na temat reformy nauki i szkolnictwa wyższego (rozdz. 2.1), strategie reprezentacji (rozdz. 2.2) oraz warunki jego ujawniania się w dyskursie (rozdz. 2.3).