Читать книгу Бөртектән – көшел / Из колосьев сноп - Ильдар Низамов - Страница 2

Өйгә кайтам

Җәй буе авылда, әбиләрендә яткан улыбызны бу ялда өйгә алып кайтырга җыенган идек тә, булмады – ясле-бакчасын бер атнага ремонтка яптылар.

Дөресен әйткәндә, мин моңа сөендем генә. Тагын бер атна булса да торсын әйдә дөнья рәхәтендә. Югыйсә ясле-бакчаларга ташып ни интектерәбез шул сабыйларны. Үзең белән бергә аны да иртүк уятасың. Тавышыңны ишетеп, бер күзен генә ачып карый да, каршында дару тотып торалармыни, чырае сытыла, тизрәк юрганны башына өстери. Ун дәшеп, унберенчесендә кузгалса, бик шәп инде. Ул арада ык-мык итеп торырга вакыт та калмаган. Алма йә печенье кисәге тоттырасың да, әйдә, җәһәтрәк урамга. Яңгыр яуса да йөгерәсең, таш яуса да. Сыйсаң да керәсең автобуска, сыймасаң да кысыласың.

Бакчалары җәннәт тә бит – көне буе кадердә, тамагы тук, өсте бөтен, тик әлеге шул иртәнге азапланулары искә төшә дә, менә бүгенге кебек, бик сагынган минутларда да, аз гына булса да торсын әле авылда дип куясың.

Хатын да шулайрак уйлаган, күрәсең, бакча ябылу хәбәрен ишетүгә:

– Ярар, шәп булган, әйдә, әни тагын бер атнага ничек тә түзәр, малай да кайтырга ашкынып тормыйдыр әле, – диде.

Авылга кайтып төшкәч үк, ул, малайны тизрәк куандырырга теләптер, ахры:

– Уенчыкларыңны җыеп маташма инде, улым, тагын бер атнага калырсың, бакчагыз ябылган икән, – дияргә ашыкты.

Әмма ни күрик: кинәт кенә малайның сөмсере коелды да төште, башы иелде, һич көтмәгәндә күзендә ике бөртек яшь тамчысы күренде. Барыбыз өчен дә көтелмәгән хәл иде бу. Әбисе хәтта авызына китергән чынаягын кире куйды.

– Бакчы бахыркаемны, балавыз ук сыга башлады ич бу. Әйт әле, нәрсә дип шулчаклы ыргыласың калага? Асфальтыгыз ут кебектер, ялантәпи басармын дип уйлама да, сагынырсың чирәмне. Сыек сөтегезне ташка үлчим дә дару исе килгән суыгызга ни әйтим. Әйдә, утыр әле үз кырыма җәһәтрәк, әле генә җиләк алып кердем, капкалап ал.

Малай, әбисенә күтәрелеп тә карамыйча, йөгереп килеп, әнисенең итәгенә сарылды.

– Өйгә кайтам! – диде ул, баягысыннан да ялварулырак һәм тагын да таләпчәнрәк итеп.

Ничектер бик тә якын булып ишетелгән менә шул тавыш һәм бик таныш тоелган әлеге күренеш һич көтмәгәндә мине икенче бер дөньяга, гомерем баскычының беренче басмаларына төшереп куйды. Яшен вакытында бер генә мәлгә ачылып, яктырып киткән тирә-як сыман, балачагымның еракта калган бер почмагы гөлт кабынып, якты нурларга коенып алды.

…Ул вакытта миңа алты яшь кенә иде әле. Сугышның бөтен явызлыгын күз алдына китереп бетерә дә алмаганмындыр. Әмма бер нәрсә көн кебек ачык: ашарга җитмәүдә шул сугыш кына гаепле, чөнки әти сугышта, ә әти безгә бик тә, бик тә кирәк иде; аның монда калган киемнәре, кирәк-яраклары, өйдәге башка затлы әйберләр кебек үк, күптән инде онга, бәрәңгегә алмашынып беткән. Үзе кайтса, алмаштырырга яраклы тагын берәр нәрсә алып кайтмыйча калмас иде әле.

И-и-их, ул кайтса, Фатыйма апа килгәндә була торган бәйрәмнән бер дә ким булмас иде. Ул апа – әнинең туганы – башка авылда тора. Балалары юк. Килгән саен аның ялтыравыклы күн сумкасында безгә берәр тәм-том булмый калмый. Перәннек, печенье дигән тәмле нәрсәләрне без беренче тапкыр шул могҗизалы сумкадан авыз иттек.

Перәннекне тешләп ашау юк инде ул, ике куллап тотасың да баллы ялтыравыгын гына ялыйсың. Шулай да ул күз ачып йомганчы эри дә бетә. Апа исә бик тиз бушаган сумкасын каккалап ала да килгән саен әйтә торган сүзләрен тезә:

– И-и-и, Гафифә, бигрәк ишлесез, ничек ашарга җиткерәсең боларга, җаным.

– Биш кенә бөртек ич алар, апай, – дип елмайгандай итә әни, – бездә тугыз-ун җан белән калганнар да аз түгел…

Җәй башында апа тагын килде. Бу юлы аның гадәттәге сүзләре озынрак булды:

– Әллә берәрсен миңа биреп җибәрәсеңме, Гафифә, яшелчә өлгерә, бал аертыр вакыт җитә, синдә, ичмасам, бер кашыкка булса да кими торыр.

Әни башта, һәрвакыттагыча, безнең өчен борчылуына, кайгыртуына аңа рәхмәтләр укыды, аннары көтмәгәндә генә мине мактарга тотынды, янәсе, үсте инде, каз бәбкәләре дә карый ала, өй сакларга да ярарлык, түтәлдән чүп тә утый.

Аның кая таба сукалавын барыбыз да тиз төшендек. Туганнар миңа карады. Фатыйма апа, аркамнан кагып:

– Бездә син яраткан рәсемле китаплар күп, – диде.

Икенче көнне ул мине үзләренә алып китте.

Чыннан да, аларда тормыш бездәгедән күп ару иде: ашарга җитәрлек, сурәтле китаплар – җаның күпме тели, шулчаклы, эшне әллә ни күп кушмыйлар.

Ләкин атна-ун көн үтүгә, мин үзебезнең авылны сагына башладым. Тик кенә торганда келт итеп йә әни, йә туганнар искә төшә. Өйдә калган вак кына нәрсәләр дә бик кызыклыга, бик кадерлегә әйләнә, сагындыралар, үзләренә тарталар.

Иртән торып күзне ачсам, күңел үзебезнең өйгә оча. Анда булсам, әлеге кебек, кая барып бәрелергә белмичә аптырап торыр идеммени? Бәләкәй сеңелкәшне күтәреп болдырга алып чыгар идем дә, кояшта тик җылынып утырыр идек; урамга чыгып сызарга ярамый, сеңелкәшнең егылып төшүе бар, олы апай идән юып, су китереп бетергәнче, аның белән юанырга туры килә. Өстәвенә эшкә киткәнче, әни безгә дә эш кушып калдыра: такта өстенә кибәргә таратылган чыпчык кузгалагын әйләндереп торырга. Кичен кайткач, әни аны сугып, орлыгын төя дә ботка йә күмәч пешерә.

Нәрсә генә пешерсә дә, кузгалак кузгалак инде, тәмсез була. Мондагы кебек тәмле ипи безгә бик сирәк эләгә шул. Ә аның каруы өйдә кичен ничек рәхәт була: әни эштән кайта, кырын-кырын гына басып, кәҗә дә көтүдән кайтып керә. Кайдан сизеп ала диген, ул арада бәтие дә чабып килеп җитә. Килеп җитүе була, ялт кына тезләнеп ала да җиленгә төртә-төртә имә башлый. Үзе ачулы, үзе кабалана. Әнисе ачуланмый, башын аңа таба борган да, тегенең бер дә тик тормаган койрыгына карап, рәхәтлек кичерә сыман. «Тәмле нәрсә күп булмый», – дип, апай бәтине аера да абзарга ябып куя. Әни кәҗәне саварга керешә, ә без күптән инде кулга кашык алып, сөт өстендәге күбекне чөмерергә әзербез. Күбеген генә җыеп алачакбыз, сөтен эләктерергә ярамый. Әни аннан май атлый, майны сатып, ашарга юнәтәбез, заём түлибез.

Монда анысы сөтне дә көн саен диярлек эчәм, уйнарга теләсәм, сеңелкәш тә балакка ябышмаган, идән юганда «таптама!» дип, апай да аяктан чеметеп алмый. Тик монда барыбер күңелсез, нәрсәдер җитми. Сеңелкәш тә сагынадыр, җыласа да, ул миңа «аб-ба» дип дәшә белә иде. Апайның чеметүе дә шунда ук онытыла, чөнки кич җиткәч, ул барыбызны җыеп ала да кычкырып китап укый башлый. Бер-береңнең сулышын ишетеп, шыпырт кына китап укыганны тыңлап утырудан да рәхәт дөнья бар микән.

Ничек кенә өйгә кайтырга инде? Бу сорау минем баштан чыкмый торган авыр хәсрәткә әйләнде. Апага әйтергә кыймыйм. Качып китү турында уйласам, монда килгәндә Коры елгада очраган бүре күз алдына килеп баса да, бөтен тәнгә салкын йөгерә. Тагын очраса, нишләрсең. Таяк тоткан ападан да курыкмады ич, кымшанмыйча тик утырып калды.

Олы апаемның килеп төшүе минем өчен әйтеп бетергесез зур сөенеч булды. Әмма ул озак тормады, бер-ике кич йоклады да бер чиләк бәрәңге алып кайтырга җыенды. Мин аны озата киттем. Бераз баргач тукталдык.

– Бар инде, энем, кайт, апа ачуланыр, үзең дә арырсың, – диде апай.

– Тагын аз гына барыйм инде, йөгең авыр ич, – дидем.

Бераздан апай янә туктады.

– Теге авылны гына синең белән чыгыйм инде, – дим.

Әле үтенеп, әле тартышып, мин аның белән ярты юлны диярлек тәпиләргә өлгердем. Инде башкача үтенү-тартышу мөмкин түгел иде… Мин түзә алмадым, кулларым белән битне каплап, елап җибәрдем:

– Өйгә кайтам, кире җибәрмә мине!

Апай башта орышып карады, аннан, мине кочаклап, үзе дә елап алды. Аның «әни икебезне дә үтерер», «яңа бәрәңге җиткәнче генә тор, ичмасам», «апа ачуланыр, безгә бүтән килмәс» дигән сүзләренә дә иреннәремне тешли-тешли түздем, барыбер кире чигенмәдем. Бу минутта миңа җылы сөт тә, тиздән аертылачак бал да кирәкми иде. Үзебезнең авыл, үзебезнең өй генә булсын, үземнең әнием, үземнең туганнарым гына булсын, башка берни дә кирәкми!

– Өйгә кайтам, барыбер кайтам!

…Яшен аткандагы кебек ялт кына күңел түреннән үтеп киткән бу хатирә кыйпылчыгы йөземә, карашыма тәэсир итте, күрәсең, әнисенең ни дип тә әйтергә белми торуын күреп, улым миңа килеп сыенды:

– Өйгә кайтам!

Мин аны, күтәреп алып, күкрәгемә кыстым:

– Ярар, җыен әйдә, берәр җаен табарбыз.

Малайның күзендәге яшь бөртекләре ниарададыр юк та булды.

Кич утыру

Авылда кышкы кич. Тышта җил улый, яфрак-яфрак кар кисәкләрен тәрәзәгә китереп бәрә. Караңгы пыяла агара бара, агара бара.

Өйдә җылы. Кич утырабыз. Әниләр йон яза, бәйләм бәйли. Кызлар җырлап та ала. Вакыт-вакыт миннән китап укыталар. Аннары перәннек белән чәй эчеп алабыз.

Әни бүген оекбашны миңа бәйли. Үлчәргә дип кидертеп карый. Шундый йомшак, җылы, саласы килми тора. Салып биргәч тә әле, яртылаш кына бәйләнгән булса да, оекбашның аякта җылысы кала, рәхәте озак кына тәннән китми.

Кайвакыт, кемгәдер хат килсә, шуны кычкырып укыйлар. Иң башта бүген өйдә кем булса, шуларның барысына да берәм-берәм сәлам укыйлар. Хәйләкәрләр, сизәм, хатта язылмаган булса да сәлам әйтәләр.

Балачакта безгә атап сәлам язсалар, бик тә күңелле булыр иде. Кич утыруларның мәгънәсе, кадере шундадыр кебек тоела иде.

Тургай нигә картаймый?

Автобус шәһәрдән бик иртә кузгалды. Таң яктысы биек йортлар арасыннан саркып керә генә башлаган иде. Юеш асфальттан сөт парыдай җиңелчә томан күтәрелә. Шәһәр әле йоклый.

Утыру мәшәкатьләреннән тынып та бетмәгән, таш йортларны тизрәк артта калдырыйм дип гүләп чапкан автобуска кинәт шул мәлдә таныш бер моң килеп керде. Тургай инде әллә? Юктыр ла, бик иртә ич әле…

– Һай, шул тургайның өздерүләре, – дип, бер әби кинәт тәрәзәгә талпынды, кулы тиеп, чуклы ак ефәк яулыгының муенына шуып төшкәнен дә сизмәде. Ак томандай ап-ак чәч. Маңгае гел җыерчык. Сөякчел куллары гел тамыр.

Ул арада автобус ташпулатларны, куе күләгәдә төнәреп утырган агачларны артта калдырып, яшел басуга килеп чыкты. Офык ачылып китте. Тургай сайравы аермачык ишетелде.

Әби тәрәзәдән аерылмады.

– Авылда үлеп булмады шул, калага күчкәнгә дә инде ни гомер. Балаларны борчымыйча тик кенә ятарга да кана, кайтасы килә. Җәй җитте исә, күңел алгысынып тик тора. Бәлки, соңгы кайтуымдыр, туып үскән җирләр белән бәхилләшим, актык тапкыр тургай тавышын тыңлап килим дисең дә сәфәргә кузгаласың. Шуннан инде әйләнеп кайткач, кыш буе менә шушы тавыш колактан китми. Әллә шул яшәтә инде җанны? Менә тагын, иншалла, авылыма кайтып килеш…

Сөйләде әби, онытылып китеп, шигърият теле белән сөйләде. Үзенә сөйләдеме ул сагыну сүзләрен, әллә озата кайткан килененә сөйләдеме, кем белсен… Без дә аны тәэсирләнеп тыңладык. Соңгы сүзләре хәтергә уелып ук калды:

– Без картайдык инде, ә алар һаман яшь, һай, тавышлары…

Әби Әтнәдә калды, без йөк машинасына, сөт бидоннары өстенә күчеп утырып, юлны дәвам иттердек. Тургайлар берсе-берсе белән ярыша-ярыша сайрап озата бардылар. Тургай җыры белән бергә колакка теге әбинең сүзләре дә кайтты: «…ә алар һаман яшь…»

Колхоз үзәгендә безнең янга фельдшер кыз менеп утырды. Авылга кайтышы икән. Колхозның картлар йортында торучыларның хәлен белергә килгән.

– Әйбәт яшиләр, бик канәгатьләр, – ди.

– Ишләре бардыр?

– Бар. Ялгызлыктан зарыгырлык түгел. Тик барысы да әбиләр. Председатель шаярта: бабайлар булса, тынычрак булыр иде, әбиләр эш сорап йөдәтәләр, ди.

Машина тар гына такыр юлдан җилдерә. Ике якта арышның шәмәхә дулкыннары. Баш өстендә генә янә тургай талпына. Ә күз алдына һәр иртә саен шул моңнан уянып, кояштан да алда торган, «хәрәкәттә – бәрәкәт» дия-дия, берәр эш эзләп тапкан, шуның белән җан һәм тән сырхауларын баса белгән әбиләр килә. «…Ә алар һаман яшь…»

…Җәйге көн нинди озын. Кайтып җитеп, каен себеркесеннән исерә-исерә мунча чабынганга, каклы чәйләр эчә-эчә юл азапларын тәмам онытканга да инде ни гомер. Көтү дә кайтты, аның артыннан күтәрелгән тузан утырып, һава янә сафланып, авыл тынып калды.

Тик өйгә кереп ятасы килми. Туганнар җыелышып, ишегалдында йомшак чирәмгә таралып утырганбыз да тәмләп кенә гәп сугабыз.

Шулвакыт кинәт… тагын тургай тавышы! Түгелдер, бик соң бит инде. Күңелгә сеңеп калган моңы гына яңарадыр… Сайрый бит. Ындыр түрендә тирбәлә. Дәшә, чакыра кебек. Түзеп буламыни – шул якка чыгып китәм.

Авылга терәлеп үк торган арыш басуына кергәч, велосипедтан төшеп, җай гына атлап барам. Каерылып-каерылып, тургайны эзлим. Табып булмый. Караңгы. Әмма ул караңгы дип тормый, талпына бирә. Кара син аны, иртә таңнан алып караңгы төнгәчә алар басуда! Кайдан килә тургайга шулчаклы моң, шулчаклы көч?! Нигә карлыкмый да, канатлары талмый аның? Җырларының кешеләр күңелен җилкетә-үстерә алырлык булуы, читкә киткәннәрне туган илләренә дәшеп-тартып кайтарырлык, буыннары катып беткәннәрне дә эшкә-хезмәткә дәртләндерерлек булуы аны шулай армас-талмас итә микән?

Кайтып ятканда соң иде инде. Ләкин йокы тиз генә алмады. Почмак якта әнинең сак кына хәрәкәтләнгәне ишетелә. Он или, камыр изә бугай. Иртәгә кунакларны сыйларга җыенадыр.

Көне буе аяк өсте йөргән армас әнием. Таза-таза ир-атлар да, хәтта иң уңган киленнәре дә ялга талгач, әле һаман хәрәкәтләнергә көч тапкан карт әни! Иртәгә тагын тургай белән бергә торып, «хәрәкәттә – бәрәкәт» дия-дия, дөнья мәшәкатен күрә башлаячак әни!

Ә колакта һаман тургай җыры һәм теге йөзьяшәр әбинең онытылмас сүзләре: «…ә алар һаман яшь…»

Шифа

Юлда салкын җил бәргән, ахрысы, тамак авырта башлады. Әни мәтрүшкәле сөт хәстәрләп йөри. Әз генә әчкелтем, әз генә төчкелтем мәтрүшкә исе борынга бәрелде. Җылы касәне ике куллап тотып, әкрен генә чөмерәм дә чөмерәм. Карлыккан тамак төбе йомшара да башлады шикелле.

Шулай тәмләп эчүемне күреп, әни дә канәгать. Утызга җиткән, инде үзе бала атасы булган «сакаллы сабые»на да шулай иркәләп, яратып әниләр генә карый аладыр.

Әни карашы белән өртеп бирелгәнгә күрә шулай тәмле, шундый ләззәтле, шифалыдыр ул мәтрүшкәле сөт.

Варенье тәме

Эшкә киткәндә, хатын яңа варенье ачып калдырган. Кабып карадым – үзе болай ашарлык. Тик сәер төерчекләре бар сыман, тәме дә безнекеннән аерыламы шунда? Кыскасы, чит-ят шикеллерәк. Каян алды икән? Базарныкы булса? Яратмыйм базарның кеше кулы тигән ашамлыкларын.

Моны да нәфесем тартмады, этеп куйдым.

Әмма кичен, аның әни җибәргән варенье икәнен белгәч, үземне сүктем: ничек инде шундый тәмле, бөтен җире килгән вареньены да танымаска мөмкин, йә?!

Чәйне шундый тәмле итеп эчтек, теге сәер тоелган шикәр төерчекләренә кадәр кадерле иде.

Ник тидем ярасына

Декабрь. Эш елының яртысы диярлек узган. Арыла да башлаган. Беркөнне кич, шулай хыялга бирелеп китеп: «Эх, ял алып авылга кайтып китәргә. Өйне җылытыр идем, тышта буран, ә мич җылы, арканы терәп, тәмләп кенә китап укып тик утырыр идем», – дим.

Эх, ник кенә эчемнән хыялланмадым икән! Авылдагы өйне кадаклап, кышка торырга безгә шәһәргә килгән әнинең күзләре кинәт җемелди башлады.

– Әйдә соң, бәлки, безне дә алып кайтырсың, үзеңә генә мәшәкать күп булыр, рәхәтләнеп ял итә алмассың, – диде.

Эх, нигә генә әйттем буш хыялымны, ник кенә әнинең җан җәрәхәтенә тидем. Авылны, өйне сагынып сызлануын белә торып, белә торып…

Әти-әни аерылмасын икән

Хат язарга утырдым. «Исәнмесез, әти-әни…» дидем. Шулай дидем дә, тыным кысылып, туктап калдым. Әни юк бит! Менә бер ай инде ул гүр иясе. Әти берүзе калды. Ә бит гомер буе «әти-әни» дип язарга күнегелгән. Нишләргә соң хәзер? Ничек кулларың барып «әни» сүзен сызасың. Әллә калсынмы шулай…

Әнием карынында

Байтак еллар инде иртән торыр алдыннан яткан килеш физзарядка ясап алам. Кул, аяк, тез, бармаклар, муен, башны… хәрәкәтләндереп алам. Барысы да язылып китә.

Иң соңгы күнегү менә мондый: уң якка ятып, аяк, тезләрне бергә укмаштырып, кендеккә китерәсең дә шулар янына бер-берсенә кысылган кулларны, нык иелгән башны төшереп җыерыласың, тәмам түгәрәкләнеп, йомыркага әверелеп, йомарланып киләсең – тач ана карынындагы яралгы инде. Үзеңне менә-менә якты дөньяга чыгарга әзерләнеп беткән өр-яңа бер адәм баласы дип хис итәсең.

Гаҗәп бер халәт бу: гайре табигый дә үзе, каты укмашудан барлык әгъзага да җайсыз, кысан, хәтта авырту-кыенлык та тоясың; шул ук вакытта язылып та бетәсе килми, шушы җайсыз халәттән аерыласы да килми, ятасы да ятасы килә.

Тик шунда, бу ләззәтне бүлдереп, тәнгә сәер бер җылы тиеп, таралып китә. Әнинең татлы кулы бит бу! Назлы тавышы да тәнне яза бара, яза бара: «Торыйк, улым, адәм баласы йоклап ятар өчен яралмый, ана карыны санаулы мизгелгә бирелгән бишек кенә, кеше хәрәкәтләнергә, эшләргә дип ярала, чыгыйк якты дөньяга, хәрәкәтләник…»

Әйе шул, торырга вакыт, күнегү генә ич бу, киерелеп-сузылып, төш күргән булып озак ятарга ярыймыни? Тыңлыйк әнине, торыйк.

Торабыз, әни, хәрәкәтләнәбез, тәмле әйбер күп булмый ул…

Куен дәфтәреннән

*

Әни – туган як төшенчәсенең яртысы.

*

«Әни» сүзен гел баш хәреф белән язасы килә.